I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov
Glitseridlarning oksidlanishi
Download 3.76 Mb. Pdf ko'rish
|
I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov
- Bu sahifa navigatsiya:
- 28-rasm. Erkin radikalli zanjirli reaktsiyaning kinematik egri chizig’i
3.4.2.2. Glitseridlarning oksidlanishi
Atsilgliserinlarni kislorod bilan oksidlanishi yetarlicha o'rganilmagan. Ushbu jarayon haqidagi tasavvurlar asosan yog' kislotalari efirlari va kichik molekulyar spirtlarning (metanol, etanol) oksidlanishini, shuningdek, odatda 97% atsilgliserinlarni (triglitseridlarni) o'z ichiga olgan yog'larning oksidlanishini o'rganishga asoslangan. Shuning uchun, ushbu bo'limdagi o'rganish ob'ektlari bo’lmish glitseridlarni asosan atsilgliserinlar yoki yog'lar deb ataymiz. Glitseridlar kislorod bilan ta`sirlashganda oksidlanadi. Ba`zi hollarda bu mahsulot sifatiga salbiy ta`sir ko`rsatsa (yog`larning buzilishi), boshqa hollarda ijobiy ahamiyatga ega (yog`larning qurishi natijasida korroziyaga qarshi qatlam hosil bo`lishi). Bu jarayonning kinetikasi o`ziga xosdir. 28-rasm. Erkin radikalli zanjirli reaktsiyaning kinematik egri chizig’i Aniqlanishicha, hali oksidlanmagan yog'larning kislorod bilan ta’sirlashuvi qiyinroq kechadi. Bunday yog'lar bilan kislorodning kontaktining boshida oksidlanish juda juda sekin amalga osha boshlaydi. Har xil hollarda har xil davomiylikka ega kislorod ta'sirining ushbu davri (28-rasm) induktsiyon davr (OA) 215 deb ataladi. Uning davomiyligi jarayonning haroratiga, uni uzaytirish yoki to'liq yo'q qilinguncha qisqartirish esa bunga imkon beradigan maxsus moddalarning mavjudligiga bog'liqdir. Bir muncha vaqt o'tgach, yog'ning oksidlanish tezligi oshadi (A-б egri chizig'i). Ushbu jarayonning intensivligi turlicha bo'lishi mumkin. Masalan, kinetik egri chiziq qanchalik tik bo'lsa, bu atsilgliserinlar tarkibidagi qo’shbog’lari izolyatsiyalangan to'yinmagan yog' kislotalari shunchalik ko’p ekanligini ko’rstadi. Keyinchalik oksidlanish tezligi pasaya boshlaydi va nihoyat jarayon tezligi maksimal darajaga etadi. Bu jarayonning ikkinchi davri bo’lib, u avtokoksidlanish uchun xosdir. Oksidlanishning notekis tezlashishi, ayniqsa, ushbu davr uchun xarakterlidir. Shunday qilib, ushbu boshlang’gich bosqichda yog' atsilgliserinlarining oksidlanishi tezlashadi va bu jarayon o`z-o`zidan tezlanadigan jarayon bo`lganligi sababli avtokatalitik deb ataladi (avtooksidlanish). Atsilglietseringa kislorod ta'sir qilishining uchinchi davrida bir muncha vaqt avtokoksidlanish tezligi doimiy ravishda saqlanib qoladi, so'ngra pasayadi (egri chiziqning б-в qismi, 28-rasm.). Glitseridlarning oksidlanishi tezligi ulardagi atsillarning tarkibiga bog`liq. To`yinmagan atsilli glitseridlar to`yinganlariga haraganda tezroq oksidlanadi. Polialken kislotalar monoalken kislotalarga nisbatan tezroq oksidlanadi. Harorat ko`tarilganda, nur ta`sirida, xususan qisqa to`lqinli nurlar ta`sirida (quyosh nuri, ul’trabinafsha nuri) yog`larning oksidlanish tezligi oshadi. Ba`zi moddalar glitseridlar oksidlanishini tezlashtirsa, boshqalari sekinlashtiradi. Masalan, azot dioksidi, ozon, turli valentliklarni namoyon etuvchi metallarning (kobal’t, marganets va h.k) birikmalari oksidlanishni tezlashtiruvchi moddalardir. Fenollar, naftollar, aromatik aminlar, xinonlar, nitrobirikmalar va h.k.lar atsiltriglitserinlar oksidlanishini sekinlashtiruvchi moddalar hisoblanadi. Glitseridlarning kislorod bilan oksidlanishida hosil bo`ladigan moddalar tarkibi juda murakkabdir. Ularni umumiy xarakterlash uchun uchta asosiy guruhga bo’lish mumkin: 216 1. Oksidlanish natijasida hosil bo`ladigan destruktsiya mahsulotlari. Bunda to`yinmagan atsillar destruktsiyasi to`yinganlarnikiga nisbatan tezroq sodir bo`ladi; 2. Kislorodli qo`shimcha funktsional guruhlari bor bo`lgan birikmalar (ularda uglerod atomlari soni oksidlangan glitserid uglerod atomlari soniga teng bo`ladi), shuningdek, atsillarning izomerizatsiyasi mahsulotlari; 3. Polimerizatsiya yoki polikondensatsiya mahsulotlari (bu birikmalarda kislorodli yangi funktsional guruhlar ham uchraydi). Bundan tashhari glitseridlarning oksidlanishi natijasida hosil bo`ladigan moddalar termostabillik yoki termolabillik namoyon etishi mumkin. Termolabil birikmalarga peroksidlar va bir oz kamroq darajada gidroksil va karbonil guruhlari kiradi. Glitseridlarning oksidlanish jarayoni gidroliz jarayoni bilan bir qatorda yog` moy mahsulotlarining saqlash davomida taxirlanib buzilishiga sabab bo`ladigan omillardan hisoblanadi. Shuningdek yog`larning taxirlanishida fermentativ oksidlanishning ham ta`siri kattadir. Bu jarayon lipaza va lipoksigenaza fermentlari ishtirokida amalga oshadi. Fermentativ taxirlanish yog`ning lipaza ta`sirida gidrolizlanishidan boshlanadi. Buning natijasida hosil bo`lgan linol kislotasi lipoksigenaza ta`sirida oksidlanadi: 217 Hosil bo`lgan peroksidlar va gidroperoksidlar keyinchalik yanada o`zgarishlarga uchrab, oksidlanishning ikkilamchi mahsulotlarini (al’degidlar, ketonlar va boshqa moddalar) hosil qilishi mumkin. Download 3.76 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling