I. A. Karimov o'zining "Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q" nomli

46

m antiqan 

kelib chiqadiki, miloddan avvalgi HI  ming yillik o'rtalarida 

voki 

undan  ham  

oldin  deylik,  turklaming  ayrim  guruhlari  Sirdaryo 

havzasida 

yashagan  bo‘Isa,  "bizning  kelib  chiqishimiz  asli  turk" 

deyishga 

ilmiy  asos  boiolm aydi,  bizlar  keyinchalik  turklashgan, 

turkiyzabon  bo'lgan,  aslida  esa  tubjoy  bo'lgan  xalqmiz.

Shuning 

uchun  ham  Prezidentimiz  uchrashuvdagi  suhbatlarida 

bu  masalaga qayta-qayta  to'xtadilar "Bizning ajdodlarimiz,  xalqimiz 

q a d im -q a d im d a n  

o ‘troq  yashagan,  m illatim izning  iligi  o ‘troq 

m adaniyat 

sharoitida  qotgan...  Milliy  borlig’imiz,  madaniyatimiz 

ildizi,  tomiri  o ‘troq  bo'lgan...

Demoqchimanki,  tarixim iz  kabi,  qadim  m adaniyatim izning 

yaratilishida  ham unga  ko'plab etnik guruhlar, el-elatlar o ‘z ulushini 

qo'shgan.  Bu  tabiiy  hoi.  Chunki,  hech  qachon,  hech  qaerda  faqat 

bitta  millatga mansub madaniyat boMmaydi.  Har qanday sivilizatsiya 

ko‘pdan-ko'p  xalqlar,  milfatlar,  elatlar  faoliyatining  va  samarali 

ta’sirining  mahsulidar.  Bir  so‘z  bilan  aytganda,  ko‘chmanchilar, 

bosqinchilar  kelib  ketaveradi,  lekin  xalq  boqiy  qoladi,  uning 

madaniyati  abadiy yashaydi"1.

Endi  o'zbek  xalqining shakllanishida  hal  qiluvchi  asos  boMmasa- 

da,  muhim  rol  o'ynagan  turkiy  xalqlar,  ulaming  chiqib  kelishi  va 

tarqalishiga  biroz  to'xtaylik.

XIX  asr oxirlari  — XX  asr boshlarida  tatar ma’rifatparvari  Hasan 

Ato Abushiy o'zining  1907-yil yozib tugatilgan mashhur asari "Turkiy 

qavmlar tarixi" da shunday deb yozadi: "Avlodi Yofas (Nuh payg'ambar 

o'g'li)  dan  mo'ng'il  qiyofatli  bir  odam  (muarrixlar qovlincha  turk) 

qavm  va  qabilasi  ila  Osiyo  o'rtalarinda  Issiqko‘1  va  Oltoy  tog‘lari 

tcgrasina  kelub  yerlashmishdir.  Zamon  kub  o ‘tuvchi  ham  albatta 

ko'baymishlar.  Tobioiy  avvalgi  o ‘rinlarini  sig'may  turli  tarafga 

sochilurg'a  majbur  o'lmishdirlar"  (Ko'rsatilgan  asar.  T.,  Cho‘lpon, 

1995-yil,  20-bet).

Akademik  A.R.Muhammadjonovning  " 0 ‘zbekiston  tarixi"  (T., 

"O'qituvchi"  1994)  kitobida  yozilishicha,  V  asming  ikkinchi  va  VI 

asrning birinchi yarmida Oltoy va Janubiy Sibirda ashina qabilasining 

yabg'ulari Asanshod, Tuu va Buminlar (460—553) boshchiligida turkiy 

qabilalarning  ittifoqi  vujudga  keladi.  Qadimgi  turk  manbalarida  bu

_  Islom  Karimov  B iz  k e la jag im iz n i  o ‘z  q o 'lim iz   bilan  quram iz.  A sarlar,  7-jild.  -   T.:

O zb ck isto n ”.  1999-yil.  145-146-bctlar

47

ittifoq  turk,  turkel  va  turk bodun  kabi  nomlar bilan  tilga olinadi.  V| 

asr  o'rtalarida  Bumin  boshliq  bu  turk  ittifoqi  tele  qabilasini  o'zigj 

bo‘ysundirgach,  Markaziy  Osiyodagi  eng  kuchli  Jujan  hoqonligigj 

qaqshatqich zarba beradi.  551 -yilda  Bumin "Xoqon", ya’ni hukmdot 

unvoniga muyassar boMib,  Markaziy Osiyoda yangi imperiya — Tuil 

hoqonligiga  asos soladi.  Oltoy  Hoqonlikning markazi  bo'lib qoladi.

Bumin  va  uning  ukasi  Istemi  Markaziy  Osiyo  va  Janubiy  Sibirda 

hukm ronlikni  m ustahkam lab  olgach,  hoqonlik  chegaralarini 

kengaytirishga kirishaditar. Qisqa vaqt ichida Yenisey daryosi bo'ylarida 

yashovchi  qirg’izlar,  janubiy-g'arbiy  M anjuriyaning  mo*ng‘i| 

qabilasidan bo'lgan kidanlar bo'ysundiriladi. Shimoliy Xitoy viloyatlaii 

bosib olinib, Xitoy imperatori turklar bilan sulh tuzishga,  keyinchalik 

esa,  hatto,  u  yiliga  yuz  ming  to'p  ipak  mato  hisobida  hoqonlikka 

o ip o n   to‘lab  turishga  majbur  boiadi.

Turklar  G ‘arbga  tomon  muvafTaqiyatli  yurishlar  olib  boradilar. 

G ’arbiy harakatlarga  Istema boshchilik qiladi.  Unga  "yabg'u  hoqon" 

degan  unvon  beríladi.  Tez  orada  Yettisuv  va  Sharqiy  Turkistonga 

tutashgan  yurtlarda  yashovchi  turkiy  qabilalar bo'ysundiriladi.  555- 

yildayoq  turklar  Sharqiy  T urkistonning  obod  dehqonchilik 

viloyatlarining kattagina qismini va boy hunarmandchilik shaharlarini 

hamda  0 ‘rta  Osiyoning  Sirdaryo  va  Orol  dengizi  bo'ylarigacha 

cho'zilgan keng dasht  mintaqasini butunlay egallab oladilar. Turklar 

hokimligi shu payt larda, shubhasiz, Xorazmga ham yoyilib, hoqonlik 

chegarasi  Eftalitlar davlati  hududlariga  borib  yondashadi.

Shuni e’tirof etish kerakki, ko'chmanchi chorvadorlaming G'arbga 

tomon yurishi oddiygina  istilo emas edi.  Balki bu  Markaziy Osiyoda 

yashovchi  turkiy  qabilalaming  Sharqiy  Turkiston  shimoli  va  0 ‘rta 

Osiyoning  sharqidagi  ulkan  dashtli  va  togli  oikalarga  navbatdagi 

ko'chib kelib o'mashishi edi. Qadimdan bu hududlarda yashab kelgan 

va  til jihatidan  turkiyzabon  mahalliy  ko'chmanchilaming  bir  qismi 

turklaming harbiy boshqaruv tizimigina birikib, qolganlari esa qochib 

avarlarga borib qo‘shildi, ulaming harbiy qudratini oshirib, turk nomi 

bilan  Sharqiy Ovrupo dasht la riga  borib o‘mashdi.

558-yilga borganda turklar Yoyiq  (Ural) va  Itil  (Volga)  bo'ylarini 

zabt  etib,  undan  g'arbda  va  Shimoliy  Kavkazda  bepoyon  yerlami 

oigan avarlar bilan to'qnashdilar. G'arbdagi bu ikki dushmanga uzil- 

kesil zarba berish maqsadida turklar Eron va Vizantiya bilan do'stona

48

aloqa o'matishga  intiladi. Turklar tazyiqi oqibatida bu davrda yuzaga 

kclgan  qulay  vaziyatdan  foydalangan  sosoniylar  T ohariston, 

Z a b u listo n , 

Qobuliston  va  Chag'oniyonni  eftalitlardan  tortib  oladi.

Keyin  ulaming uchalasini ham yengib, VI asming 60-70-yillarida 

o'zlarining 

Buyuk Turk hoqonligini tuzdilar. Ammo o'zaro urushlar 

natijasida  603-yil  ular  ikki  davlatga  -   G'arbiy  Turk  hoqonligi  va 

Sharqiy 

Turk hoqonligiga boiinib ketdilar. Sharqiy hoqonlik markazi 

Oltoy, 

G 

arbiy  hoqonlik markazi Yettisuv bo‘lib,  unga  0 ‘rta  Osiyo, 

J u n g  

oriya  va  Sharqiy Turkislon  kirar edi.

G 

arbiy  hoqonlikning  markazi  Yettisuv  edi.  Hoqonning  yozgi 

q a ro rg o h i 

Isfijob  yaqinidagi  Mingbuloqda,  qishkisi  Suyob  shahrida 

edi.  Suyobning  sharqiy  tomonida  dulu  qabilasining  besh  o ‘q  eli 

yaylovlari  joylashgan  edi.  G'arbiy  hoqonlik  ijtimoiy,  iqtisodiy  va 

madaniy  jihatdan  Sharqiy  hoqonlikdan  mutlaqo  ajralib  turardi. 

Sharqiy  hoqonlik  aholisining  asosiy  qismi  chorvador  ko'chm a- 

chilardan  iborat  edi.  G'arbiy  hoqonlik  aholisining  kattagina  qismi 

esa  o'troq  dehqonchilik,  hunarmandchilik  va  savdo-sotiq  bilan 

mashg  ul  edi.  Biroq  hoqonlikning  harbiy-m a’muriy  tayanchi 

hisoblangan  dulu  va  nushibi  kabi  qabila  ittifoqlari  zodagonlari 

o'rtasida  hokimiyat  uchun tobora  kuchayib borgan  kurash oqibatida 

G'arbiy turk hoqonligi zaiflashib, boiinib ketadi.  Bunday vaziyatdan 

foydalangan  Xitoyning Tan  imperiyasi  qo'shinlari  657—679-yillarda 

Yettisuvga  bostirib kiradi.  Natijada hoqonlik xitoylarga qaram  b o iib  

qoladi.  Tan  imperiyasi  tazyiqi  va  uning  yerli  gumashtalariga  qarshi 

Garbiy turklaming muttasil olib borgan kurashi natijasida VII asming 

oxiriga  kelib  hoqonlik  mustaqillikni  tiklab  oladi.  Xitoy  gumashtasi 

Xusrav  Bo'rishod  mamlakatdan  quvib  chiqariladi.  Chochdan  to 

Beshbaliq  va  Turfanchagacha  bo'lgan  viloyatlarda  dulu  qabila 

ittifoqidagi  turkashlar  hukmronligi  o'matiladi.  Yangidan  tiklangan 

bu  turklar  davlati  tarixda  Turkashlar  hoqonligi  nomi  bilan  shuhrat 

topadi.  Keyinchalik  Turkashlar  hoqonligi  Sharqda  yarim  asrdan 

oshiqroq vaqt davomida Tan imperiyasining bosqinchilarini daf etib, 

Xitoy  qo  shinlarining  O'rta  Osiyo  va  Sharqiy  Turkiston  yerlariga 

bostirib  kirishlariga  yo*l  qo'ymaydi.  G'arbga  esa  Movarounnahrga 

tomon bosib kelayotgan yangi dushman — Arab xalifaligi lashkarlariga 

qarshi  Buxoro,  So‘g‘d va Shosh aholisi bilan bir safda turib shiddatli 

janglarda  qatnashadi.

49

Akademik A.  Muhammadjonov biz yuqorida keltirilgan darsligida 

yozishicha,  O  rta  Osiyo  xalqlarining,  jumladan  o'zbek  xalqining 

shakllanishida  qorluqlar  va  o'g'uziar  kabi  turkiy  qabilalaming  roli 

ham  kattadir.

Qadimdan  Oltoyning  G'arbida,  so'ngra  Irtish  daryosining  o'rta 

oqimida yashagan qorluqlar qadimiy turkiy qabilalardan hisoblangan. 

VI—VII  asr o'rtalarida  qorluqlar Yettisuv  oikasiga  kelib joylashgan. 

Ulaming  katta  guruhi  Talas  va  Chu  daryolaríning  bo'ylarida  va 

IssiqkoMgacha  boMgan  hududda  yashagan.  VIII  asr  oxirida  bu 

hududda Qorluqlar davlati tashkil topgan.  Podshohlari "yabg'u” yoki 

"jabg‘u"  deb yuritilgan.  Bu  davlat  G'arbiy va  Sharqiy tomonlardan, 

Issiqko‘1  sohillaridan  to  Hi  daryosi  vodiysigacha  turklaming  jikil 

qabilasi,  G'arbdan  o‘g‘uzlar  yurti  va  Farg‘ona  vodiysi,  janubdan 

esa Sharqiy Turkiston bilan chegaradosh bo’lgan.  X asr arab geografi 

Ibn Havqalning ma’Iumoti bo'yicha, qorluqlar yurti Farg‘ona vodiysi 

hududlaridan sharqqa  tomon  o'ttiz  kunlik  masofaga  cho'zilgan.  Bu 

davlatning  poytaxti  Chu  daryosidan  shimolroqda joylashgan  Suyob 

shahrida  bo‘lgan.

Qorluqlar  davlati  bir  tomondan  Shafqiy  Turkiston  va  ikkinchi 

tomondan Movarounnahr aholisi bilan yaqindan savdo-sotiq aloqalari 

olib borgan.  U  ayniqsa, otar-otar qo'ylar,  teri, jun va  hokazo chorva 

m ahsulotlari  bilan  savdo  qilgan.  O  zaro  savdoda,  ayniqsa 

Movarounnahr  savdogarlari  va  Yettisuvda  so'g'diylaming  qadim 

zamonlardayoq bunyod etilgan savdo mavzelari muhim rol o‘ynagan. 

Q o'shni  o ik a la r  va  davlatlar  bilan  olib  borilgan  tashqi  savdo 

aloqalarining  kengayishi  tufayli  qorluqlar  Tibet  aholisi  hamda 

Yeniseyning  yuqori  oqimida  yashab  turgan  qirg'izlar  bilan  yaqin 

munosabatda  boiadilar.

M o v a ro u n n a h rn in g   o 'tr o q   d e h q o n c h ilik   v o h a lari  va 

hunarmandchilik shaharlari bilan muttasil olib borilgan savdo aloqalari 

Yettisuvda qadimdan yashab kelayotgan aholining ijtimoiy va iqtisodiy 

hayotigagina emas, balki uning madaniy turmushiga ham ta’sir etadi. 

Hech  qanday  harbiy  kuch  ishlatmasdan,  tinchlik  yo‘li  bilan  bu 

hududga  awal  moniy  va  xristian  dinlari,  so'ngra  musulmonchilik 

kirib  kelgan.  Ayrim  ma’lumotlarga  qaraganda,  IX  asr oxirlaridayoq 

qorluqlar jabg'usi islom dinini qabul etgan.  X asr o‘rtalariga boiganda

50

orluqlarning 

kattagina qismi musulmon bo'lgan.  Bu davrda Talosdan 

sharqda joylashgan  bir qancha  qorluq  shaharlarida jome’  masjidlari 

bino qilingan. X asr oxirida qoraxoniylar Movarounnahmi egallagach, 

oriuqlar Shosh  vohasiga  hamda  Farg'ona  va  Zarafshon  vodiylaríga 

k o 'c h ib   kelib  o 'rn a s h d ila r.  K e y in ch a lik  

u lar  a sta -se k in  

Movarounnahming  mahalliy  o ‘troq  dehqon  va  chorvador  aholisi 

tarkibiga  singib ketadilar.

VI 

asming birinchi yarmida Xitoydan to Qora dengiz bo'ylarigacha 

cho'zilgan juda keng maydonda ko‘chmanchi chorvachilik bilan kun 

kechirgan turkiy qabilalaming yana bir jangovor ittifoqi yuzaga keladi. 

Tarix  sahifalarida  u  to*quzo‘g“uzlar  nomi  bilan  tilga  olinadi.  VI 

asming  ikkinchi  yarmi  va  VII  asrda  ular  Turk  hoqonligi  tarkibida 

bo“lib,  uning  ijtimoiy va  iqtisodiy  hayotida,  ayniqsa  G'arbga tomon 

qilgan  harbiy  yurishlarida  faol  qatnashadilar.  Turk  hoqonligi 

yemirilgach,  To*quzo‘g‘uzlaming  kattagina  qismi  g‘uz  yoki  o‘g‘uz 

nomi  ostida  Sirdaryo  havzasi  hamda  Orol  dengizi  bo“yiga  muqim 

0‘mashib,  bu hududda  ular IX asr oxirí va X asr boshida turklaming 

yana  bir  yangi  ittifoqi  -   o ‘g‘uzlar  davlatiga  asos  soladilar. 

0 ‘g'uzlaming asosiy qismi Sirdaryoning adog'i va uning 0 ‘rta oqimi 

hamda  sharqiy  va  shimoliy-sharqiy  Orol  bo'yiga  yondosh  keng 

yaylovlarda  yashagan.

0 'g ‘uzlar  asosan  ch o rv ach ilik ,  xususan  q o 'y ch ilik   bilan 

shug  ullanganlar.  Ayrim  o ‘g*uz  qo'ychivonlarining  100  ming 

boshgacha  qo'yi boMgan. 0 ‘g'uz dashtining quyi oqimida joylashgan 

Xorazm  hududlariga  qishu-yoz  otar-otar  qo'ylar  haydab  borilgan. 

Puxta  yasalgan  Sig'noq  kamoni  va  o'qlari juda  obroii  bo'lib,  turli 

viloyatlarga  olib  ketilgan.  O'troq  aholidan  o‘g‘uzlar qimmatbaho  ip 

va  ipak  matolar,  uy-ro*zg'or  buyumlari,  qurol  va  yaroqlar  xarid 

qilganlar. Natijada dehqonchilik viloyatlaridan Sirdaryo bo'ylab o'g’uz 

shaharlariga  g'alla  olib  borilgan.  Ammo  o'g'uzlar  o‘troq  qo'shni 

aholi  bilan  hamma  vaqt  ham  tinch-totuv  yashamaganlar.  Kezi 

kelganda,  ular dehqonchilik viloyatlariga,  ayniqsa Shosh va Xorazm 

yerlariga  hujumlar  qilib,  aholiga  om onlik  bermaganlar.  Obod 

dehqonchilik vohalarini poymol etib, shahar va qishloqlami talaganlar, 

aholining bir qismini  asir qilib olib ketganlar.

O 'g 'u zlar  ham  shom onlik  diniga  sig’inganlar.  T abiatning

51

ajoyibotlari, sirli voqea va ashyolari ular uchun muqaddas hisoblangaq 

va  ularga  ham  sig'inar  edilar.  O'g'uzlar  urug'  va  qabila  oqsoqollari 

yoki  davlatmand  urug'doshlarining  marhumlarini  chuqur,  to‘la 

shaklida kovtangan va usti gumbazli dahmalarga kiyim-kechagi, qurol- 

yarog'lari  bilan  dafn  etardilar.  Agar  marhum  hayotlik  chog'ida 

yovgarchilik  yoki  harbiy  yurishlarda  qatnashib  o'z  raqibini  nobud 

etgan  bo'Isa,  ularning  soniga  qarab  qabr  ustiga  tosh  haykailar 

o ‘matilgan.  O'g'uzlar tushunchasi bo'yicha, u dunyoda ular marhum 

g'oziylariga  xizmat  qilmog'i  lozim  edi.  Osoyishtalik  davrida  o'troq 

dehqonchilik  vohalari  aholisi  bilan  olib  borilgan  doimiy  ayirbosh, 

savdoning  asrlar  osha  gavjumlashuvi  oqibatida  o'g'uzlar  dashtiga 

asta-sekin islom dini kirib, o'troq aholining madaniy ta’siri kuchayadL 

X  asrdan  boshlab  o'g'uzlar  islom  dinini  qabul  qiladilar.

X  asming  birinchi  choragida  o'g'uzlar  davlati  shimoli-sharqdan 

qo‘zg‘algan qipchoqlar tomonidan qaqshatqich zaibaga uchrab, bo'linib 

ketadi. O'g'uzlar o'z yurtini tark etib, ulaming bir qismi G'aibga tomon 

siljiydi.  Umumiy  turk  nomi  ostida  Janubiy  Rus  dashtlariga  borib 

o'mashadi.  Ulaming  ikkinchi  qismi  esa  awal  Movarounnahrga  kirib 

boradi  va  undan  janubi-G'arbga  siljib,  yangi  sulola  —  saljuqlar 

boshchiligida Old Osiyo mamlakatlarini istilo qilishga  kirishadi.

Shunday qilib, VIII asroxiri va IX asr boshlarida  Movarounnahming 

shimoliy va  shimoli-sharqiy  hududlarida  tashkil  topgan  va  bir  yarim 

asr hukm surgan ikki mustaqil turkiy davlat: qorluqlar hamda o'g'uzlar 

davlati  faqat  Movarounnahrgagina  emas,  balki  butun  O'rta  Shan) 

hamda  Old  Osiyo  aholisining  siyosiy  hayotiga  kuchli  ta’sir ko'rsatdi. 

Shu bilan birga, ulaming jangovar aholisi o‘z turmush tarzi va an’analarj 

bilan  bu  hududlarda  yashovchi  ko'pgina  xalqlaming  etnik  tarixidâ 

ham  sezilarli  iz  qoldirdi.  Masalan,  qorluqlar  qardosh  o'zbek  va 

tojiklaming,  o'g'uzlar  esa  turkman,  ozarbayjon,  qoraqalpoq,  turk^ 

shuningdek gagauzlaming etnogenezida  muhim  rol  o'ynaydilar.

X  asr  o'rtalarida  Issiqko'lning  janubi  va  Qoshg'arda  yashagal 

yag‘mo  qabilalari  kuchayib,  aw al  o'zlaridan  shimoli-sharqroqcfi 

yashovchi jikil  qabilalari  bilan  yagona  ittifoqqa  birlashadi.  So'ngf 

ular  Yettisuvga  xuruj  qilib,  qorluqlami  bo'ysundiradi  va  bu  ulkai 

hududda  Qoraxoniylar davlatini  tashkil  qiladilar.

Yozma  manbalarda  yag'molar  turk  qavmlari  ichida  madan^ 

jihatdan  eng  qolog'i  deb  ta’riflanadi.  Ular  asosan  yilqichilik  V

52

o'vchivonlik bilan shug'ullangan  edi.  Mo'ynali  hayvonlar hamda ov 

ushlarini ovlardi.  Dehqonchilik bilan kam shug'ullanardi. Yag* molar 

turk qabilalari orasida eng jangovari hisoblangan. Jikillar esa yag'molarga 

nisbatan birmuncha madaniyroq va boy qabila bo'lgan.  Ular qoramol, 

qo'y  va  yilqi  podalariga  ega  boMishgan.  Qora  uylarda  yashasa  ham, 

qoriuqlarniki singari shahar va qishloqlari bo'lgan. Yag‘mo va jikillarga 

nisbatan  qorluqlar  ancha  madaniyatli  aholi  hisoblangan.  Turk 

qabilalariga  tegishli  yurtlar  orasida  ular  eng  obod  joy larga  ega 

bo lishgan.  Ulaming mamlakatida qishloqlar bilan birqatorda shaharlar 

ham  bo'lgan.  Qorluqlaming  ayrimlari  mo'ynali  hayvonlar  ovlash, 

qolganlari  chorvachilik hamda  dehqonchilik bilan shug'ullangan.

Qorahoniylar davlatining tashkil topishida jikil va qorluqlar g‘oyat 

katta  rol  o'ynaydilar.  Davlatning  yuqori  mansablari  va  qo'shinda 

ular  muhim  o'rinlami  egallasalar-da,  biroq  xonlik  taxtiga  yag'mo 

boylari  minganlar.  Bu yangi turk davlatining podsholari  "arslonxon" 

va "bug'roxon"  unvonlari bilan  yuritilgan.  Bu  ikki oliy daraja buyuk 

hukmdor ma’nosini anglatgan.  Buyuklik yoki  ulug‘lik esa qadimdan 

turkiy  xaqlarda  "qora"  so‘zi  bilan  sifatlangan.  Shu  boisdan  taxtga 

o'tirgan  arslonxon  yoki  bug'roxonlar  "qoraxon",  ya’ni  ulug*  xon 

hisoblangan.  Ular hukmronlik qilgan davlat esa tirixda "Qoraxoniylar 

davlati"  nomi  bilan  shuhrat topgan.  Aslida  "arslon” jikil  qabilasining 

totemi ajdodi  ibtidosi hisoblangan.  "Bug'ra" esa yag'molaming totem 

bo'lgan.  U og‘ir yuk ko'taradigan bichilgan tuya ma’nosini anglatgan. 

Podsholik  darajasiga  qabila  totemlarining  nomlari  bilan  nisbat 

berilishiga  qaraganda,  Qoraxoniylar davlatining asosini jikillar bilan 

yag'molar tashkil etgan.  Davlatni boshqarishda qoraxoniylar qabilaviy 

udumining og'alik tartibiga qat’iy rioya qilingan.  Bu udumga muvofiq 

qabila  boshliqlari  orasida  eng  yoshi  ulug'ini  "arslonxon"  yoki 

"bug'roxon"  darajasiga  ko'tarib,  hukmdor,  ya’ni  qoraxon  qilib 

saylashgan. Odatda u "tamg‘achxon", ya’ni xonlar xoni deb yuritilgan.

X 

asr  oxiri  (992-yil)  ular  Movarounnahrga  hujum  boshlab,  uni 

bosib oladi.  Shunday qilib,  X  asr oxirida  Somoniylar davlati  o'm ida 

ikkita yangi davlat tashkil topdi: biri — Qoshg'ardan Amudaryogacha 

cho'zilgan  Sharqiy  Turkistonning  bir  qismini,  Yettisuv,  Shosh, 

Farg'ona  va qadimgi So‘g‘dni o ‘z  ichiga oigan  Qoraxoniylar davlati, 

ikkinchisi  esa  shimoliy  H indiston  chegarasidan  tortib  Kaspiy 

dengizining  janubiy  qirg'oqlarigacha  bo'lgan  viloyatlami  qamrab

53

oigan G'aznaviylar davlati edi. Garchi Amudaryo bu ikki turk davlatlari 

o'rtasidagi  chegara  deb  belgilangan  boisa-da,  ammo  qoraxoniylar 

Xurosonni  zabt  etilgan  yurtning  ajralmas  qismi  deb  hisoblab,  uni 

o'z  davlatiga  qo'shib  olish  uchun  harakat  qiladilar.  Oradan  ko'p 

vaqt  o'tmay  qoraxoniylar  bilan  g'aznaviylar  o'rtasida  shiddatli 

unishlar boshlanadi.  1006 va  1008-yillarda qoraxoniylar Xuroson ustiga 

ikki  marta qo'shin tortadilar.  Balx,  Tus va  Nishopur shaharlari  zabt 

etiladi.  Ulaming harbiy  yurishini  Sulton  Mahmudga  qarshi  bo'lgan 

Xurosonning  mulkdor  feodallari  qo'llab-quvvatlaydilar.  Lekin 

Mahmud G'aznaviy qoraxoniylarga zarba beríb, Xurosonni o'z davlati 

tasarrufída  saqlab  qolishga  muvafTaq  bo'ladi.  1017-yilda  Mahmud 

G'aznaviy  Xorazm  ustiga  lashkar  tort ib,  uni  bosib  oladi.  Shunday 

qilib,  Xorazm  davlati  barham  topadi.

Bu  davrda  Sirdaryo  etaklarida  yashovchi  o'g'uzlardan  ajralib 

chiqqan  saljuqiylar  kuchayib,  o'z  vaqtida  ularga  yer  berib  homiylik 

qilgan  g'aznaviylarga  qarshi  tazyiq  ko'rsatdilar.  Natijada  saljuqiylar 

bilan jiddiy  kurash  boshlanadi.

1040-yilda Marv bilan Saraks (Seraxs) oralig'idagi Dandaqxon degan 

joyda g'aznaviylar bilan saljuqiylar qo'shinlari to'qnashadilar.  Bo'lib 

o'tgan  shiddatli  jangda  Mahmud  G'aznaviy  qaqshatqich  zarbaga 

uchraydi. Saljuqiylar G'aznaviylar davlatining asosiy qismi hisoblangan 

shimoliy  va  G'arbiy  viloyatlarini  egallab  oladilar.  Ular  tasarrufída 

G'azna,  Qobul,  Qandahor va  Panjob  viloyatlarigina  qolib,  u  kichik 

feodal davlatga aylanadi. Sarkarda va hukmdor To'g'rulbek zamonida 

(1038-1063) Xorazm,  iroq Ajami (Iroqning Eron hududidagi qismi), 

Ozarbayjon,  Kurdiston va Ko'histon zabt etiladi.  1055-yilda saljuqlar 

Bog'dodda o'z siyosiy hukmronliklarini o'matadilar. Xalifa esa faqat 

diniy  ishlardagina  mutasaddi  bo'lib  qoladi.  Ray  shahri  Saljuqiylar 

davlatining  poytaxtiga  aylantiriladi.  Saljuqiylar  bilan  qoraxoniylar 

o'rtasidagi  m unosabatlar  dastavval  yaxshi  b o 'lsa-d a,  ammo 

keyinchalik  keskinlashib  ketadi.  Xorazm  tomondan  ular  Xuttalon, 

Chag'oniyon,  Jand  va  Savronga  yurish  qilib,  qoraxoniylar  bilan  bir 

necha  bor  to'qnashadilar.  Bu  ikki  turk  davlatlari  o'rtasida  shiddatli 

janglar  bo'lib  o'tadi.  Hatto,  1130-yilda  saljuqiylar  sultoni 

Sanjar 

Movarounnahrga  lashkar  tortib  Qoraxoniylar  davlatining  poytaxti 

Samarqandni  ishg'ol  etadi.  Natijada  qoraxoniylar  Sulton 

Sanjarga 

tobe  bo'lib  qoladilar.

Saljuqlar 

butun Xurosonni, Xorazmni, G'arbiy Eronni, Ozarbayjon

Iroqni- 

Arm anistonni 

egalladilar.  1071-yili Vizantiyani yengib butun 

Kichik 

Osiyoni.  keyinchalik  Suriya  va  Falastinni,  Gruziya,  Shirvon 

va 

M ovarounnahm i 

egallab, dunyoning qudratli davlatiga aylanadilar. 

Keyin  inqiroz boshlandi. Awal Xorazm kuchayib ularga zarba berdi. 

Keyin qoraxitoylardan yengildilar. Shundan keyin Saljuqiylar davlati 

maydalanib 

ketdi.  Mo g'ullar  hukumronligi  davrida  qayig*  urug'i 

Kichik  Osiyoning  shimoli-G'arbiga  ko'chadi.  Keyin  m o‘g‘ullar 

saltanati inqirozga uchrab shu yerdagi o‘g‘uz-qayig‘ turklari Usmonli 

sulton deb e’lon etildilar va  Usmonli Turkiyaga asos soldilar (1281- 

yilda). Bu sulola  1924-yilgacha, Turkiya respubikasi e’lon qilingunga 

q a d a r 

yashadi.  1924-yil  M ustofo  K am ol  O ta tu rk   T urkiya 

Respublikasining birinchi  Prezidenti  boidi.

Shimoliy  G'arbda  turkiy  xalqlar  hozirgi  Moldaviya  (gagauzlar) 

gacha, Ukraina janubida Qrimgacha bordilar. Shimolda Boshqirdiston, 

Tatariston,  Shimoliy  Kavkazda  Checheniston,  Dog'iston,  G'arbiy 

Xitoyda  (Sharqiy  Turkiston)  Sinjon  M uxtor  viloyati-turkiy 

davlatlardir,  ya’ni  bu  xalqlaraing  shakllanishida  turkiy  qavmlar o ‘z 

"hissalari"ni  qo'shganlar.  Shuningdek,  Kichik  Osiyoning  o'zida 

mahalliy xalqlar bilan turkiy xalqlaming qo‘shilishi natijasida hozirgi 

turk  xalqi  paydo  bo'ldi.

Turkiy  xalqlar  tarixida,  ulaming  siyosiy  tuzumida  urug'chilik 

an’analari hal qiltivchi rol o'ynagan. Shuning uchun ham ulartarqoq 

yashadilar,  uzoq  davom  etgan  ittifoq  tuza  olmadilar.  Bu  esa  ulami 

parokandalikda ushlab turish  va  ko'pincha,  bosib olish  imkoniyatini 

berdi.  Hozirgi  zamonda  turkiyzabon  xalqlar  hamkorligi,  ittifoqi 

umumjahon  ahamiyatiga  ega.

Xalqning  kelib  chiqishi  murakkab  dolzarb  muammo.  Keyingi 

yillarda dunyo olimlari  hamkorligida "Jahon xalqlarining etnik tarixi" 

nomli ko'p jildlik zalvorli (fundamental) asar ustida ilmiy tadqiqotlar 

olib  borilishi  nkrim izning  isbotidir.  Bu  borada  O 'zbekiston 

Respublikasi olimlari  ham o ‘z hissasini qo'shishi zarur.

Xalqlarning  kelib  chiqishi  muammosi  ustida  ilmiy  tadqiqot  olib 

boruvchi  mutaxassislar  bir  necha  shartlarga  rioya  qilishi  maqsadga 

muvofiqdir.  Xalqning  kelib  chiqishi  uzoq  davom  etgan  murakkab 

jarayon ekanligini hamisha ko'zda tutib, ilmiy tadqiqotlami kompleks