Humoyun va akbar

www.ziyouz.com kutubxonasi 
215
go‘zal kelin qo‘shiladi. Ammo qiz o‘stirgan ota-ona jigarporasini uzatadi. Qiz bu 
dargohdan yig‘lab chiqib ketmasa ota-onaning ko‘ngli joyiga tushmaydi. Shuning uchun 
qiz uzatadigan xonadonda to‘y kuni yurakni ezuvchi xayrlashuv kuylari chalinadi. 
Biroq Akbar karnay-surnay chaldirib, o‘z odamlari bilan Bhari Malning qal’asiga kirib 
kelganda quvnoq to‘s-to‘polon boshlandi. Hind odatiga binoan, Akbar qiz turadigan 
hovliga qilich taqib otliq kirib bordi. Uning yonida kuyov jo‘ralaridan tashqari, Rupa 
enaga ham bor. Hindcha rasm-rusmlarni Akbar va uning odamlariga Rupa enaga o‘rgatib 
turibdi. 
Yasatilgan kelinchak bir to‘p dugonalari bilan gulshodalar ko‘tarib, uydan Akbarga 
peshvoz chiqdilar. Qizlar yor-yorni eslatuvchi qo‘shiqni aytishib qo‘llaridagi gulshodalarni 
Akbar mingan otning bo‘yniga osdilar. Hayron ismli bu ot xushbo‘y gulshodalar va go‘zal 
qizlar orasida chindan ham taajjubga tushganday ko‘zlarini katta-katta ochib turardi. 
Nihoyat, kelinni otning gulga ko‘milgan bo‘yni ostidan olib o‘tdilar. 
Bunday yuksak ehtiromdan so‘ng kuyov otdan tushdi. Jodha Bay unga ta’zim bilan 
yaqinlashdi-yu, eng sara gullardan qilingan va «svayamvar»* deb ataladigan katta 
gulshodani Akbarning bo‘yniga osdi. Shundan so‘ng kelin-kuyov gulshodalardan tizim-
tizim qilib yasalgan va maxsus mehrob o‘rnatilgan gulchodirga kirdilar. «Yo‘llari oq 
bo‘lsin» degan niyatda gulchodirning chetiga un va guruch sepib qo‘yilgan. Mehrob 
qarshisida ikkita serbezak kursi turibdi. Kelin-kuyov shu kursilarga yonma-yon o‘tirdilar. 
Kelinning yonidan uning ota-onasi va boshqa yaqinlari joy olishdi. Kuyovning yoniga 
Rupa enaga va ko‘kaldoshlari o‘ltirishdi. Puroxit deb ataladigan hind mullalarining biri 
kelin tomonda, ikkinchisi kuyov tomonda turib, «mantr»lar deb ataladigan duolarini 
o‘qidilar. 
Akbar nikoh paytida aytish kerak bo‘lgan gaplarini Rupa enaga yordamida o‘rganib 
kelgan edi. Puroxit undan hindchalab: 
— Rani Jodha Bayni nikohingizga olasizmi? — deb so‘radi. 
Akbar ham hindchalab: 
— Men muqaddas olov, osmon va yer guvohligida hind qizi rani Jodha Bayni chin dildan 
xohlab o‘z nikohimga olgaymen! — dedi. 
Puroxit o‘sha savol bilan qizga murojaat qildi. Akbarning gapi Jodha Bayga ancha dalda 
bergan edi. 
— Men, — deb so‘z boshladi qiz, — oliy tangrilar guvohligida muslim yigitning nikohiga 
o‘z xohishim bilan o‘tmoqdamen. Uning uyini o‘z uyim deb bilurmen. Barcha kelinlik 
xizmatlarini sidqidildan ado etgaymen. 
Qoidaga binoan, bu so‘zlardan keyin puroxitlarning biri yigitning qo‘lidan, ikkinchisi 
qizning qo‘lidan oldi-da, ikki panjani birlashtirdi. Akbar qizning mayin qo‘lchasi taftini o‘z 
kaftida his qildi. Puroxitlar Akbarning yelkasidagi shohi fo‘taning uchini qizning egnidagi 
zarbof sarining uchiga sekin bog‘lab qo‘ydilar. 
Sal narida muqaddas olov yonib turibdi, xushbo‘y hid beruvchi giyohlar tutatilmoqda. 
Qo‘llari chirmashgan, fo‘ta va sarilari bir-biriga bog‘lanan kelin-kuyovni puroxitlar olov 
atrofidan yetti marta aylantirib o‘tkazdilar. Bu aylanishlar bilan mehr-u oqibat, poklik, 
bolajonlik, ota-onaga ehtirom, sadoqat, odob kabi oilaviy hayotning yettita eng muhim 
talabiga rioya qilish majburiyatini o‘z zimmalariga oldilar. 
Nikoh marosimining oxirida qizning otasi fotiha berishi kerak edi. Odatga binoan, Bhari 
Mal o‘zining va urug‘ining nomini aytib so‘z boshladi. 
— Men, roja Bhari Mal, o‘ttiz oltita rajput qabilalari qatoriga kiradigan Kalvaha urug‘ining 
boshlig‘imen. Tarixdan ma’lumki, bizning eng qadimgi ajdodlarimiz ariylar bo‘lgan. Ularni 
Hindistonga shimoldan, Movarounnahr-u Xuroson tomonlardan kelgan otashparastlar 
deb eshitganmen. Hazrat podsho, sizning ajdodlaringiz ham shimoldan kelganlar, qadim 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
216
zamonda ular ham otashparast bo‘lganlar. Aytmoqchimenki, bugun mana bu muqaddas 
olov guvohligida bizga kuyov bo‘layotganingiz tasodif emasdir. Ehtimol, taqdir taqozosi 
shunday bo‘lgandirki, ming yillar oldin bir-birlaridan ajrashib, turli mamlakatlarga urug‘ 
kabi sochilib ketgan avlodlar endi sizlarning timsolingizda yana topishmoqdadirlar. Men 
o‘z qizimni sizga in’om qilurmen. Bilursizki, in’om qaytib olinmaydi. Qizim bu dargohga 
endi faqat mehmon bo‘lib kelmog‘i mumkin! 
Akbar kaftiga tafti urib turgan nafis qo‘lchani mehr va tashnalik bilan qisib qo‘ydi. 
Kelinni taxtiravonga o‘tqazib, karnay-surnay sadosi ostida qarorgohga olib qaytganlarida 
tun yarmidan oshgan, lekin hamma uyg‘oq, mash’ala va gulxanlar yoqilgan edi. Ularning 
yorug‘ida kelin-kuyovni Hamida begim va boshqa yaqinlari kutib olib, ulkan saroparda 
ichiga boshlab kirdilar. 
Humoyun joriy qilgan an’ana bo‘yicha, kelin-kuyov avval «Davlat uyi» deb ataladigan 
birinchi xonaga kirdilar. Bu yerda ularni vazir-u amirlar ta’zim bilan qarshi olib, 
muborakbod qildilar va qimmatbaho sovg‘alarini topshirdilar. Saroparda ichidagi ikkinchi 
muhtasham chodir «Saodat uyi» deb atalar edi. Bu uyda kuyov-kelinni yangi malla to‘n 
kiygan, oq salla o‘ragan Salim ota kutib oldi va ikkovlarini qarshisiga o‘tqazib tilak aytdi. 
— Ilohim baxtli bo‘linglar, oqibatli farzandlar ko‘ringlar, el-yurtning olqishini olib, uzoq 
yashanglar! 
Musulmoncha nikoh ham o‘qilgandan so‘ng kelin-kuyov saroparda to‘ridagi ikki oshiyonli 
«murod uyiga» yo‘l oldilar. Akbar bu uyda qiz bilan yakkama-yakka qoladigan damlarni 
toliqib kutmoqda edi. Lekin odatga binoan, bu uyning birinchi qavatiga dasturxon 
yozilgan, yangalar kelin-kuyov uchun eng nodir taomlar tayyorlashgan edi. 
Jodha Bay Akbar bilan bir dasturxondan ovqat yeyishga jur’at etmay, o‘zini chetga 
tortdi. Hind odobiga binoan, kelin-kuyovni o‘zidan beqiyos darajada yuqori qo‘yadi, xotin 
ham erni ilohiy bir yuksaklikda ko‘radi. Shuning uchun kuyov bilan bir dasturxondan 
ovqat yeyish — kelinchak uchun odobsizlik sanaladi. Jodha Bay ham Akbar ovqat yeb 
bo‘lguncha dasturxonga yaqin kelmoqchi emas, bir chetda odob saqlab turmoqchi edi. 
Akbar avval ham eshitgan bu odatlar erkak zotining obro‘sini afsonaviy bir yuksaklikka 
ko‘tarishini, kelin o‘z kuyovini Xudo o‘rnida ko‘rishini Jodha Bayning hozirgi odobida 
yurakdan his qildi-yu, qallig‘iga mehri toblanib shivirladi: 
— Men sizning xonadoningizda hindcha odatlarga rioya qildim-ku. Endi siz bu yerda 
turkiy odat bo‘yicha men bilan birga taom yeyishingiz kerak. Qani, oling. 
Akbar bedana kabob solingan oltin laganni qallig‘iga yaqin surdi. Ammo Jodha Bay 
bolalikdan ongiga singgan odatni buza olmadi. Akbarning oldida ovqat chaynashdan 
uyaldi. Yangalar kelin-kuyovga asal qo‘shilgan choy keltirdilar. Akbar o‘zi ichgan asal 
choydan Jodha Bayga ham ozgina ichirdi. 
Qiz ota-onasi bilan xayrlashganda qattiq yig‘lagan, hozir ham xomush ko‘rinardi. Akbar 
hazil bilan uning ko‘nglini yozmoqchi bo‘ldi: 
— Rani Jodha Bay, saroyda shaxmat o‘ynaganimiz yodingizdami? 
— Ha. 
— O‘shanda siz mening farzinimni... yutib olgan edingiz-a? 
Jodha Bay endi jilmaydi: 
— Bekor qilgan ekanmen. 
— Nechun? 
— Qasos qaytdi. Mana, farzininiz o‘rniga siz meni yutib oldingiz. 
Qizning shirin javobi Akbardagi baxt tuyg‘usini yanada oshirib toshirganday bo‘ldi. U 
birdan qaynotasi aytgan so‘zlarni esladi: barcha bani bashar bitta Odam ato va Momo 
Havodan tarqagan bo‘lsa, ming yillar avval, otashparastlik davrlarida, Jodha Bayning 
ariy bobolari bilan boburiylarning uzoq ajdodlari qo‘ni-qo‘shni, quda-anda bo‘lib 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
217
yashaganlariga nega ishonish mumkin emas? Kelin-kuyovni olov atrofidan aylantirish 
odati turkiy xalqlarda ham bor-ku. 
Nihoyat «murod uyi»ning xobgohida ikkovlari yolg‘iz qoldilar, Akbar sevgilisini ming yil 
sog‘inib kutgan yigitning qalb kuchi va ehtirosi bilan Jodha Bayni bag‘riga oldi. Ikki yosh 
dil bir-birining taftidan erib, qalblari daryoday tutashib oqa boshladi. 
 
_____________ 
* S v a ya m v a r — «o‘z dilidagini tanlash» degan ma’noni bildiradi. Rivoyatga binoan, qadimda qizlar yigitlardan qaysi birini yoqtirsa shu 
gulchambarni uning bo‘yniga solgan.
 
* * * 
 
Hindlar orasida ming yillardan buyon axloq-odob nizomi hisoblanadigan va muqaddas 
sanalib ijro etiladigan Manu* qonunlari Jodha Bayning qon-qoniga kichikligidan 
singdirilgan edi. Uning e’tiqodi bo‘yicha, ayol kishi umrida faqat bir marta er qilishi 
mumkin. Agar eri o‘lsa, bevaning boshqa erga tegishi mumkin emas. Beva yo erining 
jasadi bilan birga olovda yonib halok bo‘lishi kerak yoki qolgan butun umrini eriga aza 
tutib, kuniga faqat bir mahalgina ovqat yeyishi, to o‘lguncha motam kiyimida xor, zabun 
ahvolda yashashi kerak. Manu hind ayoliga erining xayotini o‘z hayotidan ham ortiqroq 
e’zozlashni va uni o‘z tangrisi o‘rnida ko‘rishni buyurgan. Faqat shu buyruqni so‘zsiz 
bajargan ayollargina hind tangrilari Braxma, Shiva, Vishnularning marhamatiga sazovor 
bo‘lishiga Jodha Bay so‘zsiz ishonib o‘rgangan. 
Ayollarga nisbatan shafqatsiz Manu hindlarning oliy tabaqasiga mansub erkaklarga 
to‘rttadan xotin olish huquqini bergan. Lekin badavlat hukmdorlar yuz, ikki yuztagacha 
xotin olsalar ham hind dini bunga qarshi chiqmas edi. Jodha Bayning otasi o‘n yettita 
xotin olgan, ular hammasi erlarini tangri o‘rnida e’zozlashga tirishar va haramda murosa 
bilan yashar edilar. Buni otasining uyida ko‘rib o‘sgan Jodha Bay Akbarning boshqa 
xotinlari borligiga ham tez ko‘nikdi. Jodha Bayning go‘zal jismi va qalbi kabi, uning 
axloq-odobi va erni bu qadar e’zozlashi ham Akbarni o‘ziga mahliyo qildi. Kelinchak har 
kuni uch mahal ibodatdan oldin oyoqdan yuzgacha yaxshilab yuvinar va oliy tangrilari 
huzuriga go‘dakday pok bo‘lib boradi. Hindistonning issiq iqlimida tahorat o‘rniga butun 
tanani uch mahal yuvib, poklash, g‘uslni albatta oyoqdan boshlash, oxirida yuzni yuvib, 
og‘izni xushbo‘y dori giyohlar qo‘shilgan suv bilan chayish odamni nechog‘li tetik va latif 
qilishini Akbar Jodha Bay orqali yaqindan bildi. Jodha Baydagi joziba uning go‘zal 
husnidangina emas, axloq va odobidan ham kelib chiqishini sezgan Akbar yosh 
xotinining imon-u e’tiqodini asrab-avaylashga harakat qilardi. Jodha Bay Sanganirga har 
kuni ibodatxonaga borardi, chunki u ilohiy deb ishongan hind tangrilarining haykallari 
faqat ibodatxonaga qo‘yilar, ularga uyda sig‘inish mumkin emas. Shuning uchun 
Dehlining Puran qal’asidagi jajji bir bino Jodha Bay va uning hind kanizaklari uchun 
ibodatxona qilib berildi. 
Shu sababli Jodha Bay bilan birga Akbar saroyiga brahman va puraxitlar ham kirib 
keldilar. Jodha Bay uchun ajratilgan ibodatgohda shular xo‘jayin bo‘lib olib, Shiva, Durga 
va boshqa tangrilarning haykallarini o‘rnatdilar. Haramda Jodha Bay uchun ajratilgan 
xonalar ham Sanganirdan qizning sepi bilan kelgan xonaki ma’budalarning haykalchalari 
bilan to‘ldi. Hind kelinchak uchun ochilgan so‘qmoqdan uning qarindoshlari ham saroyga 
kirib keldilar. Singlisini birinchi marta Dehliga, to‘yga olib kelib, Akbar bilan tanishtirgan 
Bhagvan Dasga amiri duhazori* degan katta mansab berildi. U o‘zining rajput 
yigitlaridan ikki ming otliqni Akbar xizmatiga olib keldi. Bu otliqlarning maoshini Akbar 
o‘z xazinasidan to‘lay boshladi. Bhagvan Dasning o‘n to‘qqiz yoshli devqomat o‘g‘li Man 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
218
Sinxni Akbar xos mulozimlari qatoriga qo‘shdi. 
Budparastlikdan balodan qo‘rqqanday hazar qiladigan taqvodor ulamo va sadrlar bundan 
qanchalik norozi bo‘lishi Akbarga ma’lum edi. «Podshomiz kofirlarni erkalatib, 
boshimizga chiqarmoqda!» degan gaplar hali hozir ichkarilarda shivir-shivir nolish 
tarzida aytilayotgan bo‘lsa ham, hufiyalar orqali Akbarga yetib kela boshladi. 
Shayxulislom Abdulla Ansoriy o‘ziga qo‘l bergan Adham ko‘kaldosh va Bahodirxonlar 
bilan ziyofatlarda birga bo‘lardi. Ularga oxir zamon yaqinlashayotgani to‘g‘risida tahlikali 
karo-matlar qilar: 
— Ya’juz-ma’juz deganlari — saroyga yopirilib kirib kelayotgan mana shu majusiylardir! 
— derdi. — podshomiz qaynog‘asi Bhagvan Dasdan battar yana bir majusiy rojani 
saroyga olib kelibdir. Ashula aytadigan qiziqchi roja Birbal podshomizni o‘ziga rom qilib 
olayotgan emish. Nahotki, bizning botir beklarimiz dinimizning pokligi uchun jon 
koyitmasalar? Musulmonobodni saqlab qoladigan mard g‘oziylar qani? 
«Mana, men!» deb, yurak yutib maydonga chiqadigan va Akbar bilan olisha oladigan 
beklar saroyda deyarli yo‘q edi. Faqat Mohim enaganing davrida xoni a’zam unvonini 
olgan Adhamxon yoshlikda Akbar bilan «tepishib» katta bo‘lgani uchun undan hayiqmas 
edi. 
Ansoriy bilan Adhamxon Bayramxonga qarshi birga kurashgan edilar, uni Patanda 
yashiriqcha o‘ldirish maslahatini birga qilgan edilar. Adhamxon o‘sha kezda Ansoriyning 
sirdosh muridiga aylangan edi. Ikkovi yolg‘iz qolganlarida Adhamxon piriga maqtanib 
ham qo‘yardi: 
— Podshomiz hozir juda havo boylab ketdi. Ammo besh-olti yasharligimizda biz u bilan 
«Bayramxon» o‘ynar edik. Bayramxon bo‘lgisi kelgan bola o‘yin qoidasi bo‘yicha shapati 
yeyishi kerak edi. O‘shanda men Akbarning yuziga ayamay shapati urganmen. Ko‘zlari 
yoshlanib ketsa ham «g‘ing deyolmagan! 
— Botirsiz! — deb Ansoriy Adhamxonni maqtab ketdi. — Hozir butun mamlakatda sizdan 
dadil, sizdan nufuzli amir yo‘q. Onangiz Mohim bibi saroyda malikalardan ham baland 
martabaga erishdilar. Imoni pok muslimlarning suyanan tog‘i ona-bola ikkovingiz bo‘lib 
qoldingiz. Bayramxon quvilganda men sizni uning o‘rniga vakili saltanat bo‘lursiz deb 
umid qilgan edim. 
O‘zi ham buni juda istab yurgan Adhamxon armon qilib dedi: 
— Nachora? Meni «yosh» deyishib, Munimxonni qo‘ydilar. 
— Ammo hali ham kech emas, janobi xoni a’zam. Siz yosh bo‘lsangiz ham Munimxondan 
yuz chandon donoroqsiz. Muniomxon podshohni kofirlarning ixtiyoriga berib qo‘ymoqda. 
Roja Birbal ham Munimxonning bo‘shligi tufayli podshohning pinjiga kirib, musohib* 
bo‘lib olibdir. Qo‘yib bersak, hademay bu roja «vakili saltanat» bo‘lmog‘i mumkin. 
Adhamxon bilan roja Birbal saroyda qattiq to‘qnashib qolgan. Ansoriy buni bilardi. U 
ataylab adhamxonning dil yarasiga tuz sepish uchun: 
— Janobi xoni a’zam, roja Birbal saroyda haddidan oshib, sizday buyuk bekka ham til 
tekkizgani rostmi? — deb so‘radi. 
Adhamxon bu noxush hodisani eslaganda yuzi birdan burishib: 
— Saroyda emas, daryo bo‘yida, — dedi. 
Akbar, Adhamxon, Birbal va yana bir qancha mulozimlar Jamna bo‘yida buzoqlar o‘tlab 
yurgan joydan piyoda sayr qilib o‘tayotganlarida, gap aylanib ko‘kaldoshlarga keldi. 
Adhamxon o‘zining ko‘kaldoshligidan ortiq darajada kerilib yurishini roja Birbal ham 
sezgan edi. Akbar undan: 
— Sohib Birbal, sizning ham ko‘kaldoshingiz bo‘lganmi? — deb so‘radi. 
— Bo‘lgan, hazrat podsho. 
— Kim? 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
219
— Hazratim, aytsam odobsizlik bo‘lg‘ay!.. 
Roja Birbalning qiziqchiliklarini yoqtiradigan Akbar: 
— Aytavering, siz uchun odobsizlik sanalmagay! — deb uni qo‘ymadi. 
Roja birbal o‘tlab yurgan yuvosh bir buzoqni yetaklab keldi: 
— Onamning suti yetmagani uchun bolaligimda sigir sog‘ib berishgan. Shu sababli 
mening ko‘kaldoshim — mana shu buzoq! 
Akbar xaxolab kuldi. Lekin Adhamxon bu gapni o‘ziga olib, «roja meni buzoqqa 
tenglashtirdi!» deb achchig‘i keldi. Ansoriy hozir uning o‘sha eski alamini yangilay 
boshladi: 
— Roja majusiy bo‘lgani uchun sigir-u buzoqni muqaddas bilur. Ammo siz-u biz uchun 
onaning oq suti nahotki... Shunday latifaga munosib ko‘rilsa! 
Adhamxon belidagi xanjarning sopini g‘azab bilan g‘ijimlab: 
— Tangri haqi, men bu rojadan qasd olmog‘im kerak! — dedi. 
— Janobi xoni zamon, bittasini yo‘q qilsangiz, boshqalari qolur. Biz majusiylarning 
hammasini saroydan daf etmog‘imiz kerak. 
— Qanday qilib, taqsir? 
— Ko‘p ishlarga Munimxonning bo‘shligi sabab bo‘lmoqda. Uni birato‘la daf etadigan 
dono yo‘l topmog‘imiz lozim! 
— Menga o‘sha dono yo‘lni ko‘rsating-da, piyrim! 
— Bu yo‘l — Munimxonni ketkazib, o‘rniga sizni vakili saltanat qilib ko‘tarishdir. 
O‘zi ham shu yuksak lavozim orzusida yurgan Adhamxon suvga tashlangan baliqday 
yayrab: 
— Minnatdormen, piyrim! — dedi. — Ammo podsho bunga ko‘nmasachi? 
— Ko‘plashib harakat qilsak, podsho ham ko‘ngay. Axir siz uning birga o‘sgan eng 
qadrdon tengdoshisiz. Onanizga podshoning ishonchi baland. Paytini topib aytsinlar. Men 
ham barcha ulamolar nomidan sizni tavsiya etay. O‘zingiz ham bo‘sh kelmang, 
tarafdorlaringizni ishga soling. 
— Dono maslahat berdingiz, piyrim! — deb Adhamxon engashdi-da, Ansoriyning etagini 
o‘pdi. 
Shu maslahat bo‘yicha Adhamxonni Munimxonning o‘rniga vakili saltanat qilib ko‘tarish 
harakati boshlandi. Bu harakat Akbardan sir tutildi. Chunki shayx Ansoriy Adhamxonni 
Akbarning yangi siyosatiga va saroyda g‘ayridinlarning ko‘payishiga qarshi g‘ov qilib 
ko‘tarmoqchi bo‘lgani mutlaqo sezilmasligi kerak edi. 
Dehli viloyatining hokimi Shahobiddin ham jiyani Adhamxon tomonga o‘tdi. Eng iflos 
fitnalarda qatnashib mansabdor bo‘lgan Afzalbek — Muborizxon o‘z homiysi Adhamxonni 
vakili saltanat qilib ko‘tarish uchun yana har qanday qotillikka tayyor edi. Chunki u 
Adhamxonning yuksalishiga yordam bersa, o‘zining martabasi yanada oshishiga, 
kelajakda biror viloyatning hokimi bo‘lishiga ishonardi. 
Mohim enaga hali ham Akbarga mehribon, uning hind enagasi Rupa bibini va yosh xotini 
Jodha Bayni qo‘lidan kelganicha e’zozlaydi. Shu bilan birga u yaxshi ko‘rgan o‘g‘li 
Adhamxonning martabasi yanada oshishini va uning vakili saltanat bo‘lishini istaydi. 
Mana shu istak enagani beixtiyor yashirin kurash girdobiga tortdi. Enaga oqibati yomon 
bo‘lishini tasavvur etmasdan va Akbarning yangi siyosatiga qarshi borishni o‘ylamasdan, 
«faqat o‘g‘limni Munimxonning o‘rniga vakili saltanat qilsam bas, orzuim ushalgay» 
degan niyatda Maxdumul Muluk bilan til biriktirdi. 
Saroyda katta nufuzga ega bo‘lgan Mohim enaga bosh qo‘shgandan so‘ng yashirin guruh 
katta kuchga aylandi. Adhamxon goho shirakayf bo‘lib yurar, Munimxonga «jon kerak 
bo‘lsa o‘rinni bo‘shat!» degandek taxdidlar qilar edi. Yumshoq tabiat Munimxon 
Bayramxonday odamni mahv etgan bu guruhdan qo‘rqar, Mohim enaga bilan 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
220
Adhamxonning qovog‘iga qarab turar edi. Xastalanib yuzi sarg‘ayib qolgan Munimxon 
axiyri Akbarning huzuriga kirib iltimos qildi: 
— Hazratim, menga yengilroq ish bering, mayli vakili saltanatlikka Adhamxon o‘tsinlar! 
— dedi. 
— Biroq, Adhamxon xoni a’zamlik unvonini ham ko‘tarolmay hovliqib qolmoqda. Vakili 
saltanatlikni u eplay olmagay. 
— Mohim enaga yordam bersalar, balki eplarlar? 
— Sizga bu fikrni... enagam berdilarmi? 
— Ha, u kishining niyatlari shu. 
— Lekin shayx Ansoriy Adhamxonni mening yangi siyosatimga qarshi qayrab yuribdir. 
Bular rajputlarni saroydan quvmoqchilar. Nahotki enagam buni bilmasa? 
— Enagangiz o‘g‘lining martabasi oshishini juda istaydir. Ona-da! 
Akbar Munimxonning Mohim enaga va Adhamxon tazyiqiga bardosh bera olmasligini 
sezdi. Hech kimga bildirmay, Kobulga maxfiy maktub yubordi-yu, Shamsiddin atkani 
poytaxtga chaqirtirdi. 
Bu orada janubiy viloyat bo‘lgan Malvada Sherxon sur avlodlaridan bo‘lgan Bo‘z 
Bahodirga qarshi yurish boshlandi. Akbar Adhamxonga katta ishonch bildirgan bo‘ldi-da, 
o‘n ming qo‘shinga uni sarkarda qilib, Malvaga jo‘natdi. 
— Bo‘z Bahodir saroyida Rupmati degan mashhur xonanda qiz bor ekan, shuni Agraga 
tirik olib keling!— deb buyurdi. 
Adhamxon Malvada yurganda Shamsiddin atka Kobuldan yetib keldi va Munimxonning 
o‘rniga vakili saltanat qilib tayin etildi. Shu orada Adhamxon ham Bo‘z Bahodirni yengib, 
katta o‘ljalar bilan Malvadan qaytdi. 
Shamsiddin atka faqat Akbarning izmiga bo‘ysunar, Mohim enaga bilan Adhamxonni 
davlat ishlariga aralashtirmaslikka tirishardi. Akbar o‘zining qizil muhrini enagasidan 
qaytarib olib, Shamsiddin atkasiga bergan edi. 
— Axir Adhamxon bolalikdan birga o‘sgan sodiq ko‘kaldoshingiz-ku, hazratim! Vakili 
saltanat bo‘lsa, siz uchun jonini bermas edimi? 
Akbar Mohim enagani alohida ehtirom qilib: 
— Ulug‘ ena, siz menga qanday yaxshiliklar qilganingizni hech vaqt unutmagaymen, — 
dedi. — Sizga doim farzanddek oqibat ko‘rsatish harakatidamen. 
— Rost, hazratim, menga qilgan oliy inoyatlaringiz uchun oq sutimdan mingdan ming 
rozimen! 
— Rahmat sizga, ulug‘ ena! Adham ko‘kaldoshimga ham yuksak xoni a’zam unvoni 
berildi, katta jogir ajratildi. 
— O‘g‘lim sizdan ko‘rgan yaxshiliklarni unutsa ko‘r bo‘lgay! Men unga aytganmen! 
— Men ham ko‘p... ogohlantirdim. Lekin Adhamxon katta davlat-u martabadan hovliqib 
qoldi. Shayx Ansoriy meni «kufr yo‘liga kirdi» deb ig‘vo qilayotganidan xabarim bor. 
Adhamxon esa unga qo‘l berib murid bo‘ldi, o‘sha shayxning qutqusiga  uchib yuribdir. 
Mohim enganing o‘zi ham shayx Ansoriyning guruhiga qo‘shilib, o‘g‘lini vakili saltanat 
qilmoqchi ekanidan nahotki Akbar xabar topgan bo‘lsa? Bu odam yer tagida ilon 
qimirlasa bilar ekan-da! Lekin Mohim enaga sir bermaslikka tirishdi: 
— Hazratim, yomon odamlarning gapiga ishonmang! Adhamxon siz chizgan chiziqdan 
chiqmagan! Siz uni Malvaga urushga yubordingiz. Sizga qarshi bosh ko‘targan Bo‘z 
Bahodirni yengib keldi! Shu bilan Adhamxon o‘z sadoqatini yana bir bor isbot qilmadimi? 
Akbar bosh chayqadi: 
— Afsuski, Adhamxon Malvada o‘rinsiz zo‘ravonliklar qilib, biz topshirgan nozik ishlarni 
buzib qo‘ydi. Rupmati degan malvalik xonanda qizning ta’rifini siz ham eshitgan 
bo‘lsangiz kerak. El-ulus orasida naql tarqalganki, Rupmati qo‘shiq aytganda, osmondagi 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
221
oy ham, quyosh ham unga mahliyo bo‘lib to‘xtab qolur. Biz Adhamxonga buyurgan 
edikki, Rupmatini yaxshi muomala bilan o‘zingizga el qilib, poytaxtga boshlab keling, 
uning san’atidan biz ham bahramand bo‘laylik. Biroq Adhamxon Rupmatini asir olib, 
qo‘pol zo‘ravonliklar qilmishdir. El suygan go‘zal xonanda bu zo‘ravonlikka qarshi zahar 
ichibdi-yu, o‘zini o‘zi o‘ldiribdir. El-ulus bu o‘limni Adhamxon bilan bizdan ko‘rib, qattiq 
norozilik bildirmishdir. 
— Ammo qizning o‘zi Bo‘z Bahodira ma’shuqa ekan. Unga sadoqat saqlab «javhar» odati 
bo‘yicha o‘zini o‘ldirgan bo‘lsa, buning uchun Adhamxon ayb-dormi? 
— Men Malvaga o‘zim borib, hammasini taftish qilib keldim. Adhamxon boshqa 
malvaliklarga ham zulm o‘tkazmishdir. Jabr-u zulmga qarshi g‘alayon boshlangan ekan. 
Adhamxonni darhol Malvadan jo‘natib yuborib, to‘polonni zo‘rg‘a tinchitdik. Uning o‘rniga 
Pirmuhammad atkani hokim tayinlab kelgan edim, yana falokat yuz beribdi. Atkamiz 
yog‘iylarni quvib borib, daryodan o‘tayotganda suvga g‘arq bo‘lib ketibdir. Axiyri 
Abdullaxon o‘zbekni Malvaga hokim tayinlab jo‘natdik... Adhamxon boshda yaxshi ish 
tut-ganda, shuncha halokatlar yuz bermasligi mumkin edi. 
— Beayb — parvardigor, deydilar, hazratim, Adhamxondan o‘tgan joyi ham bordir. Axir 
hali u yosh, tajribasi oz. 
— Shuning uchun ko‘pni ko‘rgan tajribali Shamsiddin atka bizga vakil bo‘lgani ma’qul-
da! 
— Lekin ko‘kaldoshingiz juda o‘ksinib yuribdir. Uning ko‘nglini qanday ko‘tarishimni 
bilmaymen. 
— Ko‘kaldoshim sal kamtar bo‘lmog‘i kerak, ulug‘ ena! Men o‘zim Adhamxon bilan 
so‘zlashgaymen. Siz bu ishlar tufayli ko‘p koyinmang. Davlat ishi shafqatsizdir. Siz esa 
mushfiq onasiz. Amal talashishlardan uzoqroq yurganingiz ma’qul. Shuncha 
mashaqqatlar bilan farzand o‘stirdingiz, kelinlar tushirdingiz. Endi uyda o‘ltirib shularning 
rohatini ko‘ring. Uyda zeriksangiz, o‘zingiz ochgan qizlar madrasasiga boring. O‘qishni 
istaydigan qizlar ko‘p emish, eski bino kichiklik qilsa, balki hovli to‘rida yangi bino 
qurdirgaymiz. Mening onam ham maqbara qurilishi bilan ovunib, davlat tashvishlarini 
unutdi. Onalarimiz endi faqat savob ishlarni qilsinlar, bezovta, notinch davlat yukini biz 
Shamsiddin atka bilan ko‘taraylik. 
Akbar mayin gaplar bilan enagasini davlat ishlaridan chetlatayotganini sezgan Mohim 
bibi kuyunib yana ko‘ziga yosh oldi: 
— Mayli, biz endi... keraksiz bo‘lib... chetga chiqaylik... Lekin Adhamxon... shuncha yillik 
qadrdoningiz. 
— Adhamxonga mening qilcha ham kuduratim yo‘q. Faqat uning o‘zi amalparastlik 
ko‘chasidan chiqmog‘i kerak. Bu ko‘cha ne-ne odamlarni adashtirib, mahv qilib 
yuborganini o‘zingiz bilursiz. 
— Uni bu ko‘chaga sudragan yomon odamlar bor, hazratim. Adhamni o‘shalarning 
dastidan faqat siz qutqarmog‘ingiz mumkin! 
— Xo‘p, siz uchun men uni yomonlar dastidan yulib olishga urinib ko‘ray. Ammo siz ham 
Adhamxonga ayting, o‘zi ulardan qutulishga intilmasa, chetdan ming odam uringanda 
ham qutqarolmagay. Men buni rahmatli amakim Komron mirozoning taqdirida 
ko‘rganmen. 
Mohim enaga Akbarning bu gaplarini o‘g‘liga o‘sha kuniyoq yetkazdi. Biroq endi 
Adhamxon o‘zining Muborizxon kabi sirdoshlari bilan orani uzolmaydigan darajaga 
yetgan, ularni bir-birlariga mahkam bog‘lab turgan avvalgi jinoyatlari ham bor edi. 
Adhamxonning uch ming kishilik bek-u navkarlari orasida Afzalbekni eslatadigan odam 
borligini Akbar bir yil burun eshitgan, biroq taftish qilib ko‘rish uchun haligacha fursati 
bo‘lmagan edi. Endi Adhamxonni yomon odamlar dastidan qutqarishni Mohim enaga 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov