Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

Oshiq omonimi  ishtirokidagi 
kontekst 
Oshiq so‘zidan oldingi 
yoki keyingi qism 
Oshiq 
leksemasi 
turkumi va ma’nosi
Mening yoshligimda birga oshiq 
o‘ynab, yaxmalak otib o‘sgan bir 
og‘aynim bor. 
0 →oshiq; 
oshiq +ø→ o‘ynab 
turdosh ot (t.o), “o‘yin 
ashyosi” 
 
Bu o‘rinda 0-qismning mavjud emasligi, ø-grammatik shaklning belgisiz ekanligini, g.sh-
grammatik shaklni, g.v.-grammatik vositani bildiradi. 
Ushbu misolda tushum kelishigining belgisiz qo‘llangani ham shu so‘zning turdosh otga 
mansubligini bildiradi. Chunki tushum kelishigining belgisiz qo‘llanishi faqat turdosh otlarga 
xosdir. 5-, 8-misollardagi chiqish kelishigi ko‘rsatkichi leksemaning ravish turkumiga 
mansubligini ko‘rsatishga xizmat qiladi.
Omonimlar bilan bog‘liq muammo kompyuter lingvistikasining tayanch usullaridan biri 
hisoblangan teglash (razmetkalash) orqali bartaraf etilishi mumkin.
Razmetkalarni ikkiga ajratish mumkin: 
1. Xalqaro razmetkalar. 
2. Milliy tilda qabul qilingan razmetkalar. Xalqaro miqyosda qabul qilingan maxsus 
belgilar tizimi tushunchalarni umumiy tarzda kodlashga xizmat qiladi.
Milliy tilda yaratilgan korpuslar shu millat ijtimoiy doirasida foydalaniladi. Bunday 
korpuslarning maqsadi milliy til sohibiga shu tilga oid matn mazmunini, tushunchalar va 
terminlarni yetkazishni maqsad qiladi. Shu bois milliy korpuslarda milliy til asosidagi 
razmetkalarni qo‘llash ijobiy natija beradi. 
Xorijiy mamlakatlarda olib borilgan tadqiqotlarda bo‘lganidek, o‘zbek tilshunosligidagi 
kompyuter lingvistikasi, korpus lingvistikasiga doir izlanishlarda ham milliy teg asoslarini 
yaratishga bo‘lgan intilishni kuzatish mumkin. Masalan, Sh.Hamroeva tomonidan mualliflik 
korpusi tuzish tamoyillari ishlab chiqilgan. Razmetkaning korpus tuzishdagi ahamiyati, tegning 
lingvistik vosita ekanligi asoslab berilgan: “Fe'l turkumini razmetkalashning lingvistik modelini 
ishlab chiqishda fe'lning barcha grammatik kategoriyalari hisobga olinadi; fe'l-lemmaga 
so‘zshaklga qarab shu belgilardan tegishlisi yoziladi. Razmetka ko‘rinishi: cho‘ziladi  
[f], [must. f.], [har. f.] , [o‘-siz f.], [b-li f.], [o‘zl. n.], [sod. f.], [t.f.], [x.m.], [k.z.], [III sh.b.]”. [2]
Ushbu razmetkalar quyidagicha dekodlanadi:  [f] –fe'l, [must. f.] – mustaqil fe'l, [har. f.] 
– harakat fe'li, [o‘-siz f.] –o‘timsiz fe'l, [b-li f.] –bo‘lishli fe'l, [o‘zl. n.] – o‘zlik nisbat , [sod. f.] – 
sodda fe'l, [t.f.] – tub fe'l, [x.m.] –xabar mayli, [k.z.] –kelasi zamon, [III sh.b.] – III shaxs birlik.
Milliy teglar bazasi lingvistik tadqiqotlar uchun ahamiyatli korpuslarni shakllantirish 
uchun zarurdir. Ma'lumotlarning tushunarli bo‘lishi, modellashtirish, qidiruv jarayoni qulayligini 
ta'minlash maqsadiga xizmat qiladi.
Razmetkalar qo‘yishda tilning o‘ziga xos xususiyatlari ham e'tiborga olinadi. Masalan, 
o‘zbek tilidagi omonimlarni farqlash uchun maxsus teglar talab qilinadi. O‘zbek tilidagi 
matnlarda omonimlarni farqlashda kodlardan, simvollardan, turkumni bildiruvchi teglardan
foydalanish talab etiladi. Buning uchun izohli lug‘atlarda qo‘llanadigan rim raqamlaridan teg 
sifatida foydalanish mumkin. Faqat rim raqamlarini qat’iy tarzda belgilab olish kerak bo‘ladi. 
I –ot, II–fe'l, III–sifat, IV–ravish. 
O‘zbek tilida ot-fe’l omonimligi ko‘pligi darajasiga ko‘ra birinchi o‘rinda turadi (tut I –
daraxt, tut II –harakat). Ot-sifat omonimligi (chanqoq I “tashnalik” – chanqoq III “tashna”) yoki 
fe'l-sifat omonimligi (yotII –harakat, yot III – “begona”) keyingi o‘rinda turadi. Ot-ravish 
omonimligi uchramaydi. Sifat-ravish-fe'l omonimligi kam uchraydi: tik II harakat, tik III “qiya”, 
tik IV “to‘ppa-to‘g‘ri”. 
oshiq I –“ishq sohibi”; oshiq I – “tana qismi”, oshiq I – “o‘yin nomi”; 
oshiq II– “shoshmoq”; oshiq III– “ortiq”. 

---

185 
Bir turkumga oid so‘zlarni farqlash zarurati omonimlar uchun tanlangan teglarning 
cheklangan tomonini ko‘rsatadi. Omonimik qatori a'zolarini farqlash uchun yana maxsus belgi 
talab qilinadi: oshiq I –“ishq sohibi”; oshiq I – “tana qismi”, oshiq I – “o‘yin nomi”. Bir xil 
teglangan omonimlarni tarjima dasturi yana farqlamaydi. Bu omonimik shakllarga qo‘shimcha 
ravishda maxsus belgilar qo‘yib chiqish kerak bo‘ladi: oshiq Ish–“ishq sohibi”; oshiq Iz – 
“hayvon tanasi qismi” (tananing bu qismi umurtqali jonzotlarda, xususan, insonda ham 
bo‘lishidan qat'iy nazar so‘z anglatgan tushuncha faqat tuyoqlilarga nisbatan xoslanib qolgan. 
Shu bois hayvonlarga xoslanish belgisini ifodalashda z (zoonim) razmetkasidan foydalandik), 
oshiq Iǒ – “o‘yin nomi”.