Humoyun va akbar

www.ziyouz.com kutubxonasi 
229
Akbar Chitorda behuda to‘kilgan qonlar uchun o‘zini aybdor sezadi. Bu qal’aning mard 
himoyachilari Jaymal va Pattaga ich-ichidan tan bergani uchun hind haykaltaroshlariga 
buyurtma berib, ularning marmar haykallarini yasatdi. 
Bu orada Agrada yangi La’l Qal’a qurib bitirilgan edi. Fil ustida o‘ltirgan Jaymal va 
Pattaning haykallari Akbarning buyrug‘i bilan qal’a darvozasining ikki tomoniga o‘rnatildi. 
Qal’a ichida Jodha Bay uchun hindcha ibodatxona qurilganidan norozi bo‘lib yurgan 
mutaassiblar endi qal’aga kiraverishda ko‘zga tashlanib turadigan haykallarni ko‘rib 
«budparastlik bizga makruh!» deyishar va yuzlarini burishtirib o‘tishardi. «Podshomiz 
g‘ururga berildi, o‘z g‘alabasini ko‘z-ko‘z qilmoq uchun majusiylarga haykal o‘rnatdi», 
deb, Akbarni chekka-chekkada yomonlab yurgan beklar ham bor edi. Xufiyalar podshoga 
hamma gapni yetkazib kelishardi. Uning qabuliga kelgan sipohilar va mulozimlar ham 
bir-birlarining ustidan shuncha ko‘p chaqimchilik qilishar, bir-birlari haqida shunday 
yomon ma’lumotlar berishar ediki, goho Akbarning odam zotidan ixlosi qaytib ketardi. 
Hech kimni ko‘rgisi va hech kim bilan so‘zlashgisi kelmay qolar edi. 
Hozir shu o‘rmonda nuroniy chol Salim otaga dilini yorib: 
— Odam nechun bunday yaratilgan? — dedi Akbar. — Marhum enagam bergan bu 
savolga hamon javob topolmaymen... Faqat boshqalar emas, o‘zim ham... g‘azab ustida 
shafqatsiz ishlar qilib, keyin bundan iztirob chekib yururmen... Chitorda qancha begunoh 
qonlar to‘kildi. Vijdon azobini bosmoq uchun halok bo‘lganlarning ikkitasiga haykal 
qo‘ydirsam... odamlar shundan ham ayb topmoqdalar. 
— Rost, inson zoti dahshatli ziddiyatlar iskanjasiga tushib qolmishdir. Tashqi olamda 
unga adolatsiz muhit, shafqatsiz zamona azob berur. Ichida esa ushalmaydigan orzular, 
turli istak-intilishlar, nafs-u g‘urur xuruj qilur. Agar inson zoti shu ichki-tashqi ziddiyatlar 
iskanjasidan qutulsa olamda undan qudratli, undan dono, undan mukammal jonzod to-
pilmagay. 
— Bu iskanjadan qutulish mumkinmikin o‘zi, Salim ota? 
— Faqat insoni komilning qutulmog‘i mumkin. 
— Insoni komil — rivoyatlardagina bor. Hayotda men hech ko‘rmadim. 
— Insoni komil — mutlaq haqiqat kabi yuksak e’tiqoddir. Qalbiga shu e’tiqodni joylagan 
odam tashqi olamdan ham, o‘z dilidan ham nuqson-u illatlarni baholi qudrat yo‘qotib 
borgay. Takomil yo‘li — botiniy dunyo orqali o‘tgay. Har birimizning ichimizda nafs, 
obro‘parastlik, boshqa o‘jar istaklar borki, ular goho tashqi dushmandan ham xatarliroq 
bo‘lur. Ularni yengish — o‘rmondagi arslonni yengishdan ham kattaroq matonat talab 
qilgay. Agar tashqi dushmanni yengsangiz-u ichingizdagi nafs, g‘azab, shahvat kabi 
balolarni yengolmasangiz, ular g‘olib kelib, sizga yomon ishlarni qildirsa, narigi katta 
g‘alabangiz tatimagay. O‘zingizdan o‘zingiz yengilib, ta’bingiz kir bo‘lib yurganingiz — 
yomon bir mag‘lubiyat emasmi? 
Salim ota Akbarning vujudini karaxt qilib turgan sovuq muzni o‘zining haroratli nafasi 
bilan eritayotganday bo‘ldi. Akbar shu haroratga dilini yanada yaqinroq tutgisi kelib: 
— Rost! — dedi. — Tashqi zafarlarim ichidan kutilmagan dilsiyohliklar chiqib kelmoqda, 
men ularga qarshi chora topolmay lolmen! 
Salim ota Akbarning ochiqroq so‘zlashini kutib, yuziga tikilgancha jim turdi. Lekin Akbar 
oxiri haramga borib taqaladigan o‘ta chigal dilsiyohliklar haqida qanday so‘z ochishni 
bilmay bir lahza sukut qildi. 
Uning hind ulusi bilan yangicha siyosat yurgizayotgani faqat davlat ishiga emas, shaxsiy 
hayotiga ham kutilmagan o‘zgarishlar olib kirmoqda edi. Chitorning olinishida Akbarning 
o‘zi jasorat ko‘rsatgani, Jaymal bilan Pattaning qahramonligiga tan berib, ularga Agrada 
haykal qo‘ydirgani, saroyda Bhagvan Das, Todar Mal kabi hindlarga yuksak lavozimlar 
bergani, Jodha Bay uchun qal’a ichida maxsus ibodatxona qurdirgani butun mamlakatda 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
230
ovoza bo‘lgan, hali markaziy davlatga bo‘ysunmagan rajput rojalarining unga 
munosabati o‘zgara boshlagan edi. Chitordagi jang Akbarning boshqa rajput 
qo‘rg‘onlarini olishga ham kuchi yetishini ko‘rsatdi. Behuda qon to‘kilmasin uchun Akbar 
goh Bhagvan Dasni, goh Man Sinxni dushmanlik ruhida yurgan rajput qo‘rg‘onlariga 
elchi qilib yuborar edi. Bundi viloyatidagi eng mustahkam qo‘rg‘on — Rantxambxor 
qamal qilingan paytda esa Akbarning o‘zi navkar kiyimini kiyib, elchi Man Sinxning 
yonida oq bayroq ko‘targancha qal’aga kirdi. Qal’a himoyachilarining boshlig‘i Surjan 
Rao avval Akbarni tanimadi. Man Sinxni jerkib: 
— Senlar rajput g‘ururini yerga bukdilaring, Jaypurni urushsiz topshirdilaring, muslimlar 
qancha kamsitsalar ham bo‘yin egib turishlaring uyat emasmi?— dedi. 
— Biz qaysi kamsitishlarga bo‘yin egibmiz, maxaroja? — deb so‘radi Man Sinx. 
— Jizya solig‘i olish — kamsitish emasmi? Rajput sarkardasi devoniomga qurol taqib 
kirishi mumkin emas. Demak, podsho senga ishonmaydi. Bu — kamsitish emasmi? 
Rajput qizlari saroyga tortiq tarzida yuborilishi kerak. Podsho uni qonuniy qilib nikohiga 
olmasa! Faqat vaqtinchalik joriya... Kamsitish bundan ortiq bo‘lurmi? 
Akbar mag‘rur el bo‘lgan rajputlarning bu gina-kuduratlarini navkar kiyimida turib o‘z 
qulog‘i bilan eshitgandan so‘ng: 
— Maharoja, — dedi Surjonga, — siz haqsiz, bu kamsitishlar bartaraf etilmog‘i kerak. 
Shu shart bilan sulh tuzishga rozimisiz? 
Surjon Raoning atrofidagi mulozimlardan biri Dehlida Akbarni ko‘rgan ekan, uni tanib 
qolib: 
— Maharoja, bu so‘zlarni sizga Akbarning o‘zi aytmoqda! — dedi. 
Elchi Man Sinx ham oq bayroq ko‘tarib kirgan navkarning Akbar ekanini endi aytdi. 
Surjon Raoning odamlaridan biri: 
— Darhol tutmoq kerak, g‘alaba bizniki bo‘lg‘ay!— dedi. 
Ammo Akbar Surjon Raoga qarab: 
— Men sizning mard, olijanob sarkarda ekanligingizga ishonganim uchun huzuringizga 
o‘zim keldim,— dedi. — Bizda «Elchiga o‘lim yo‘q» degan maqol bor! 
Surjon Rao Akbarning dovyurakligiga tan berdi-yu: 
— Rajputlar ham oq bayroq ko‘tarib kelgan kishiga tajovuz qilmaydigan mard ulusdir! — 
dedi. 
Shundan keyin Bundi viloyatidagi urush — yarashga aylandi. Akbar Surjon Rao qo‘ygan 
shartlarni qabul qildi. «Rajputlar ham devoniomga qurol taqib kirishi, qal’a darvozasi 
oldigacha naqora chaldirib borishi, jizya solig‘ini to‘lamasligi, otlariga podshoning 
tamg‘asini bosmasligi (kuydirib bosiladigan temir tamg‘adan otning sag‘risida yomon 
dog‘ qolar edi) mumkin» degan yangi qonun joriy etildi. Surjon Rao ikkita o‘g‘lini bir 
necha ming rajput yigitlari bilan Akbar xizmatiga yubordi. 
Bundi viloyati shu shartlar asosida Akbar davlatiga ixtiyoriy ravishda qo‘shilgandan keyin 
g‘arbda Jaysalmir, Bikanir, Joudxpur, janubi sharqda Qalanjar kabi rajput viloyatlari ham 
markaziy davlatga qo‘shilish haqida jiddiy o‘ylay boshladilar. Ikki orada turgan 
vositachilar yuqoridagi shartlardan tashqari rajput rojalariga Akbarning nomidan so‘z 
berdilarki, agar ular podshoni kuyovlikka munosib ko‘rsalar, saroyga yuboradigan qizlari 
Jodha Bay kabi qonuniy nikohdan o‘tadi, hindcha rasm-rusmlariga bemalol rioya qilib, 
izzat-ikromda yashaydi. 
Bikanur rojasi Kahana Rao Akbarning qalamraviga ixtiyoriy ravishda o‘tdi-yu, o‘zining 
go‘zal qizini Akbarga nikohlab bermoqchi ekanini aytdi. Maxsus karvon Bhagvan Das 
boshchiligida Agradan Bikanurga borib, bu qizga podshoning sovg‘a-salomlarini yetkazdi, 
so‘ng uni sepi va qarindoshlari bilan poytaxtga olib qaytdi. Qal’ada bu qiz ham Jodha 
Bay kabi Akbarning nikohiga o‘tdi, saroy ahli uni qonuniy malikalardan biri deb tan oldi. 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
231
Sherxonni besh oy ovora qilib taslim bo‘lmagan va uni o‘ldirib tinchigan Qalanjar ham 
endi Akbar davlatiga ixtiyoriy ravishda qo‘shildi va uning xaramiga yana bir ko‘hlik qizni 
kelin qilib yubordi. 
Yangi qo‘shilayotgan viloyatlarning rojalari bilan aloqani mustahkamlash uchun ularga 
qon-qarindosh bo‘lish juda zarur, yangi siyosat buni taqozo qiladi. Ammo shariat 
bo‘yicha  Akbar to‘rttadan ortiq xotin olishi mumkin emas. Lekin ba’zi roja va 
maharojalarning o‘nlab xotinlari bor, hind dini bunga allanechuk yo‘l topib beradi. 
Jaysalmir va boshqa viloyatlarning rojalari Akbarni ham o‘zlari kabi ko‘p xotin olishga 
haqli deb hisoblab, uning saroyiga yangi-yangi qizlarni seplari bilan kelin qilib 
yubormoqchi bo‘lishdi. Ularning shahdini qaytarish mumkin emas. Akbar Jaypurga yoki 
Qalanjarga kuyov bo‘lgan ekan, nega Rantxambxorga yoki Joudxpurga* kuyov bo‘l-
masligi kerak? Yana tag‘in bu viloyatlarning rojalari Akbarning dilini zabt etish uchun biri 
biridan jozibali, biri biridan aqlli qizlarini saroyga yuborishga intilishmoqda. Buning 
hammasidan xabardor bo‘lgan Akbar qozikalon Xo‘ja Yoqubni huzuriga chaqirib, 
shariatdan biron yo‘l topib berishni so‘radi. 
— Hazratim, to‘rt xotindan keyingisi faqat joriya bo‘lmog‘i mumkin, — dedi Ansoriyning 
tarafdori Xo‘ja Yoqub. 
— Lekin mut’a degan nikoh ham bor emish-ku! 
— Mut’a — shialar o‘ylab topgan nikoh. Siz pok sunniy mazhablik tojdorsiz. 
Akbar qozikalonning semiz yuziga noxush tikilib: 
— Taqsir, siz yo‘lni tor olmoqdasiz, — dedi va ertasi kuni qozikalonni yomon ko‘radigan 
mulla Jaloliddin degan qozini devoni xosga chaqirtirdi. 
Mulla Jaloliddin Xo‘ja Yoqubning raqibi edi. Akbarga yaxshi ko‘rinish uchun qalin bir diniy 
kitobni varaqladi-da, mamnuniyat bilan: 
— Topdim! — dedi. — Mana, hazratim Rasululloh* davrida mut’a nikohi shar’iy bo‘lgan. 
Keyingi xalifalardan Usmon uni bekor qilmishdir. Ammo xalifadan ko‘ra Rasululloh 
balandroq, uning davrida neki shar’iy sanalgan bo‘lsa, hazratim uchun ham bu haloldir. 
Shu tarzda mulla Jaloliddin Xo‘ja Yoqubdan bilimdonroq ekanini isbot qildi-yu, uning 
o‘rniga qozikalon bo‘lib oldi. Har safar mut’a nikohini o‘qiganda podsho unga hamyon-
hamyon oltin ham in’om qilib turdi. Xo‘ja Yoqubning lavozimidan tushishi esa shayx 
Ansoriyni xafa qildi va uning Akbarga bo‘lgan yashirin adovatini yanada kuchaytirdi. 
Shariat ham qonuniy yo‘l topib bergandan so‘ng, Akbar har yili o‘z davlatiga ixtiyoriy 
ravishda qo‘shilayotgan bir talay maharoja va raolarga kuyov bo‘ldi. 
Din ham, ota-onalar ham, saroy muhiti ham buni qonuniy hisoblaydi, yangi qarindoshlar 
esa martaba orttirganlaridan mamnun. 
Parokanda o‘lkalarni qarindoshlik yo‘li bilan ham birlashtirish maqsadida yangi-yangi 
roja va roalarga kuyov bo‘lgan Akbar avvallari o‘zining yigitlik kuchi va jozibasidan 
g‘urulanib, xotinlari uni talashishidan «toleim baland ekan» deb shukuhi ortib yurdi. 
Lekin vaqt o‘tishi bilan bu shirin hayotning tagida achchiq og‘usi borligi sezildi. Shuncha 
xotin bitta erga ko‘z tikib, kundoshlik azobida qovurilib yashashi og‘ir dilsiyohliklarga 
sabab bo‘ldi, homilador Jodha Bay kasal bo‘lib qoldi. Uning chala tug‘ilgan egizak 
o‘g‘ilchalari bir oy ham umr ko‘rmay vafot etdi. Salima begim qiz tuqqan edi, u ham 
turmadi. Akbarga mehr qo‘ygan bu yosh onalar endi undan oqibat ko‘rmaganlari uchun 
shunday o‘rtanib yig‘lashadi, farzand dog‘ida shunday kuyishadiki, Akbarning 
kapalakday guldan gulga o‘tib olgan lazzatlari endi zaharga aylanib, burnidan 
chiqqanday bo‘ladi. Shunday xotinlari bo‘la turib, haligacha bironta farzandi  yo‘qligi uni 
tegirmon toshiday ezadi. 
Hozir o‘rmonda tanho o‘zi g‘amga botib o‘ltirganining bir sababi shu ekanini u Salim 
otaga aytib berdi: 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
232
— Yoshim yigirma yettiga kirdi, hamon o‘g‘ilga zormen. Bu ne badbaxtlikki, bir emas ikki 
o‘g‘ilni tuproqqa topshirdim! Mudom jang-u jadallarda, xavf-u xatar ichida yuribmen. 
Kunim bitsa ota-bobolar merosini kimga topshirib ketgaymen? 
Salim ota tasalli berishga shoshilmay sukut saqladi. U so‘nggi marta Dehlida Hamida 
begim bilan ko‘rishganda, begim ham nevarasi yo‘qligidan ko‘p armon qilgan. Akbarning 
harami katta bo‘lib ketganini, bo‘yida bo‘lgan kelinlari ham kundoshlik do‘zaxida 
homilani asrab qololmayotganini kuyunib so‘zlagan edi. 
— Ehtimol, irsiyat ham sababchidir, — dedi Salim ota. — Hazrat otangizning ham 
birinchi o‘g‘illari turmagan. Keyin siz tug‘ulganingizda otangiz... O‘ttiz to‘rt yoshda 
bo‘lganmilar? 
— Nahotki, irsiyat meni ham o‘sha yoshgacha o‘g‘ilga zor qilsa? 
— Siz bobongizga tortgan bo‘lishingiz mumkin. 
— Lekin otam tug‘ilganda bobom yigirma besh yoshda bo‘lganlar. Men bu yoshdan 
o‘tdim. 
— Shoh o‘g‘lim, agar sizga og‘ir botmasa, dilim sezgan achchiq bir haqiqatni aytay. 
— Mayli, og‘ir botsa ham ayting! 
— Irsiyat — noyob bir gavhardir. U avloddan avlodga butun holida o’tsagina yashab keta 
olgay. Agar yirik gavharni maydalab kukun qilib sochsangiz, uning gavharligi qolmagay. 
Akbar Salim otaning nima demoqchiligini fahmlab, yuzi xijolatdan bir qizardi. Lekin diliga 
qadalib turgan zaharli tikanlarni Salim ota bexato topgani uni qoyil qildi. Bu tikanlarga 
birov teginsa dili ozorlanadi, ammo ularni sug‘urib olib tashlamaguncha vujudidagi 
karaxtlik, ruhidagi so‘niklik yo‘qolmaydi. Qalbi ozor cheksa ham, bu tikanlarni faqat 
Salim otaning qo‘li bilangina olib tashlashi mumkinligini sezgan Akbar: 
— So‘zingiz haq, davom eting, ota! — dedi. 
— Tabiat hamma jonzotlardan o‘ziga munosib nasl yaratgay. Yigirma-o‘ttizta echkiga 
bitta taka. Undan ham ko‘p sovliqqa bitta qo‘chqor. Lekin echkidan uloq tug‘ulgay, 
sovliqdan — qo‘zi. Ulardan arslon tug‘ulmagay! Siz esa insonsiz. Insonlardagi juftlik 
arslonlarga o‘xshashdir. O‘rmonda arslonlarni ko‘rgansiz. Ota sher ona sherga qanchalik 
mehribon, qanchalik sodiq! Ana shu tufayli irsiyat gavhari bir nuqtaga jam bo‘lib, 
avloddan avlodga butun o‘tgay, so‘ng ota-onasiga munosib sherlar tug‘ulgay. Sizning 
ota-onangiz Sind o‘lkasida, Tar sahrosida bir-birlariga sherlarchla mehr-u oqibat 
ko‘rsatganlari uchun siz ham sherbachchaday sog‘lom, ko‘hlik, dovyurak bo‘lib 
tug‘ulgansiz. 
Akbar o‘zining suyib uylangan xotini Jodha Bay shu kunlarda yana homilador bo‘lganini 
esladi. 
— Salim ota, siz aytgan sherlikni mening ham qilgim bor. Faqat... qanday qilib Jodha 
bayni kundoshlar muhitidan qutqarishim mumkin? Uni qayerga olib ketay? Maslahat 
bering! 
Salim ota hassasiga tayanib o‘rnidan turdi: 
— Qani, yuring, avval men sizga o‘z kulbamni ko‘rsatay. 
 
________________ 
* Arg‘uvon rangli kiyimni jangda shahid bo‘lishni bo‘yniga olgan rajputlar kiygan. 
* R a n t x a m b x o r,  J o u d x p u r — Rajputana o‘lkasidagi viloyatlar. 
* R a s u l u l l o h — Allohning elchisi, ya’ni Muhammad payg‘ambar. 
 
* * * 
 
Tor so‘qmoq ularni o‘rmon chetidagi yalanglikda turgan mo‘jazgina dehqoncha uy oldiga 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
233
boshlab chiqdi. Hovlida qora qo‘tos sigir kavshanib turibdi. O‘ng tomondagi tekis boshoq 
tortgan bug‘doy dalasi shabadadan mayin to‘lqinlanadi. To‘g‘rida suvi ko‘m-ko‘k 
kattakon ko‘l tovlanib ko‘rindi... 
Uy ichi ozoda, ammo jihozlar kambag‘alona. Bo‘yra ustiga sholcha tashlangan. Salim ota 
Akbarni to‘rga o‘tkazib, dasturxonga to‘rtta bug‘doy non qo‘ydi. Xotini sopol kosada 
qo‘tosning qatig‘idan keltirdi. Akbar qatiqni kosaning labidan xo‘plab ichar ekan, bu unga 
behad shirin tuyuldi. U tokchadagi kitoblarga qiziqib qaradi. 
Salim ota Jaloliddin Rumiyning «Masnaviy va ma’naviy»sini, Farididdin Attorning 
«Kuliyoti»ni, Xusrav Dehlaviyning «Xamsa»sini, Navoiyning «Chordevon»ini unga bir-bir 
olib ko‘rsatdi. 
— Men yiqqan yagona boylik mana shu kitoblarimdir, — dedi. 
— Siz mendan boyroqsiz, Salim ota! — dedi Akbar. — Sizdagi ma’naviy boylikni men hali 
o‘z qalbimga zarralab yig‘olganim yo‘q. Shuning uchun menga saxovat ko‘rsating. 
— Bajonidil, borimni sizga in’om etishga tayyormen. 
Akbar Salim otaning uyidan tashqariga chiqdi-yu, bu yerdagi havoning tozaligidan, 
o‘rmon, ko‘l, bug‘doyzor — hammasining go‘zalligidan, eng muhimi, otaning qiyofasidagi 
soflikdan qalbi yayrayotganini sezdi. Ruhidagi karaxtlik tarqab ketgan, olam ko‘ziga 
bolalikdagiday jozibali ko‘rinar, dilida so‘nib qolgan chiroqlar parpirab yonib ketgan, 
istiqbolga ishonch, yaxshi ishlar qilish ishtiyoqi yana uyg‘ongan edi. O‘rmondagi tabiat 
ham tiriltira olmagan ichki kuchlarni shu tabiat bilan hamkor bo‘lgan Salim otaning 
ma’naviyati tiriltirib yuborgan edi. 
— Salim ota, hech kimga aytmagan sirlarimni men sizga aytdim. Endi hech kimga 
ishonib topshira olmaydigan istiqbolimni ham sizning panohingizga olib kelmoqchimen. 
Jodha Bayning uch oylik homilasi bor. Uni ham farzand o‘rnida ko‘rsangiz. Bugun 
mening o‘lik hislarimni qayta tiriltirgan tabiat-u ma’naviyat shoyad undagi hayotiy 
kuchlarni yuzaga chiqarsa. Biz orzu qilgan zurriyod zora sizning qanotingiz ostida 
dunyoga kelsa!.. 
Akbar xotinini Salim otaning kulbasi yoniga ko‘chirtirib kelmoqchi ekanini sezgan 
mo‘ysafid podshoh-u malika bilan birga qancha sipohi, qancha kaniz-u xizmatkor bu 
yerlarga kelishini, ular bilan muomala qilish qanchalik qiyin bo‘lishini ko‘z oldiga keltirdi. 
O‘zi podsho bo‘lganda saroyda yashab ko‘rgan va uning murakkab muhitidan yurak 
oldirib qo‘ygan Salim ota Akbarning niyatidan astoydil tashvishga tushdi: 
— Hazratim, malikalarga yuzlab odamlar xizmat qilurlar. Ularga keng joy zarur. Bundan 
o‘n mil narida— Sekri tog‘i etagida Bobur bobongiz qurdirgan ko‘shk bor. Kattakon Bog‘i 
Fathga barcha xizmat-kor-u soqchilar ham joy bo‘lurlar. 
— Agar siz ham Bog‘i Fathga borib tursangiz, mayli, Jodha Bayni o‘sha yerda 
panohingizga topshirgaymen. 
— Lekin meni... ma’zur tuting. Shohlar ko‘shkiga qaytib qadam bosmaslikka ahd 
qilganmen. Qariganimda bu ahdimni buzolmagaymen. 
— Ammo shohlar ham odam-ku, Salim ota Shohlarga ko‘z tikkan balolar qanchalik 
ko‘pligini boshqalar bilmasa ham siz bilursiz. 
— Balogardon — xalqdir. Men buni onangizga aytgan edim. 
— Lekin shoh bilan xalqning orasini to‘sib turgan g‘ovlar qanchalik ko‘p! Men hali bu 
g‘ovlardan oshib o‘tolgan emasmen... Faqat siz taqdir taqozosi bilan ota-onam orqali 
dilimga yaqin bo‘lib qoldingiz. O‘zingiz ham podsho bo‘lib ko‘rgan ekansiz. Bu qanday bir 
serozor, tikanlarga to‘lgan ish ekanini bilursiz. Bugun mening dilimga qadalib turgan 
qancha tikanni siz olib tashladingiz. Salim ota, ishoning, men o‘zim uchun sizdan 
beg‘arazroq balogardon topolganim yo‘q! Shuning uchun Jodha Bayni ham qanotingiz 
ostiga olib kelmoqchimen. Ruxsat bering, shu uychangiz yoniga ikkovimiz uchun chodir 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
234
tikdiray. Balki hazrat onamlar ham birga kelurlar. Soqchilar, xizmatkorlar o‘rmon ichida, 
sizning ko‘zingizga tashlanmaydigan uzoqlikda tururlar. Sizdagi osudalig-u musaffolik biz 
uchun noyob bir shifo. Bu soflig-u sokinlikni men ko‘z qorachig‘iday asragaymen! 
Hamida begim ham o‘g‘li va kelini bilan bu yerlarga kelishi mumkinligi Salim otaga 
yoqimli tuyuldi. Hamidaning diydoriga yoshligida to‘ymay qolgan Nizom endi keksayib 
Salim ota bo‘lganda bu tengsiz ayol bilan ma’naviy muloqotda bo‘lishni juda istardi. Shu 
hammasi sabab bo‘lib, u Akbarning taklifiga rozilik berdi. 
* * * 
 
Ertalab  oftob chiqqanda Salim otaning kulbasidan tushgan uzun soyalar kunbotish 
tomondagi kimxob chodirga tushdi. Tong payti uyqudan qushday yengil bo‘lib turgan 
Akbar va Jodha Bay ko‘lning tiniq suvida yuvinib, o‘z chodirlariga qaytmoqda edilar. 
Akbar chodirga tushgan uycha soyasini Jodha Bayga ko‘rsatib: 
— Biz uchun bu — baxt qushining soyasidir! — dedi. 
Akbar bilan ilk nikoh kechasini ham Sanganirdagi chodirda kechirgan Jodha Bay: 
— Salim ota chindan rishi* ekanlar! — deb shivirladi. 
U haramning asabiy muhitida uyqusizlikdan qiynalib, rangi o‘chib yurardi. Bir haftadan 
beri shu chodirda Akbar bilan turib, qoracha yuziga yana qon yugurdi, olovli jozibasi 
qayta tiklanib, ko‘zlarida yulduzlar chaqnay boshladi. Akbar ham uning yonida barcha 
g‘am-tashvishlarini unutib, o‘zini tabiat bag‘rida yayrab yurgan kiyikday xotirjam va 
erkin sezadi. Faqat gohida Jodha Bay bu mas’ud kunlarini omonat sezib, qahri yomon 
Shivadan va uning falokat yuboruvchi xotini Durgadan qo‘rqa boshladi. O‘rmonda 
ibodatxona yo‘q, Jodha Bay homilani asrovchi ma’budalar — Lakshmi va Shakti*ning 
kumush haykalchalarini chodir burchagiga qo‘yib ularga erta-kech sig‘inib turadi. Salim 
ota chodirga kelganda haykalchalarni ko‘radi-yu, Kabir to‘g‘risida so‘z ochadi: 
— Hindlar ibodatxonaga borurlar, musulmonlar masjidga. Kabir esa ular ruhan 
birlashgan joyni izlaydir. — Salim ota Jodha Bay bilan Akbarni oldiga o‘tkazib, Kabirning 
hindcha she’rlaridan o‘qiy boshladi. Jonli xalq tilida aytilgan olovli she’rlarning har bir 
bayti Jodha Bayning qalbiga zavq, quvonch, kuch-qudrat olib kirganday bo‘ldi: — 
Qarang, Kabir aytadirki, imon-u ixlos — faqat odamning dilida yashasagina atrofini obod 
qilgay. Muttasil yomg‘ir yoqqan bilan ibodatxonaning tosh haykalida yoki masjidning 
g‘isht devorida biron narsa unib-o‘sgaymi? Shuning uchun Kabir inson dilini o‘ziga 
sajdagoh qilmishdir. «Ey, odam! — dedi Kabir. — Muhabbat bilan shafqatni, neklik bilan 
baxtni mullodan yoki brahmandan tilab ovora bo‘lma, ularni senga chetdan hech kim 
tayyor holda berolmagay. Muhabbat ham, shafqat ham, neklik bilan baxt ham faqat o‘z 
qalbing ishtirokida, o‘z fazilatlaring-u mehnatlaring tufayli yuzaga kelgay!» 
Jodha Bay Salim otani dunyoning barcha sir-u asroridan xabardor kishi deb ishongani 
uchun ham, uning aytgan gaplaridan behad qattiq ta’sirlanar va ilgarigi qo‘rquvlaridan 
qutulib, o‘ziga ishonchi ortib borardi. Ayniqsa, ota yod biladigan Kabir she’rlarida 
hindmuslim yakdilligi ulug‘langan sari Jodha Bayning dili yayrab, ko‘ngli ko‘tarilardi. 
— Sizlarga Kabirning ulug‘ ruhi madad bergay! Chunki ikkovlaring ikki xalqdan chiqqan 
yakdil oila bo‘lib, Kabirning orzusini ham amalga oshirmoqdasizlar! 
Kechasi chodirda Akbar Jodha Bayni quchib, erkalatar ekan: 
— Chindan ham, biz — bir tandagi ikki jonmiz! — dedi. 
Jodha Bay esa qalbi tagida o‘sayotgan farzandini ikki dilning qo‘shilishidan paydo bo‘lgan 
uchinchi bir jondek his qilardi. 
 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
235
______________ 
* R i sh i — hindcha «avliyo» demakdir. 
* L a k sh m i — Osmon ma’budi Vishnuning xotini. Sh a k t i — Shivaning xotini.
 
* * * 
 
O‘rmon ichida Akbarning qaynisi Man Sinx boshchilik qilayotgan qo‘riqchi askarlar, 
mulozim va xizmatkorlar chodirdagi akbarlarning tinchini buzmaslikka intilishar, iloji 
boricha ko‘zga tashlanmay yurishardi. Xizmatkorlar ovqat va boshqa zarur narsalarni 
kunduz sekin olib kelib berishar, barcha xizmatlarni osoyishta va shovqinsiz qilishardi. 
Akbar har kuni ertalab nonushtadan so‘ng o‘rmon ichidagi xirgohga borib, choparlarni 
qabul qilar, kechiktirib bo‘lmaydigan davlat ishlari bo‘yicha farmoyishlar berardi. Beklar 
va a’yonlara esa Sekridagi Bog‘i Fathga kelishar, Akbar o‘n mil yo‘lni otliq bosib o‘tib, 
shu bog‘dagi ko‘shkda qabul marosimlari va mashvaratlar o‘tkazar, goho o‘sha yerda 
yotib ham qolardi. Akbar yo‘q paytda Jodha Bayning chodiriga Hamida begim kelib 
turardi. 
Begim qirq to‘rt yoshga kirib, sochlarida oqi ko‘payib qolgan bo‘lsa ham gavdasi hamon 
xipcha, yuz-ko‘zidan joziba ketmagan. Dehlida Humoyun maqbarasi oldida 
ko‘rishganlarida o‘zini pirlarday vazmin tutgan Salim ota endi mana bu o‘rmonda 
yashnab turgan tabiat bag‘rida begimni xoli ko‘rdi-yu, yuragi hayajondan gursillab ura 
boshladi. 
U Nizom bo‘lib yurgan yigit paytidagi qudratli tuyg‘ular Salim ota uchun yer tagida 
yashirinib yotgan zilziladay xatarli tuyulardi. Agar bu zilzila uyg‘onsa, Salim otaning og‘ir 
xastaliklardan so‘ng nurab turgan tanasi yer osti larzalariga bardosh berolmay to‘kilib 
tushishi hech gap emas. 
Salim ota Hamida begimni o‘zining to‘porigina kampiri bilan tanishtirdi-da: 
— Taqdirimiz shu ekan! — deb og‘ir tin oldi. 
Hamida begim Salim otani Dehlida Humoyun maqbarasi oldida o‘ziga ma’naviy padar 
deb bilib, qo‘l bergani uchun bu yerda ham unga: 
— Salim ota, — deb murojaat qildi, — kelinimiz sizning panohingizda gulday ochilib 
ketibdir. Ko‘rib sizga ixlosim ortdi. Dehlida maqbara qurilishi bitsa men ham Sekriga 
ko‘chib kelish orzusidamen. 
— Maqbarani o‘n yildan beri qurmoqdasiz, hali ham bitmadimi? 
— Toshga gul solib sayqal berish tez bo‘lmas ekan. Og‘ir yumushlar bitgan. Borsangiz 
ko‘rursiz, maqbara benihoya ulkan bo‘ldi. Sahnini uch oshiyonlik uy barobarida baland 
ko‘tardik. Gumbazi Akbarjon chizgan tarh asosida yetti oshiyonlilk binoday yuksak bo‘ldi. 
Dehli tarixida haligacha bunday ulug‘ obida qurilmagan ekan. Shuning uchun o‘n yilda 
ham bitirolmadik. 
Hamida begim hali ham Humoyunning xotirasi bilan band ekanini sezgan Salim ota o‘zini 
bosib dedi: 
— Begim, umringiz uzoq bo‘lg‘usidir, Akbardek farzand o‘stirish kamdan kam onaga 
nasib bo‘ladigan toledir. 
— Akbar uchun tangriga doim shukur qilib yashamoqdamen. Ammo balandda turgan 
odamga shamol-u bo‘ronlar shiddati qattiqroq tegarkan. Qancha qadrdonlarimizni bu 
bo‘ronlar narigi dunyoga uchirib ketdi. 
— Aytmochi, bizga xiyonatlar qilgan Afzalbek tutilgani rostmi? 
— Akbarjon aytmadilarmi? U badbaxtga qasos ancha kech qaytdi. Tili kesilib, vujudi 
parcha-parcha qilindi. 
— Afzalbekni uzun kosov qilib ishlatib, o‘zi panada turgan shayx Ansoriy hali ham 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov