Humoyun va akbar

www.ziyouz.com kutubxonasi 
236
saroyda shayxulislommi? 
— Saroyda yomonlar ko‘pligi rost. Akbarjon ham ulardan bezor bo‘lgan. Lekin... o‘sha 
shayxulislomning o‘rnini oladigan yaxshi ruhoniylar qani? Siz saroyga shayxulislom bo‘lib 
borgaymisiz? 
Salim ota bosh chayqadi: 
— Bu taklifni menga Akbarshoh ham aytdilar, lekin men uzr so‘radim. Shayxulislomlik 
nedir? Diniy hokimiyat. Sadrlar suduri ham o‘zicha bir hokim. Bular odamlarni o‘limga 
hukm qilish, zindonga solish huquqiga ega bo‘lgan din peshvolaridir. Holbuki, boylig-u 
martaba eshikdan kirsa, imon-u e’tiqod tuynukdan chiqib ketgay. Shuning uchun 
ruhoniylarga hokimiyat ham, boylig-u martaba ham berilmasligi kerak. Davlat hokimiyati 
bo‘lsa bas — shuning o‘zi ham el-ulusga og‘ir yuk. Yana buning ustiga diniy istibdodning 
yukini ko‘tarish xalqni ezib yubormoqda. Men Akbarshohga maslahat berdimki, ilojini 
topsangiz, diniy hokimiyatni yo‘qoting! 
Hamida begim bu gapdan qo‘rqib ketdi: 
— Salim ota, ruhoniylar g‘ulu ko‘tarib, Akbarjonni ham dahriylikda ayblamasinlar, tag‘in! 
Siz unga bunday maslahatlarni bera ko‘rmang! 
— Berganimda ham Akbaringiz bu maslahatni olgani yo‘q. Uning xayoli hozir boshqa 
narsalar bilan band. 
— Ha, Akbarjon o‘g‘il kutmoqda. Jodha Bayga sizning dargohingiz juda xush yoqqanini 
katta kelinim Salima begim ham eshitibdir. Yana bitta chodir tikdirib, Salimani ham olib 
kelsakmikin? 
 — Mening bir andisham bor, begim. Kundoshlik azobini bilursiz. Jodha Bayning ko‘zi 
yoriguncha bu azobni unga yaqin keltirmaganimiz ma’qul. 
Hamida begim Salim otaning bu andishasini o‘rinli topdi. 
*  *  * 
 
Akbar Salim otaga e’tiqod qo‘ygandan beri uning Salima begimga munosabati ham 
avvalgidan iliqroq bo‘lib qolgan edi. Bolasi turmay, farzand dog‘ida kuyib yurgan bu 
juvon oldida Akbar o‘zini qarzdor sezardi. Shuning uchun u Salimani Jodha Baydan o‘n 
mil naridagi Bog‘i Fathga ko‘chirtirib keldi. 
Jodha Bayning oy-kuni yaqinlashganda Akbar irim qilib uning oldiga bormay qo‘ydi. U 
goho ovga chiqib, o‘rmonda chodir tikdirib tunardi. 
Sunbula oyi kirganda Akbar Gvalior tomonlarga ovga ketdi. Momaqaldiroq gumburlab 
turgan yomg‘ir kechasi Jodha Bay o‘g‘il tuqqan edi. Buning xabarini oti sag‘risigacha 
loyga botgan, lekin o‘zi quvnoq kulimsiragan Ahmad Buxoriy olib keldi. Akbar suyunchi 
uchun Ahmad Buxoriyga qimmatbaho durlar qadalgan to‘nini yechib berdi. Ovchilar 
o‘rmonda surnay va naqora chalib, yarim tungacha xursandchilik qildilar. Akbar yaxshi 
niyat bilan besh yuz ming rupiy turadigan noyob bir gavhar sirg‘a olgan va uni kissasiga 
solib yurar edi. Ertasi kuni ertalab bu sirg‘ani Ahmad Buxoriyga berdi: 
— Rani Jodha Bayga buni mendan sovg‘a qilib elting. Salim ota... in’om olmagaylar... 
Borib ayting, agar ota rozi bo‘lsalar, o‘g‘limizning otini shu kishining hurmatlari uchun 
Salim qo‘ygaymiz. 
Ahmad Buxoriy ustozi Salim ota uchun quvonib dedi: 
— Olijanob yo‘l topdingiz, hazratim! Xalq orasidan chiqqan zahmatkashning ismini 
shahzodaga qo‘yish— tarixda qoladigan bir voqeadir. 
Akbarning o‘zi ota-bobolar udumiga binoan chaqaloqning qirqi chiqmaguncha uning 
oldiga bormadi. Lekin u o‘z o‘g‘liga Salim otaning nomini qo‘yganligi el-ulus orasida 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
237
shunday shuhrat qozondiki, ota tez kunda mamlakatning eng mo’tabar mo‘ysafidiga 
aylandi. Uni bir ko‘rishga ishtiyoqmand odamlar ko‘payib ketdi. 
Chaqaloq uch oylik bo‘lguncha Akbar uni Salim otaning uychasi yonidagi bahavo joyda 
saqladi. Man Sinx boshliq ko‘riqchilar begona odamni bu tomonlarga o‘tkazmay turdi. 
Lekin Jodha Bay bolasi bilan Agraga qaytib ketgandan so‘ng soqchilar ham ketdi-yu, 
Salim otaning uyiga ziyoratga keluvchilarning keti uzilmay qoldi. 
Rivoyat va afsonalar qon-qoniga singib ketgan odamlar Salim otaning Xo‘jai Xizrligiga 
ishonib, uning etagini ko‘zlariga surishar, farzandsizlar undan farzand tilar, kasalmandlar 
— shifo, baxtsizlar baxt so‘rar edi. 
— Shifoni ham, baxtni ham sizlarga tangrim bersin! — derdi Salim ota. — Men ham 
sizlarga o‘xshagan osiy bandamen, Xizr emasmen! 
Lekin bu gaplarni kamtarlik hisoblab, ba’zilar uning oyog‘i tagiga o‘zini tashlashar, ba’zi 
badavlat odamlar hamyon to‘la pul yoki qimmatbaho gilamlarni nazr-niyoz qilishar, 
Salim ota: 
— Olmaymen! — deganiga qaramay, eshigining og‘ziga qimmatbaho narsalarni tashlab 
ketishar edi. 
Osuda va kambag‘alona hayotga o‘rgangan Salim ota buning hammasidan qattiq 
hayajonga tushardi. Selday yopirilib kelayotgan ziyoratchilardan o‘zini qanday himoya 
qilishini bilmay yuragi gursillab urar, majruh tanasi shuhratning og‘ir yukiga bardosh 
berolmay zirqirab og‘rir, kechalari uyqusi o‘chib ketar, kunduzlari ishtahasi o‘lib, durust 
ovqat ham yemasdi. 
Hut kirganda Akbar uni ko‘rgani keldi-yu, Salima begimning ham bo‘yida bo‘lganini, agar 
ota rozilik bersalar, uning kulbasiga ko‘chib kelmoqchi ekanini aytdi. 
— Qaytaga, sizning qo‘riqchilaringiz bor paytda tinchroq edim, — dedi Salim ota. — Har 
xil boy-u savdogarlar nazr-niyoz ko‘tarib uyimga bostirib kelolmas edi. Nasibam shu 
ekan, endi men sizning himoyangizga muhtojmen, begimni olib kelavering. 
Bu gal Akbar Salim otaning kulbasi yoniga uchta chodir tikdirdi. Ulardan birida Salima 
begim doya kampiri bilan, birida Akbar, birida Hamida begim kanizi bilan yashay 
boshladi. 
Ota Salima begim bilan she’rxonlik qilishni yaxshi ko‘rardi. Ular goh Jaloliddin Rumiy 
masnaviylaridan, goh Hofiz va Navoiy g‘azallaridan navbatma-navbat yod aytishib, vaqt 
qanday o‘tganini sezmay qolishar edi. 
Issiq oylar, chang ko‘tarib esuvchi shamollar o‘tib, yomg‘ir fasli boshlangan javzo oyida 
Salima begim ham o‘g‘il tug‘di. Shu kunni sakkiz yildan beri zoriqib kutgan juvon 
sog‘lom va miqti chaqalog‘ini birinchi marta bag‘riga olib emizar ekan: 
— Shukur, endi murodimga yetdim, — deb shivirladi. — Otini Murod qo‘ysinlar! 
Akbar bu gal ham ota-bobolar udumiga rioya qilib, chaqaloq qirq kunlik bo‘lguncha 
ikkinchi o‘g‘ilning otini Murod qo‘yishga rozi ekanini ayttirib yubordi. Xushxabar olib 
borgan Qilichxon Andijoniy suyunchisiga bosh-oyoq sarupo oldi. Akbar undan Salima 
begimga gavhar uzuk sovg‘a berib yubordi. 
*  *  * 
 
Akbar uchun Sekrining jozibasi tobora ortib borardi. Sekri tog‘ining sarin shabadasi, 
moviy ko‘lining salqini, Bog‘i Fathdan qaynab chiqib turgan buloqning zilol suvi va bir 
emas ikki o‘g‘li tug‘ilgan joylar uni o‘ziga ohanraboday tortardi. Endi Agrada ko‘p turgisi 
kelmas, iloj bo‘ldi deguncha, Sekriga yo‘l olardi. Choparlar, mulozimlar, bek-u a’yonlar 
Agra bilan Sekri orasida mokiday qatnashardi. Axiri bir kun Akbar eng nufuzli amirlarni 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
238
Sekrining Bog‘i Fathiga mashvaratga yig‘di-yu: 
— Poytaxtni Agradan Sekriga ko‘chirgaymiz! — dedi. — Bugundan boshlab oliy 
mahkamalar Sekrida bo‘lgay. 
Bu kutilmagan qarordan ba’zi amaldorlar sarosimaga tushdilar: 
— Hazratim, boshqa mahkamalarga bino yetishmagay, avval yangi poytaxtni qurib, 
undan so‘ng ko‘chib kelgan ma’qul emasmikin? — dedi Todar Mal. 
— Bino yetishmagan mahkamalar uchun chodirlar tikilsin! — dedi Akbar. — Bizning 
oilamiz, bolalarimiz chodirda yashaganda nechun amaldorlar yashay olmagay? 
Devoniom ham chodir shaklida tiklansin. Kerak bo‘lsa, ikki oshiyonlik chodirlar 
yasaydigan ustalarimiz bor. O‘shalarga buyurtmalar berilsin. Albatta, umrbod chodirda 
qolib ketmagaymiz, darhol yangi poytaxtning qurilishini boshlagaymiz. Uning umumiy 
rejasi qog‘ozga tushgan, me’morlarga tarhlar chizish buyurilgan. Janob Chig‘atoyxon 
Toshkandiy, siz o‘z odamlaringiz bilan bo‘lajak poytaxt atrofiga toshdan devor 
ko‘tartirgaysiz. 
Chig‘atoyxon o‘rnidan turib: 
— Bosh ustiga! — deya bu farmonni qabul qildi. 
— Janob Bhagvan Das, siz davlat mahkamalari uchun uch oshiyonlik bino qurishga 
mutasaddi bo‘lursiz! 
Bhagvan Das ham bu topshiriqni ta’zim bilan qabul qildi. Man Sinx o‘z singlisi Jodha Bay 
va uning o‘g‘li Salim turadigan ko‘shkni qurib berish majburiyatini oldi. Qilichxon 
Andijoniy podshoning devoniomi va xonayi xoslari joylashadigan qasr qurilishiga 
javobgar qilib tayinlandi. 
Shu tarzda Akbar yangi poytaxt qurilishi uchun barcha amirlari va yaqin odamlarini 
safarbar qildi. O‘zi esa bosh me’mor bo‘lib, qaysi binoning qayerga tushishi va qanday 
shaklda qurilishini belgilab bera boshladi. 
Dehlida mirzo Humoyun maqbarasi qurib bitirilgan, undan bo‘shagan minglab odamlar-u 
aravalar, yuk tashuvchi fillar va tuyalar Sekridagi qurilishga olib kelindi. Agra qal’asining 
qurilishi undan oldinroq tugagan edi. U yerda ishlab tajriba orttirgan hunarpeshalar ham 
endi Sekriga kelib ishlay boshladi. 
Barcha binolarning devorlari qizil toshdan qilinmoqda edi. Bu toshni uzoqdagi tog‘lardan 
tashib keltiradigan maxsus sangfurushlar bor edi. Ular har bir toshning bo‘yi va enini 
o‘lchab, goho vaznini katta tarozilarga qo‘yib tortib sotishardi. Yangi poytaxtni qurishga 
o‘n minglab odam jalb etilgan, hammasining toshga ishi tushardi. Shuning uchun 
Sekrida kattakon tosh bozori paydo bo‘ldi. 
Tosh ortilgan aravalarning shaqir-shuquri Salim ota turgan joylarga ham eshitila 
boshladi. Murodning chillasi chiqqandan keyin Akbar uni ko‘rishga keldi. Salima begimni 
quchib tabrikladi-da, yo‘rgakdagi bolani qo‘liga olib, oqish yuziga va tilladay tovlangan 
sochlariga qaradi: 
— Bobolariga tortibdir! Umri uzoq bo‘lsin! Begim, tilagingiz nedir? Buyuring! 
— Tilagim — Sekridan ketmaslik. Bu yerlar juda xosiyatli ekan. Jannatmakon Bobur 
bobomiz bu yerlarni yoqtirib, Bog‘i Fathni barpo etgani bejiz emas ekan. 
— Shuning uchun yangi poytaxtda Fathobod deb nom qo‘ymoqchimen, — dedi Akbar. 
— Ulug‘ bobomizning ruhini shod etadigan xayrli ish! Barcha niyatlaringizga yeting, 
hazratim! Faqat... yangi poytaxtingizda men bilan Murod uchun alohida bir go‘sha 
topilgaymikin? 
Salima begim endi haramda, kundoshlari orasida turishni istamas edi. Buni sezgan 
Akbar: 
— Siz bilan Murod uchun ikki oshiyonlik alohida ko‘shk qurdirmoqdamen! — dedi. — 
Hovlisida chorchamanlari, salqin favvoralari bo‘lgay. 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
239
— Minnatdorman, hazratim! Biz bu mas’ud kunlarga Salim otaning sharofati bilan 
yetishdik. Lekin hozir otaning darmoni ketib, eski xastaliklari qo‘zg‘ab yuribdir... 
Akbar Salim otadan xabar olish uchun uning uychasiga kirdi. To‘rda oq po‘stak ustida 
yonboshlab yotgan Salim ota o‘rnidan majolsiz ko‘tarildi. Akbar uni turgani qo‘ymay, 
cho‘k tushdi-yu, otaning egnidagi oq hirqaning etagini ko‘ziga surib o‘pdi: 
— Sizga ne bo‘ldi, Salim ota? 
— Meni muncha tavof qilmang, shoh o‘g‘lim! Kamina ham ojiz insonmen... 
Akbar uning gapiga tushunolmay yuziga hayron bo‘lib tikildi. Salim ota so‘nggi paytlarda 
boshdan kechirgan ichki tuyg‘ularini unga qanday aytishni bilmay jim turib qoldi. 
Murod tug‘ilgandan keyin Salim otaning el orasidagi shuhrati yana bir necha daraja 
oshgan edi. Hatto: «Akbarshoh Salim otaning hurmati uchun poytaxtni Agradan Sekriga 
ko‘chirgan emish!» degan ovozalar tarqaldi. «Salim ota Xo‘jai Xizr ekan» degan gapga 
ishonadiganlar ko‘payib ketdi. Minglab ixlosmandlar Xo‘jai Xizrni uchratib, eng katta 
orzularini uning o‘tkir nafasi bilan darhol amalga oshirishni istar edilar. Biroq Akbar 
qo‘ygan soqchilar ziyoratga kelayotgan izdihomni otaning uyi tomonga o‘tkazmay 
qo‘ydilar. Otaning hassaga suyanib so‘qmoqlardan piyoda yurishini biladigan 
ixlosmandlari uning yo‘lini poylay boshladi. Salim ota o‘rmon yo‘lidan o‘tib qolsa, uning 
oyog‘iga bosh urib, ezgu tilaklarini aytishar, ba’zilari qo‘y, echki yoki boshqa jonlig‘ini 
unga atab so‘yishar edi. Salim ota: 
— Meni Xo‘jayi Xizr deganlar adashgan, men ham sizlar kabi oddiy odammen! — desa 
ham qutulmas edi. Kunlar o‘tishi bilan Salim ota piyoda sayrga chiqolmaydigan bo‘lib 
qoldi. 
— «O‘t balosidan, suv balosidan asrasin» der edilar, shuhrat balosidan ham qo‘rqqulik 
ekan. Bir necha kun podsho bo‘lganimda shon-shuhratdan mast bo‘lib, bir o‘limdan 
qolgan edim. Bu gal balki... qutulolmasmen. 
— Unday demang, Salim ota! Men sizning nomingizga Sekrida bir madrasa 
qurdirmoqchimen. Hali siz uning talabalariga ma’naviyatdan saboq bermog‘ingiz darkor. 
— Shoyad shunday bo‘lsa! Mening Abdulla Niyoziy, shayx Muborak degan 
maslakdoshlarim bor edi. Adolatli davlat tuzumini orzu qilib, Bianadagi xalq harakatiga 
ishtirok etganlari uchun Abdulla Ansoriy ularni o‘limga hukm qilgan. Ammo o‘sha xalq 
harakati Sherxonlar sulolasini ichdan yemirib, otangiz bilan sizning Hindistonga 
qaytishingizga yo‘l ochgan edi. Mening hayotimdagi... eng yorug‘ kunlar ham adolat 
uchun ko‘tarilgan o‘sha Bianadagi qo‘zg‘alonga qatnashgan paytim bo‘ldi... Bu xalq 
harakati hamon so‘ngan emas. Uning cho‘g‘lari eng yaxshi odamlar qalbida hali ham 
yaltirab turibdir. Abdulla Niyoziy, shayx Muborak, uning Fayziy degan to‘ng‘ich o‘g‘li, 
Abulfazil degan o‘rtanchisi — hammalari adolatli rahbarga g‘oyat tashna. Ular Sirhind, 
Gujarat tomonlarda Ansoriydan qochib yurgan emishlar... Agar mening kunim bitsa... 
o‘shalar sizga sodiq... balogardon bo‘lg‘ay! 
Akbar Salim otaning kasali jiddiyligini sezib, saroy tabiblarini chaqirtirdi. Dori-darmonlar 
bilan otani ancha vaqt muolaja qildilar. Eski yaralarining o‘rinlari og‘rib, ota uzoq vaqt 
uyidan chiqolmay yotdi. Akbar bilan Hamida begim uni yana ko‘rishga kelganlarida: 
— Endi... rozi bo‘linglar! — dedi. 
Hamida begim uning qoqsuyak bo‘lib qolgan qo‘lini ko‘ziga surib, yig‘lab yubordi: 
— Biz mingdan ming rozimiz... Bizdan o‘tgan bo‘lsa... kechiring!.. 
Akbarning ham o‘pkasi to‘lib gapirolmay qoldi. Bu qanday shafqatsiz taqdirki, kim unga 
katta yaxshiliklar qilsa uzoq yashay olmay, o‘lib ketadi. Otasi, Bayramxon, Mohim 
enaga... Mana endi Salim ota... Shohlik hokimiyati chindan ham ota aytganday bir 
ajdaho ekan-u Akbarga qalqon bo‘lgan eng yaxshi odamlar birin-ketin uning qurboniga 
aylanmoqdami? Balki endi navbat Akbarning o‘ziga yoki onasi Hamida begimga 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
240
kelgandir? 
Bu taxmin Akbarni seskantirib yubordi. 
Salim ota ertasi kuni uzildi. 
Uni Sekri tog‘ining ustiga — yangi qurilayotgan poytaxtning markaziga dafn etdilar. 
Otaning oq marmar maqbara ichidagi qabri — Fathoboddagi birinchi sag‘ana edi. Poklik 
timsoli bo‘lgan ma’naviy otasining qabrini Akbar dengiz tubidan olingan sof sadaflar bilan 
qoplattirdi. 
 
F A T H O B O D,  G U J A R A T 
IKKI SUIQASD 
 
Bundan qirq besh yil muqaddam Sekrining Bog‘i Fathida Bobur Xondamir bilan suv 
ichgan buloq hali ham yer ostidan toza qumlar bilan birga qaynab chiqib turibdi. Uning 
tiniq suvi balandga bo‘y cho‘zgan sanobar va ninb* daraxtlari orasidan shildirab 
oqmoqda. 
Suiqasddan yarador bo‘lgan Akbarni kechki payt taxtiravonda shu boqqa ko‘tarib 
keldilar... 
Bu hodisa kuppa-kunduz kuni Dehli ko‘chasida yuz berdi. Akbar otasining maqbarasini 
ziyorat qilib qaytayotgan edi. Yonida elliktacha otliq yigiti ham bor edi. Ziyoratga 
borganda u zirhli kiyim kiymas, egnida yengil oq so‘fi delagay* bor edi. 
Katta ko‘chadan o‘tayotganlarida Akbar Mohim enaga qurdirgan qizlar madrasasining 
ikki oshiyonlik binosini tanidi-yu, otining jilovini tortdi. Marhumaning xotirasi uchun shu 
yerda bir lahza to‘xtab o‘tgisi keldi. Madrasa tomonga endi yuzlangan paytda ikkinchi 
qavatning ayvonida keskin bir harakat sezildi. Yo‘g‘on ustun panasiga yashiringan 
barvasta odam yoy o‘qini Akbarning chap ko‘kragiga to‘g‘rilab otdi. O‘qni juda kuchli 
qo‘llar otgani shuvillab kelayotgan sharpasidan ham sezildi. Janglarda ko‘p yurib, bu 
sharpadagi ajal xatarini tez ilg‘ashga o‘rgangan Akbar darhol otning yoli ustiga egildi. 
Ammo panalashga ulgurmadi. Ko‘krakka mo‘ljallab otilgan o‘q u egilayotganda chap 
yelkaga shunday qattiq sanchildiki, Akbar hushidan ketib, egardan yerga yiqilib tushdi. 
Yonidagi Jalolxon qo‘rchi otidan sakrab tushib, uni yelkasidan suyab turg‘iza boshladi. 
Sijoatxon degan soqchi o‘ntacha yigiti bilan o‘q otgan odamni tutib kelish uchun yugurib 
ketishdi. Ayvonda bir ko‘ringan soqol-mo‘ylovi o‘siq devsurat yigit qizlar saboq tinglab 
o‘ltirgan xonalarga kirib yashirinmoqchi bo‘ldi. Akbarning soqchilari qiy-chuv ko‘tarib 
yo‘lakka qochib chiqqan qizlar va otinoyilar orasidan: 
— Po‘sht, po‘sht! — deb o‘tishib, o‘q otgan odamni quvib ketishdi. 
Bu orada Akbar sal o‘ziga keldi-yu, yelkasiga sanchilib turgan o‘qning jizillatib 
og‘riyotganini, iliq qon badaniga sizib oqayotganini sezdi. Jalolxon: 
— O‘q zaharlangan bo‘lishi mumkin! — dedi-yu, uni sug‘urib tashlamoqchi bo‘lib bir 
tortdi. Lekin o‘q yelka suyagi bilan et orasiga juda chuqur kirgan edi, bir tortganda 
chiqmadi. Akbar og‘riq zarbidan ihrab, rangi oqarib ketganini ko‘rgan Jalolxon o‘qni yana 
qattiqroq tortishga jur’at etolmadi. Shunda Akbarning o‘zi chap yelkasiga old tomondan 
sanchilib turgan o‘qni o‘ng qo‘li bilan shart sug‘urib olib tashladi. Ko‘zi yana tinib, qon 
qattiqroq oqa boshlaganini sezmadi. 
Xurjunda doim qonni to‘xtatadigan dori, yarani bog‘laydigan toza mato va malham olib 
yuradigan Rafiq mahram Jalolxonga yordamga yetib keldi. Ikkovlashib, Akbarning 
yarasini bog‘ladilar va qo‘ltig‘idan suyab, suv bo‘yiga, soya joyga olib o‘tdilar. 
Qizlar madrasasiga kirib ketgan yigitlar o‘q otgan davangiday bahaybat odamni tutib, 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
241
qo‘llarini bog‘lab sudrab chiqdilar. Uning ketidan ikkita navkar qo‘lidan tutib olib 
kelayotgan madrasa qorovuli: 
— Meni qo‘yvoring, bu Po‘lat vasvasni men kirgizganim yo‘q! — deb javradi. — Kasofati 
o‘ziga ursin! Ikkinchi oshiyonga yashiriqcha chiqqan! Men ko‘rsam uni madrasaga 
kirgizarmidim? Nomahram devona ayvonga osmondan tushganmi? Navzan billoh, be-
xabarmen! 
Ko‘zlari quturgan ho‘kizning ko‘zlariga o‘xshab qontalash bo‘lib turgan Po‘lat vasvas 
Akbarning tirik qolganini ko‘rib: 
— Sendek dindan qaytgan dahriy podshoni o‘ldirish ham oz! — deb baqirdi. — Sen nuqul 
kofirlarga yon bosding, qancha mo‘min-musulmonni o‘ldirding! Adhamxon, Aliqulixon, 
Bahodirxon mening qadrdonlarim edi. Payg‘ambar avlodidan bo‘lgan qancha sayid-u 
xo‘jalarni quvg‘in qilding! O‘zingga o‘xshagan dahriy chol Salim Cheshtiga sig‘inding! 
Meni ham o‘ldirmoqchi bo‘lib yurganingni eshitdim. Osmondan vahiy keldi! Shuning 
uchun avval o‘zingni o‘ldirmoqchimen! Vodarig‘, dushmanim hamon tirik! 
Jalolxon Po‘lat vasvasning kekirdagiga bir urib, ovozini o‘chirdi. Akbar Jalolxonga: 
— Buni tirik saqlamoq kerak! — dedi. — Vazir Jamilga eltib topshiring. Ketida kimlar 
turganini aniqlasin. 
Po‘lat vasvasning boshiga qop kiydirib, oyog‘ini ham bog‘lashdi, uni navkaralardan biri 
otiga o‘ngarib qal’aga olib ketdi. Akbarning yelkasidan boshlangan og‘riq butun badaniga 
tarqab, isitmasi ko‘tarila boshladi. Otini keltirganlarida uzangiga oyoq qo‘yolmay 
gandirakladi. Qo‘llarini qimirlatsa yelkasidagi og‘riq chidab bo‘lmas darajada zo‘rayib 
ketardi. Lekin yomon ovozalar ko‘paymasligi uchun u tishini-tishiga qo‘yib mulozimlari 
yordamida otga mindi-yu, ming azob bilan Puran qal’aga yetib bordi. 
Bu yerda tabiblar og‘riqni bosadigan dorilar berib, uni davolashga tushdilar. Har uch-
to‘rt soatda vazir Jamil kelib, Po‘lat vasvasning tergovi qanday borayotganini aytib turdi: 
— Hazratim, bu devona kimlarning qutqusiga uchib shu ablahlikni qilganini aytib 
berolmadi. Gaplari poyma-poy. Kim ilkiga o‘q-yoy bergani ham esida yo‘q. 
— Qani o‘sha o‘q-yoy? Qurolni taftish qildingizmi? 
Vazir Jamil Akbarga otilgan yoy o‘qini va kamonni keltirib ko‘rsatdi: 
— Hayriyatki, yoy o‘qiga zahar surmagan ekanlar, buni tekshirib aniqladik, — dedi. 
Akbar sog‘ qo‘li bilan kamonni aylantirib ko‘rdi. Uning ko‘zga tashlanadigan joylari 
kumush va sadaf bilan ziynatlangan, kamonning o‘zi eng qattiq irg‘ay yog‘ochidan 
qilingan edi. 
— Irg‘ay Movarounnahr tog‘larida ko‘p o‘sgay, — dedi Akbar. — Kamonni turonlik ustalar 
yasagan bo‘lmasin? 
Vazir Jamil kamonning ichki tomonida yog‘ochga o‘yib yozilgan bir yozuv ko‘rdi: 
— Siz haqsiz, hazratim! «Amali usto olim Shoshiy» deb yozilmishdir. Ob-bo, ablahlar-ey! 
Jahonga mashhur kamoni shoshiyni Po‘lat vasvasning ilkiga kim tutqizgan ekan? 
Jarohat og‘rig‘idan isitmasi ko‘tarila boshlagan Akbar vazir Jamilga shiddat qilib dedi: 
— Buni siz aniqlamog‘ingiz kerak! Vasvas qayerlarda turgan, kimlar bilan uchrashgan?.. 
Boring, eng mohir taftishchilarni ishga soling! 
— Bosh ustiga, hazratim! — deb vazir Jamil orqasi bilan yurib chiqib ketdi. 
Akbar sadaf va kumushlari nafis jilo berib tovlanayotgan kamoni shoshiyning qizg‘ish 
irg‘ay sopiga tikilganicha og‘ir o‘yga toldi. 
Bobolar yurti Movarounnahrni u tushida ko‘rganmi yoki go‘dakligida Xonzoda begim uni 
Kobuldan Farg‘ona vodiysiga, Toshkent va Samarqandga olib borib kelganmidi — buni 
aniq bilmaydi. Lekin bobosining kitobida tasvirlangan O‘shning lolalari, Andijonning 
nashvatisi, Marg‘ilonning katta dona anorlari, Isfara bodomzorlari xuddi bolalikda 
ko‘rilgan unutilmas ajoyibotlardek xotirasida aniq gavdalanadi. Akbar Samarqand-u 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
242
Toshkentlarni sog‘inganday yuragi o‘sha tomonlarga qarab talpingan paytlar bo‘ladi. 
Hindiston bilan Turon orasida qatnab turgan savdo karvonlari Movarounnahrning shirin-
shakar mevalaridan keltirib turadi. Akbar Agrada yashab Farg‘onaning shirin 
qovunlaridan, Samarqandning naqsh olmalaridan yeb ko‘rgan, ularning tengsiz 
mazalaridan ko‘p huzur qilgan. 
Mana hozir esa bobo yurtida yasalgan kamoni shoshiyning achchiq jarohatidan azob 
tortmoqda. Zeb bergan kamoni yovuz odamlarning qo‘liga tushishini usta Olim Shoshiy 
qayoqdan bilsin? Nahotki shayboniyzodalar Turonda turib, Agradagi Akbarga o‘q otgan 
bo‘lsalar? 
Hozir Buxoro taxtida shaybon urug‘ining eng baquvvat vakili Abdullaxon o‘ltiribdi. U 
Akbar bilan murosa yo‘lini tutib, ikki qayta elchilar, maktublar va qimmatbaho sovg‘alar 
yubordi. Abdullaxon so‘nggi maktubida Eron shohi Tahmaspning vafot etganligi, 
safaviylar orasida ichki kurash va parokandalik boshlanganini yozgan, ularga qarshi 
ittifoq tuzishni va Eronni birgalikda fath etib, shialar davlatini yo‘qotishni taklif qilgan 
edi. Akbar otasiga yaxshiliklar qilgan safaviylar bilan urushishni istamas, shia-sunniy 
adovatini yomon ko‘rardi, shuning uchun Abdullaxonga yozgan javob maktubida hozir 
Hindistonning ichki ishlari va Kobul-u Badaxshon chegaralarini mustahkamlash bilan 
band ekanini, Eron favthiga xohishi yo‘qligini ma’lum qilgan edi. Abdullaxonga shu kerak 
edi — u o‘zining eng nufuzli qo‘shnisi bo‘lgan Akbarning oldidan bir o‘tib qo‘ygandan 
keyin, o‘g‘li Abdumo‘minni yoniga olib, Xurosonga yurish qildi, Hirot, Astrobod, hatto 
Mashhadni ham safaviylardan tortib olib, o‘z davlatining bir qismiga aylantirdi. 
Abdullaxon davlati shu tarzda kengayib boraversa, bir kun emas bir kun Kobul-u 
Badaxshonga tajovuz qilishi ham mumkin. Ammo Akbar — unnig janubga keladigan 
yo‘llarini bekitib turgan kuchli bir to‘siq. Shayboniyzodaldar bu to‘siqni Po‘lat vasvasning 
qo‘li bilan qulatib o‘tishga uringan bo‘lsalar ajab emas... 
Akbarning o‘yi shu joyga yetganda vazir Jamil lattaga o‘rog‘liq uzun bir narsani 
tergovchiga ko‘tartirib kirib keldi. 
— Hazratim, Po‘lat vasvas Mohim enaga madrasasi yaqinida egasi ko‘chib ketgan, 
tashlandiq bir xaroba uyda turar ekan. Uyning omborxonasiga eski lash-lushlar orasiga 
mana shu farangi to‘fang bekitib qo‘yilgan ekan. O‘qlari alohida joyda turibdir. 
Vasvasning kasali qo‘zigandan keyin bularni topolmaganmi... Hayriyatki... to‘fangni 
ishlatmabdir... 
Akbar to‘ng‘iz o‘qi solib otiladigan quvuri yo‘g‘on farangi to‘fangni ko‘rib beixtiyor eti 
junjikdi. To‘fangning yonida charm xaltachaga solingan kartech o‘qlar ham bor edi. 
Po‘lat vasvas bu to‘fangdan o‘q otsa Akbar tirik qolishi gumon edi... 
— Vasvas to‘fang otishni o‘rgangan ekanmi? — so‘radi Akbar. 
— Ha, Adhamxonga navkar bo‘lganda o‘rgangan ekan. 
— To‘fangni unga kim berganini aytdimi? 
— Bir keksa farangining nomini aytdi. Alvarmi... Pakvarmi... Qo‘shnilaridan surishtirsak, 
Goa orolida turadigan savdogar farangi Po‘lat vasvasning oldiga bir-ikki marta kelib 
ketgan ekan. 
Humoyun tirik paytida Alvaro Pakavira degan farangi Goadan to‘fang ko‘tarib kelganini, 
keyin Sherxon tomonga o‘tib, uning fitnalariga qatnashganini o‘g‘liga aytib bergan edi. 
Akbar buni yoshlik xotirasining kuchi bilan darhol esladi-yu: 
— Farangini qidirtiring, — deb buyurdi vazir Jamilga. — Kalavaning uchi balki o‘shaning 
ilkidadir! 
Vazir Jamil shu ketganicha Dehli karvonsaroylarini qidirtirib, bironta farangini topolmadi. 
Farangilar bilan savdo sotiq qiladigan do‘kondorlar Pakavira degan keksa savdogar 
bundan bir oy oldin Goaga qaytib ketganini aytdilar. 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov