H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

Fiziokratlar Fransua Kene (1694 – 1774), Ann Rober Jak Tyurgo 
(1727 – 1781) jamiyat iqtisodiyotining tuzilishiga nisbatan qarashlar yaxlit 
tizimini yaratishdi, bunda ular jamiyat hayotining asosini dexqonchilik tashkil 
etadi, degan fikrdan kelib chiqdilar. Boylikning asosiy manbalarini muomala 
sohasida izlashdan uzil-kesil voz kechilganligi, jamoat ishlab chiqarishi va 
uning kategoriyalarini maxsus tahlili – ularning eng katta xizmatlaridir. 
Iqtisodiy tafakkur tarixiga mavjud jamoat qayta ishlab chiqarishi harakatining 
modelini yaratishga birinchi urinish ham ana shu fiziokratlar tomonidan 
amalga oshirilgan. Fiziokratlarning ana shu va boshqa ilmiy xizmatlari keyingi 
iqtisodiy tafakkurga va iqtisodiyot nazariyasining buyuk tartibga soluvchisi 
Adam Smitning (1728 – 1790) ijodiga ulkan ta’sir o‘tkazdi. Adam Smit 
fiziokratlarning tarixiy xizmatini e’tirof etar ekan, ular ta’limotlarining «har 
tomonlama olib qaraganda, naqadar olijanob va xolis bo‘lsa, shu darajada 
haqqoniydir», deb ta’kidlaydi.
Iqtisodiyot nazariyasi tizimining chinakam kamol topishi Adam Smit va 
David Rikardolarning (1772 – 1823) nomi va kapitalizmning G’arbiy 
Yevropada uzil-kesil g‘alaba qozonishi bilan bog‘liq. A.Smitning tarixiy 
xizmati erkin bozor xo‘jaligi qonuniyatlarini himoya qilishdan, iqtisodiy 
erkinlikdan, jamiyat iqtisodiyotining tuzilishiga doir qarashlar tizimini 
qiymatning mehnat nazariyasi tamoillaridan kelib chiqib nazariy asoslashdan, 
faoliyat sohasidan qat’iy nazar, mehnat unumdorligini aniqlashdan iborat.
A. Smit qiymatning mehnat nazariyasiga asoslanib, qator qarama-qarshi 
qoidalar mavjud bo‘lishiga qaramay, kapitalizm va bozor xo‘jaligi, foyda, ish 
haqi, renta va daromad tabiatga doir yagona qarashni yaratdi. Manufaktura 
35
Посошков И.Т. Книга о скудости и богатстве: монография. М.: Директ-Медиа, 2007 

---

57 
davrining iqtisodchisi sifatida u mehnat taqsimotiga katta ahamiyat berdi, 
unumdorlikning o‘sishiga ta’sir o‘tkazuvchi tub omillarni aniqladi. Iqtisodiy 
erkinlikning sobitqadam himoyachisi bo‘lmish A.Smit o‘sha davrning jamiki 
ijtimoiy fikridan ancha ilgarilab ketdi, u tabiiy qonuniyatlar g‘oyasini himoya 
qiladi, shu qonuniyatlar orasidan «ko‘zga ko‘rinmaydigan qo‘l» – raqobat 
erkinligi tamoyiliga alohida ahamiyat berdi. 
D.Rikardo kapitalizm taraqqiyotining birmuncha keyingi davri 
ziddiyatlarini aniqroq ko‘ra oldi. Uning ilmiy tizimi uch asosiy natija: renta va 
foyda, foyda va ish haqi qarama-qashiliklarini izohlash hamda buning oqibati 
sifatida taqsimotning oldingi o‘ringa chiqishi; qiymatning mehnat nazariyasi 
va tizimga yangi yondashuvning nihoyasiga yetishi; sifat tahlilining miqdor 
tahlili bilan bog‘lanishi shulardan kelib chiqadi. Renta nazariyasining, pullar 
miqdor nazariyasining, xalqaro savdo-sotiqda nisbiy sarf-xarajatlar 
tamoyilining va boshqa qator qoidalarining ishlab chiqilishi D.Rikardoning 
tarixiy xizmatlari sirasiga kiradi. Ana shu qoidalardan hali ham iqtisodiyot 
fanida u yoki bu darajada foydalaniladi. 
D.Rikardoning ijodini yana bir diqqatga sazovor tomoni shundaki, u 
jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy tahlili – iqtisodiyot nazariyasi fanining tarkibiy 
qismidir, deb ochiq-oydin e’lon qilgan. D.Rikardo tadqiqotlarining mazkur 
yo‘nalishi – iqtisodiyotga ijtimoiy jarayonlar nuqtai nazaridan qarash – 
iqtisodiy tafakkurning muhim bosqichidir. Agar o‘rta asr mutafakkirlari uchun 
mazkur tamoyil ahloq-odob talablariga xristianchilik me’yorlariga muvofiqlik 
ko‘rinishida, A.Smit uchun «ma’naviy xis-tuyg‘ularga» amal qilishi tarzida 
namoyon bo‘lgan bo‘lsa, D.Rikardoning oldida mazkur masala ochiq-oydin 
turardi – iqtisodiyot nazariyasi ijtimoiy tengsizlikni va iqtisodiy qarama-
qarshiliklarni taqsimot jarayoni bilan bog‘liq holda kategoriyalari orqali 
izohlashi lozim edi. Shunday qilib, D.Rikardo tub ma’nosini nazarda tutib 
aytganda, ijtimoiy-iqtisodiy nazariyasining asoschilaridan biri edi. 
Iqtisodiyot nazariyasining rivojlanish nuqtai nazaridan olib qaraganda, D. 
Rikardo merosi tevaragidagi kurash sabablari tushunarli bo‘ladi. J.Mill foyda 
va ish xaqi o‘rtasidagi qarama-qarshilikni rad etgan, J.Mak-Kullox 
qiymatning mehnat nazariyasini uloqtirib tashlab, J.B.Seyning ishlab chiqarish 
omillari nazariyasining deyarlik qayta tikladi. N.Senior esa, «tiyilish 
nazariyasi» ni taqsimotning asosi sifatida ilgari surdi. 
Shunday qilib, XIX asrning o‘rtalariga kelib barchaga ayon bo‘lgan 
haqiqat-iqtisodiyot nazariyasi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tushuntirishi 
lozimligi to‘g‘risidagi haqiqiat o‘zining bilvosita tasdig‘ini topdi. Shu davrdan 
e’tiboran mazkur yo‘nalish fan tarixida iqtisodiyot nazariyasining eng muhim 
yo‘nalishi sifatida aniq qiyofasini kasb etdi. 

---

58