Himoyaga tavsiya etilsin”

xiyonatchi – xoin − sotqin:
Agar unga qilingan bu jabr uchun dushmandan qasos olmasa, o‘zini xiyonatchi, xoin, sotqin bo‘lib qoladigandek his etdi (76-b.).
xafa – xomush:
Xafa ko‘rinasan? (7-b.);
Inod u bilan xomush ko‘rishdi (66-b.).
1.2. Antonimik uyalar tadqiqi
Biz o‘zimizni qurshab turgan olamni sezgi a’zolarimizning bosh miyamizga bergan axboroti yordamida bilib boramiz. Bilish jarayonida narsa va hodisalarni, harakat-holatlarni, belgi va xususiyatlarni bir-biriga zidlash, ularning o‘zaro o‘xshash va farqli tomonlarini aniqlash katta ahamiyatga ega. Bizning butun bilim faoliyatimiz zidlanishlarga asoslangan desak, yanglishmaymiz. Shuning uchun zidlanishlarga bizning ajdodlarimiz Abu Nasr Farobiy, Jaloliddin Rumiy va bosh­qalar katta ahamiyat berganlar, xususan, Jaloliddin Rumiyning ta’kid­lashlaricha, har qanday «ashyo»ning qimmati ziddi bilan ayon bo‘ladi, ziddi bo‘lmagan narsani ta’rif etish imkoniyatdan tashqari­dadir. Тangri nurning oshkor bo‘lishi uchun qorong‘i etib yaratilgan mazkur olamni mavjud ayladi... Odam ro‘parasida Iblisning, Muso qarshisida Fir’avnning, Ibrohim oldida Namrudning va Mustafo qarshisida Abu Jahlning paydo bo‘lishini bunga misol qilib keltirish mumkin.
Ana shunday zidlanishlar tilimizda ham o‘z ifodasini topgan. Birini aytishimiz bilan uning ziddi xayolimizga keladi. Masalan, oq — qora, uzun — qisqa (kalta), baland — past, dono — ahmoq; — li (suvli), — siz (suvsiz) va boshqalar.
O‘zaro zid ma’noli so‘z va qo‘shimchalarga antonimlar deyiladi. So‘z maqomidagi antonimlar lug‘aviy (leksik) antonimlar, qo‘shimcha maqomidagi antonimlar esa affiks antonimlar sanaladi.
Nutqimizda lug‘aviy (leksik) antonimlardan foydalanish fikrimizni ta’sirli ifodalashda katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, badiiy adabiyotda zid ma’noli so‘zlarni bir-biriga zidlash asosida badiiy san’at hosil qilinadi. Bunday san’atga tazod san’ati deyiladi.
Antonimlarning qanday so‘z turkumlaridan hosil bo‘l’ishi yuzasidan ko‘pgina fikrlar bayon qylingan. Ammo ularning leksik ma’no jihatdan turlari bo‘yicha yetarli darajada ishlanmagan.
Aksariyat tilshunoslar antonimlarni turli o‘zakli so‘zlarda sodir bo‘lishini e’tirof qiladilar. Ammo bir xil o‘zakli so‘zlardan antonim yasalishi masalasida tilshunoslikda, jumladan, o‘zbek tilshunosligida tur­li zid fikrlar mavjud.
Affikslar yordamida antonimlar yasaladimi? Yasalsa ularni qanday chegaralash mumkin? degan savollar xam hali o‘z javobini kutmoqda. Quyida antonimlarning qanday o‘zaklardan yasalishi, antonimlarni ma’lum kategoriyalar bilan chegaralash hamda antonimlar- ning so‘z turkumlarida uchrashi va mantiqiy markaz haqida fikr yuritamiz.
O‘zbek tilshunosligida antonimligi tan olingan ko‘plab bir xil o‘zakli so‘zlar uchragani holda, ba’zi kuzatuvchilar, antonimli munosabatdagi so‘zlar turli o‘zakdan iborat bo‘ladi deb aytadilar.
Kuzatish shuni ko‘rsatdiki, bir xil o‘zakli so‘zlardan antonim hosil bo‘lmaydi degan fikr 50-yillarda rus tilshunosligida maydonga kelgan ba’zi asarlarda uch- raydi. Jumladan, 1950 yilda nashr qilingan Katta Endiklopediyada antonimlar faqat turli o‘zak­li so‘zlardan iborat bo‘lishligi aytib o‘tilgan. Mazkur fikrga atoqli tilshunos L. A. Bulaxovskiy ham qo‘shilgan. Lekin, so‘nggi paytlarda yaratilgan ko‘pgina asarlarda antonimlar yuzasidan chuhur ilmiy tekshirish ishlari olib borgan taniqli tilshunoslar bir xil o‘zakli so‘zlardan ham antonim yasalishi mumkinligini ta’kidlaydilar. So‘nggi o‘n yil ichida maydonga kelgan antonimlar lug‘atlarida ham bir xil o‘zakli so‘zlar­dan inkor bildiruvchi affikslar vositasida zid ma’no bildiruvchi antonimlar yasalishi qayd etilgan⁴.
Antonimlarni farqlashda uchraydigan munozarali masalalardan yana biri fe’llarning bo‘lishli va bo‘lishsiz formalaridan antonim yasalishi masalasidir. Mazkur masala ham bir o‘zakli so‘zlardan antonimlar yasalishi muammosi bilan bog‘liq bo‘lib, bu hahda turli fikrlar bayon etilgan. Masalan, ba’zi adabiyotlarda «Bir so‘zning bo‘lishli va bo‘lishsiz shakllari o‘zaro bir-biriga harama-qarshi qo‘yilsa ham, antonimlar qatoriga kirmaydi, chunonchi: o‘qigan-o‘qimagan, kelgan-kelmagan, borgan-bormagan»... kabi deb aytiladi. Boshqa tilshunoslarning asarlarida bunga tamoman zid fikrni uchratish mumkin: «Fe’llarning bo‘lishli formasi bilan bo‘lishsiz formasi antonimning alohida bir ti- pini tashkil qiladi: bordi-bormadi, keldi-kelmadi, o‘qidi-o‘qimadi, yozdi-yozmadi».
Tilda zid ma'noli so‘zlarning mavjudligi badiiy nutqning ifodaliligi, ekspressivligi, ta'sirchanligini ta'minlashda qulay vositalardan biridir. Sharq adabiyotida juda qadim zamonlardan buyon tildagi bu ifoda imkoniyatidan keng foydalanib kelingan. «Shoir uchun juda zarur bo‘lgan san'atlardan biri tazoddir. Bu san'at yana mutobaqa, tiboq, tatbiq, muttazod, ittizod va takofu deb ham ataladi. Bu san'atda, badi'shunoslarning aytishicha, zid ma'noli so‘zlardan foydalaniladi»⁵. Abu Abdulloh al-Xorazmiy o‘zining badiiyat ilmi istilohlari tadqiqiga bag‘ishlangan "Mafotih al-ulum" asarida mutobaqa atamasiga shunday izoh beradi: "mutobaqa so‘zi tobaqa fe'lidan olingan bo‘lib, u muannas "tuya orqa oyog‘ini o‘zining oldingi oyog‘ining iziga qo‘yib yurdi" ma'nosini beradi»⁶. Yevropa filologik an'anasida bu san'at «,antiteza» deb yuritiladi. Badiiy asar tiliga bag‘ishlangan ishlarda zidlantirish, qarshilantirish atamalaridan foydalaniladi. Zid ma'noli so‘zlarni yonma-yon qo‘llash orqali tushunchalar, belgilar, holatlar, obrazlarzidlantiriladi. Odatda, lisoniy va kontekstual yoki nutqiy zid ma'noli so‘zlar farqlanadi. Masalan: Eski qishloqqa yangi odat. (maqol) Hali ancha balandda bo‘lsa ham uning kamolidan zavoli yaqinroq ekani ko‘rinib turardi. Shuncha yer qo‘ldan chiqqan bo‘lsa, uning baravariga qancha davlat qo‘lga kirgandir, muni xudo biladi-yu xudoning sevimli bandasi qorako‘z Miryoqub b/7ac//7..(Cho‘lpon) Ba'zan mahoratli yozuvchilar qahramonlar ruhiyatidagi kontrastlikni bo‘rttirib tasvirlash maqsadida muayyan bir kontekstual sinonimik qatordagi bir necha so‘zni boshqa bir kontekstual sinonimik qatordagi bir necha so‘zga birdaniga zidlantiradilar. Masalan: U vaqtda o‘zi - kuldi ochildi, quvondi, gerdayib, osmondan qarab qadam bosdi... Xadichaxon esa ezildi, kuydi, o‘rtandi, xo‘rlanib - xo‘rlanib, achchiq - achchiq yig‘ladi. (Cho‘lpon)
Kontekstual antonimlardan badiiy asarda tasvirning ta'sirchanligini oshirish maqsadida ishlatiladi. Masalan: «Zelixon Elchindan qasos haqidagi gaplarni birinchi marta eshitganda sergaklandi. U mushtdek yurakni qoyadek dard bosib turibdi, deb yursa, bu vujudda vulqon kuch to‘playotgan ekan...» (T.Malik)
Bu nutqiy parchada mushtdek va qoyadek so‘zlari «■kichik» va «katta» ma'nolari bilan antonimik munosabatga kirishgan. Zid ma'nolilikni barqaror birikmalarda ham ko‘plab kuzatishimiz mumkin. Iboralarda: ko‘kka ko‘tarmoq - yerga urmoq, yuzi yorug‘ - yuzi shuvut, ko‘ngli oq - ichi qora, ko‘ziga issiq ko‘rinmoq - ko‘ziga sovuq ko‘rinmoq kabi. Yoki so‘z va ibora o‘rtasidagi - leksik-frazeologik zid ma'nolilik: xasis - qo‘li ochiq, xafa - og‘zi qulog‘ida kabi. Maqol va matallarda: Kattaga hurmatda bo‘l, kichikka izzatda. Yaxshidan ot qoladi yomondan dod. Osmon yiroqv − yer qattiq. Hikmatli so‘zlarda: Bilmaganni so‘rab o‘rgangan − orlanib so‘ramagan o‘ziga zolim. (A.Navoiy)
Sh.Xolmirzayev o‘z hikoyalari leksikasida antonimlardan ham unumli foydalangan.