H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

12.2. Nazariyalar va natijalar 
Yuqorida aytib o‘tilganidek, bu savol juda ham katta ahamiyatga ega 
bo‘lganligi sababli, bunga javobni uzoq tarixdagi sobiq ittifoq tarkibida 
bo‘lgan, hozirgi mustaqil davlatlarning birgalikda boshidan o‘tkazgan 
voqealardan izlaymiz. Ma’lumki, 1917 yilda sobiq ittifoqning ijtimoiy- siyosiy 
va iqtisodiy hayotida juda katta, XX asrning eng muhim voqeasi sodir bo‘lgan 
edi. Ya’ni sotsializm revolyutsiya orqali g‘alaba qozongan bo‘lib, bu 
kapitalizmni sotsializm bilan almashtirish edi. Lekin bu tarixiy yangilikka, 
ancha yuqori darajadagi jamiyat tizimiga o‘tishga zaruriy texnikaviy, tashkiliy 
va madaniy shart-sharoitlar yaratilgan edi. Qisqa tarixiy muddatda sobiq 
ittifoqda zamonaviy sanoat ishlab chiqarishi, xalq xo‘jaligini planli ravishda 
tashkil etish ishlari harakat qila boshladi, madaniy revolyutsiya o‘tkazildi. 
Ammo bu qayta qurishlar aholining turmush tarzi past darajadagi, demokratiya 
va fuqarolar huquqining yo‘qligi tufayli o‘tkazilgan edi.
Sobiq ittifoqda 30-yillardan boshlab ijtimoiy tizim tasdiqlangan edi, bu 
tizim ancha keyin, «kazarma sotsializmi» nomi bilan atalgan edi. Aniqroq 
aytganda, gap davlat sotsializmi to‘g‘risida ketayapti.
Davlat sotsializmi – shunday ijtimoiy-iqtisodiy tizimki, bu uchun yakka 
hokimlik xarakterida davlat shaklidagi mulkni jamiyat birgalikda 
o‘zgartiriladi. Hamma munosabatlar tizimi o‘zlashtirilishi xo‘jalikdan 
foydalanish va umumiy mulkni iqtisodiy realizatsiya qilish davlat qo‘lida 
bo‘lgan.
Iqtisodiyotni to‘liq davlatlashtirish quyidagi hal etuvchi asoslarda 
ifodalangan: a) xalq mulki – ishlab chiqarish vositalari haqiqatan ham davlat 
monopoliyasi asosida o‘zlashtirilgan edi; b) davlat ijrochi apparati xo‘jalik 
monopoliyasini va butun iqtisodiyotda boshqarishni qo‘liga olgan edi; v) u 
maksimal darajada o‘z qo‘lida hamma korxonalarda ishlab chiqarilgan asosiy 
mahsulotlarni va moliya resurslarni markazlashtirigan edi. Hamma ishchilar 
va xizmatchilar davlat tomonidan yollanib ishlay boshladi, mehnatkashning 
moddiy sharoitlardan va uning natijalaridan, ishlab chiqarishni boshqarishdan 
uzoqlashishi (ular xo‘jalikni hal etishda faqat maslahatchi huquqiga ega 
bo‘lgan) va yuqori organlarning qarorlarini oddiy ijro etuvchilarga aylangan. 
Mehnatkashlar davlat mulkiga egamiz, «hech kimniki emas», deb qaraganlar 
va uni iqtisodiy realizatsiya qilishni yaxshilamoqqa moddiy qiziqmas edilar. 

---

273 
Lekin davlatning barcha tomonlama iqtisodiy hukmronligi ishlab 
chiqarishning ob’ektivlik bilan haqiqatan ham mojaroda bo‘lgan edi.
Demak, iqtisodiyotni davlatlashtirish va umuman sotsializm tizimining 
yuksak darajadagi modelini yuqorida aytib o‘tilganlardan kelib chiqqan holda 
tahlil qilsak, uning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat bo‘ladi:
Mulkchilikdagi hamma huquq davlatga taalluqlidir, bu degani, 
«Umumxalq mulki». Xususiy mulk tugatiladi. 
Xo‘jalik nima, qanday va kim uchun ishlab chiqariladi deganda 
umummarkazdan boshqariladi va hal etiladi deyish mumkin, iqtisodiyot 
umuman latent
58
holatga ega edi. 
Bozor mexanizmi markazlashtirilmagan sistema aloqalari sifatida baholi 
qudrat signal asosida tugatiladi. 
Markazdan boshqariladigan xo‘jalik tizimida transaksion sarf-xarajatlar 
yo‘q bo‘ladi. Albatta, shuni aytish kerakki, «Transaksion sarf-xarajat» termini 
T.Mor, R.Ouen, marksizm-leninizm davrlarida ham ishlatilmagan edi. 
Ulardan tashqari sotsializmning yuksak modelida ma’muriy buyruqbozlik 
iqtisodiyotda asosiy o‘rin egallashi – bu markazlashgan, yuqoridan 
planlashtirish, bu yerda byurokratlar faoliyati, ya’ni davlat apparatining sifati, 
ular qabul qilgan qarorlarining sifati to‘g‘risida gap ketadi, shuning bilan 
birgalikda, davlat apparatining sifati tushunchasida ularning, ya’ni boshqaruv 
organlarining qarorlarni qabul qilish jarayonlaridagi yetarli ma’lumotga ega 
bo‘lib va ularning puxta, qobiliyatli darajada bu qarorlarini hayotga chiqarishi 
tushuniladi. Davlat apparatining sifatiga ta’sir etuvchi asosiy omillar va uni 
aniqlovchilar: davlat mansabdorlarining ichki va tashqi axborotlaridan 
xabardor bo‘lishi, ularning malakali, ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarni 
qobiliyatli adekvat ravishda qabul qila olishlari, huquqiy normalari, moddiy 
rag‘batlantirish miqdorlari va hokazolar. 
Kerakli 
qonunlarning 
aniq 
emasligi, 
yo‘qligi, 
beqarorlik, 
o‘zgaruvchanlik, beqarorlik bular har qanday davlatda ham korrupsiyaga olib 
keladi. Korrupsiya ma’lumki, bu rahbarlar (katta-kichik) chinovniklarning 
sotqinligi, pora olishi va berishidir. Albatta, har qanday xo‘jalik tizimi 
rivojlanish uchun axborot – informatsiya olishga majbur bo‘ladi. Agarda bozor 
xo‘jaligida shunday axborot narx-navo bo‘lsa, unda ma’muriy buyruqbozlik 
tizimida yoki sotsialistik xo‘jalikda informatsiya rolini buyruq (norma, plan) 
bajaradi. Har qanday ishlab chiqaruvchi o‘zining xo‘jalik faoliyati jarayonida 
bir qancha cheklanish bilan to‘qnashadi. Vengriya iqtisodchisi Yanosh Kornai 
58
Latent holat - (lotincha latentis «o‘z ichida, nimanidir yashirish») ob’ekt yoki jarayonlarning 
o‘zini yaqqol namoyon etmasdan yashirin holatda bo‘lish xususiyati. 

---

274 
uchta guruhiy cheklanishni ajratadi: shartlangan resurslar bilan cheklanish, 
shartlangan talab bilan cheklanish va budjet bilan cheklanish. 
Birinchisi, moddiy yoki jismoniy cheklanishni ifoda etadi (xom ashyo, 
mashina va asbob-uskunalar, malakaga ega bo‘lgan ishchilar). 
Ikkinchisi, cheklash jismoniy zaruriyani ifoda etmasdan, balki xo‘jalik 
sub’ektlarining qonuniy xulqini ifoda etadi. 
Budjet bilan cheklanish korxonalar uchun – bu korxonalar xarajatlarining 
umumiy summasi ularning ixtiyoridagi umumiy summaga to‘g‘ri kelishi bilan 
bog‘liqligi, ya’ni bu yerda asosiy prinsip korxonalarning xarajatlari o‘zlarining 
daromadlari bilan qoplanishi shart. 
Bularni ikkita tipdagi korxonalar misolida ko‘rib chikish mumkin: 
1. Klassik kapitalizmdagi mukammal raqobat sharoitida harakat qiluvchi 
korxona. 
2. An’anaviy sotsialistik korxona. Bu ma’muriy buyruqbozlik tizimi 
sharoitida o‘zining yuksak modelida, eng markazlashgan direktivlarga 
bo‘ysunish bilan harakat qiladi.