Hans Kelzen dаvlаt vа huquqning umumiy nаzаriyasi general theory of law and state

Qonuniy normalar
Qonuniy norma nafaqat qonun chiqaruvchi organ tomonidan tasdiqlangan narsa balki bu insoniy xulq-atvorga ko’ra amal qilinadigan harakatlar hisoblanadi. Bundan kelib chiqadi qonun adolatlimi adolatsizmi baribir qonun. Kimdir buni adolatsiz deb hisoblar, chunki hammaning fikri har-xil. Lekin u tasdiqlandimi amal qilinish kerak. Sudyaning harakatlari qonunda belgilangan chegaradan chiqib ketmasdan bajarilgan bo’linsa u adolatlimi adolatsizmi to’g’ri hisoblanadi. Qonun chiqarayotgan sudyaning harakatlari xuddi sudlanayotgan odamning harakatlari kabi qonuniy yoki noqonuniy bo’lishi mumkin. Agar noqonuniy bo’lsa u holda tegishli choralar ko’riladi. Qonun chiqarayotga qilinayotgan ishlarning qonuniy yoki noqonuniy bo’lishi “qonun belgilari” , chiqarilayotgan qarorning adolati yoki adolatsi z bo’lishi “adolat belgilari” deb nomlanadi. Qonun belgilari obyektiv, adolat belgilari esa subyektiv hisoblanadi.

Adolat standartlari hisoblangan normalar har-xil bo’ladi va bu insonga qarab farq qiladi. Ya`ni bu jinoyat qilgan insonga bog’liq. Agar uning jinoyat darajasi yuqori bo’lsa unda adolat normalari boshqacha bo’ladi. Ayrim normalar faqat kimdir uchun adolatli yoki adolatsiz bo’lishi mumkin. Bu qonunan adolatni bo’ladi lekin ayblanuvchi buni adolatli yoki adolatsiz deb qabul qilishi mumkin. Adolat normasini yagona holatda belgilab olishning iloji yo’q. sudni adolatni yoki adolatsiz qaror chiqargani butunlay ayblanuvchining fikriga bog’liq. U adolatli qarorni ham adolatsiz deb hisoblashi mumkin. Ayblanuvchi o’ylaydiki sudning qarori inson vijdoniga bog’liq. Bu obyektivlikka asoslangan tasdiq ayniqsa “tabiiy qonun” prinsiplariga asosan chiqarilgan bo’lsa. Tabiiy qonun teoriyasiga ko’ra adolat normasi azaldan mavjud. Inson uni tushunadi lekin unga o’zgartirish ham kiritolmaydi, ta`sir ham o’tkazolmaydi. Teoriya bu subyektiv qiziqishlarning obyektivlashgani tufayli vujudga keladigan tasavvur. Adolat nizomlari qiziqishlardan emas normalardan tashkil topgan. Lekin bu norma uni chiqarayotgan odam o’ylaganidek obyektiv emas, balki, uning subyektiv qiziqishlariga bog’liq. Shuning uchun, adolatning bitta emas balki bir nechta standartlari mavjud.

Baribir ham bitta yaxshi qonun bor. Yoki biz har-xil milliy qonuniy buyruqlarni inobatga oladigan bo’lsak har bir davlatning bitta ijobiy qonuni bor. Uning mazmunini faqatgina obyektiv usul bilan tushuning mumkin. Qonunning belgilari bir qancha obyektiv dalillarga asoslanadi. Ayrim holatlarda qonun shakli obyektiv va adolat shakli subyektiv bo’lishi mumkin. Shuning uchun juda ko’plab odamlarning bir- xil qonun yoki adolat nizomlariga bo’ysunishini ko’rish mumkin. Yuridik qarorlar faktlar yordamida obyektiv holatda tekshiriladigan qarorlar hisoblanadi. Adolat qarorlari esa obyektiv holatda tekshirib bo’lmaydi. Shuning uchun huquq fanida adolat normalariga joy yo’q. barchasi qonunga muvofiq bo’lishi kerak.

Ruhiy qarorlar ham adolat qarorlari bilan bir-xil tabiatga ega. Ular obyektiv tushunchani ifodalaydi. Lekin, bunday qarorlarni fakt bilan tasdiqlab bo’lmaydi. Bu faqat xohishga qarab chiqariladi. Hech kim ma`lum bir normaga qarab qaror chiqarmaydi, hammaning o’z fikrlashi bor. Har kimda har-xil xarakter mavjud.

Hans Kelsen. General Theory of Law and State. – Cambridge: Harvard University Press, 2009. – ­Р.149-152,123-132,136-142.