H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

 
2.4. Iqtisodiyot nazariyasi ilmiy tizimining qaror topishi 
Asli iqtisodiyot nazariyasinig asosi – fanning merkantilistlardan tortib 
D.Rikardogacha bo‘lgan iqtisodiy kategoriyalar va qonunlari tizimidan tarkib 
chopadi. 
Mazkur davrning barcha bosqichlariga iqtisodiyot nazariyasining 
rivojlanishi bozorga asoslangan kapitalistik tizim qiyofasining nazariy jihatdan 
tiklash bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan. Ana shu tizim qaror topib ijtimoiy 
munosabatlar murakkablashib borgani sayin yaxlit nazariyasi tiklash g‘oyasi 
ko‘proq e’tirof qilinibgina qolmay, haqiqiy qiyofasini kasb etib boradi. 
Merkantilizm (XVI-XVII asrlar) ilk rivojlagan merkantelizmdan yoki 
tizim balansidan davomli tadrijiy rivojlanish yo‘lini bosib o‘tdi. Barcha 
bosqichlarda merkantilizm umumiy alomatlarga ega edi: pulga boylikning eng 
oliy ko‘rinishi deb, boylikning ko‘paytirilishiga esa, tashqi savdo natijasida 
mamlakatga olib kiriladigan pullarning ko‘payishi, deb qaralgan (A. Serra, 
U.Stafford, T.Man, A.Monkreten). Kech merkantilizm va kapitalizmning 
qaror topish davri buyuk iqtisodchisi-statisti Uilyam
Pettining (1623 – 1687) 

---

56 
ilk asarlarida ham ushbu qoidalar o‘rin olgan. I.T.Pososhkov
35
 (1652 – 1726) 
merkantilizmning Rossiyadagi eng yirik vakillaridan biri bo‘lgan, vaholanki, 
u boylikning ichki manbalariga ham katta e’tibor bergan.
Muomala sohasiga imtiyoz berish, ishlab chiqarishga, tashqi savdoda pul 
boyligini ko‘paytirishning omillaridan biri, deb qarash merkantilistlarning eng 
muhim uslubi nuqtai nazaridir. Faqat U.Pettigina muomala jarayonining ishlab 
chiqarish bilan aloqasi haqidagi boylikning faqat pul bilan bog‘liq emasligi 
haqidagi masalani ongli ravishda, ochiq-oydin o‘rtaga qo‘ydi. Aynan u yer va 
mehnatning boylik manbalari deb e’lon qildi, daromad va boylikning o‘sishini 
aholi soni o‘sishining vositasi sifatida ko‘ra bildi. U.Pettining iqtisodiyot 
nazariyasi tizimining qaror topishiga qo‘shgan hissasi shundan iboratki, u 
birinchi bo‘lib boylik, daromadlarning tashqi ko‘rinishlari ortida ularning 
o‘zaro ichki aloqalarini ko‘ra oldi, buni nazariy jihatidan asoslab berdi.