I. uluslararasi

 

 

 

225 

 

Kaynakca 

Aliyev Kamran. Hüseyin Cavid: Hayatı ve yaratıcılığı. Bakü: Elm, 2008. 322 s. 

Alazan  Vahram.  “Hüseyin  Cavid’le  Görüşlerim”,  Cavid’i  Hatırlarken,  Bakü:  Genclik, 

s.219.     

Cavid Hüseyin. Eserleri. V ciltte 2 cilt. Bakü: Elm, 2007. 416 s. 

Cavid Hüseyin. Eserleri. V ciltte 3 cild. Bakü: Elm, 2007. 366 s. 

Cavid Hüseyin. Eserleri. V ciltte 5 cild. Bakü: Elm, 2007. 352 s. 

“Cavid’i Hatırlarken”, Makaleler ve hatıralar. Bakü: Genclik, 1982, s. 392.   

Caferof M.C. M. Hüseyin Cavid. Bakü: Azerneşr, 1960. 240 s. 

Kаrаyеv Y. Edebi ufuklar. Bаkü: Genclik, 1985. 288 s. 

“Hüseyin Cavid Efendi’nin Vürudu”, Azerbaycan, no: 52, 9 Mart 1919. 

Memmedov M. Acı feryatlar, şirin arzular. Bakü: Genclik, 1983, 192 s. 

Memmedli K.Cavid ömrü boyu: Heyat ve Yaradıcılıq Salnamesi Bakü: Yazıcı, 1982, 296 

s. 

Memmed T. XX asır Azerbaycan edebiyatı poetikası. Bakü: Elm. 1999. 239 s.. 

Turan A. Cavidname. Bakü: Elm ve Tahsil, 2010. 227 s. 

Şaik A. Hatiralarım, Bakü, 1961, 201 s. 

Şerif A. Geçmiş günlerden. Bakü: Yazıcı, 1986. 410 s. 

Şerif A.  “Hüseyin Cavid”, Cavid’i Hatırlarken, Bakü: Genclik, 1982, s. 269. 

 

226 

 

O‘ZBEK MILLIY ME‘MORCHILIK BEZAKLARINING KITOB 

GRAFIKASIDAGI KO‘RINISHLARI 

 

Doç. Madina ARIPOVA 

Kamoliddin Bexzod Milliy Rassomlik va Dizayn 

İnstituti Grafika Kafedrasi 

 

ÖZET 

Biz bu materialimiz doirasida bu kabi cheksiz va bepoen 

mavzuning  bir  kismida  tuxtalib  utamiz.  Xususan  O‘zbekiston 

xududida barpo etilgan betakror me’moriy obidalar, ulardagi chu-

kur ma’no va mazmun kasb etgan bezaklarini milliy adabiet na-

munalari, kitobot san’ti va uni mazmuniga oid ravishda kuchirish, 

ulardan matnlarga illyustratsiyalar ishlashda samarali foydalanish 

an’nalariga e’tibor karatamiz. 

Kalit  so‘zlar:  milliy  me’morchilik,  kitobat  san’ati, 

illyustratsiya, bezak, miniatyura 

 

Movarounnaxrda kitob san’ati 

Rassom, naqqosh, musavvir, kulol, koshinpaz, ganchkorlarning dastlabki ijodi al-

batta  me’moriy  obidani  bezashga  qaratilgan.  Bunda  ularga  imoratni  barpo  etayotgan 

me’mordan buyurtma tushgan. Me’moriy obida barpo etilganidan keyin, binodagi bezak 

elementlari kitobat san’atida keng qo‘llanila boshlaydi. Jamiyat va odamlar nazariga tush-

gan bezaklar musavvirlar tomonidan kitoblarda o‘z aksini topishi odatga aylanadi. Maz-

kur ma’ruzaning asosiy mazmuni shu jarayondagi uzviylikni namoyon qilishidan iborat-

dir.  

Tarixdan ma’lumki, Movarounnaxrda kitob san’ati qadim davrdan juda yuqori da-

rajada taraqqiy etgan edi. Bu o‘lka qadim-qadim zamonlardan qog‘oz ishlab chiqarilgan 

dastlabki mintaqalardan biridir. Misrda pergament, Xitoyda ipak qog‘ozi ishlab chiqrail-

gan  davrning  o‘zida  Samarqand  qog‘ozining  shuhrati  dunyoda  keng  tarqaldi.  Qadim 

davrdagi saroy kutubxonalari uchun qo‘lyozmalarni Samarqand qog‘ozida yozishga ha-

rakat  qilishgan.  Markaziy  Osiyoda  bir  necha  o‘ziga  xos  qog‘ozchilik,  sahhoflik  — 

muqovasozlik, kitobat maktablari shakllanib kelgan.  

 

227 

 

Xorazm,  Samarqand,  Buxoro,  Qo‘qon  kabi  ilm-fan  markazlarida  yaratilgan  va 

bizni kunlargacha yetib kelgan kitobat san’atining namunalari fikrimizning dalilidir. Bu 

namunalarda, albatta qo‘lyozma muallifi, husnixat bilan ko‘chirgan hattot hamda noyob 

muqovani taxlagan sahhoflarning ismini yozib qoldirilgan.  

Insoniyat tarixida me’morchilik jamiyat va fuqarolarda madaniy, ma’rifiy, estetik 

saviya, didni shakllantirish va tarbiyalashda o‘ta muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Ta-

biiyki, O‘rta Osiyoda ketma-ket shakllanib kelgan qator sivilizatsiyalar silsilasida Temu-

riylar renessansi alohida e’tiborga molikdir.  

G‘arb va sharq renessansining ikki buyuk vakili — Alisher Navoiy homiylik qil-

gan Kamoliddin Behzod va Rim papasi homiyligida bo‘lgan Leonardo da Vinchilar o‘z 

davrining yetuk me’morlari va kitobat san’atining, grafika san’atining ustalari bo‘lishgan. 

Aynan  Kamoliddin  Behzod  sharq  miniatyura  san’atida  birinchi  bo‘lib  qo‘lyozmalarga 

ishlangan miniatyuralarda ilk bora me’morchilik, bunyodkorlik jarayonlarini aks ettirgan. 

Bugungi  kunda  AQSh,  Rossiya,  Angliya,  Shvetsiya  muzeylarining  durdonalari 

hisoblangan  Kamoliddin  Behzod  miniatyuralarida  bebaho  me’morchilik  obidalarining 

shakli, ulardagi naqsh-u nigorlarni kitobat san’atiga katta mahorat bilan olib kirilganligini 

ko‘ramiz.  

Bu  bilan  musavvir  buyuk  miniatyura  san’atida  yangi  yo‘nalish  kiritdi,  bebaho 

o‘lmas san’at asarlarini yaratish bilan birga, har bir asarida me’morchilik va ta’lim tarbi-

yaviy tushunchalarning uyg‘unligini tarannum etdi.  

Miniatyurada  aks  etgan  me’moriy  obidalarining  dekorativ  bezaklari,  naqshlari, 

koshin fragmentlari, oddiy bezak sifatida emas, balki chuqur ma’no aks etadigan seman-

tik belgilarga aylandi.  

Chor Rossiyasi davri 

Tabiiyki, kitobat san’atida ham jamiyatni va bu go‘zalliklar mujassam bo‘layot-

gan hududda  yashovchi  insonlarning  yuqori  estetik  talablariga javob berishi  kerak edi. 

Bu o‘rinda qo‘lyozmalarga bezak ishlaydigan hattot, naqqosh, musavvir hamda sahhof-

lardan  yuqori  malaka  va  mahorat  talab  etilardi.  Movarounnaxrning  barcha  sohalardagi 

yuksak taraqqiyoti bu zaminda ishlab chiqarilayotgan yuqori sifatli matolar, kiyimlar, as-

 

228 

 

laha, kitoblar Buyuk ipak yo‘li bo‘ylab butun dunyoga tarqalar edi. Tabiiyki, bu mahsu-

lotlar yetib borgan mintaqalarda ham Movarounnaxr madaniyati va san’atiga taqlid qilish, 

bu namunalardan nusxa ko‘chirish an’analari kuchaydi. Buni XVII-XIX asrlarda Rossiya 

imperiyasining  turli  hududlarida  nashr  etilagn  kitoblar,  ishlab  chiqarilgan  tovarlar  mi-

solida  ko‘rishimiz  mumkin.  O‘sha  davrlarda  Rossiyada  chop  etilgan  toshbosma 

nashrlarda  Turkiston  kitobat  san’ati  ta’siri  yaqqol  seziladi.  Ayniqsa,  Rossiya  musul-

monlari uchun chiqariladigan kitob, jurnal, gazetalarda Turkiston zaminidagi me’moriy 

obidalarining naqsh-u nigorlaridan foydalanish keng tus oldi.   

“Qizil imperiya” davri 

1917 yilda Rossiya imperiyasida ro‘y bergan davlat to‘ntarishi tufayli Turkistonda 

ham "qizil rejim" hukmronligi yuzaga keldi. Bu rejimning ashaddiy mafkurasi Turkiston 

hududidagi ajdodlardan qolgan barcha madaniy me’ros, xususan, tarixiy obidalar va no-

yob qo‘lyozmalar uchun qirg‘in keltirdi. Masjid-u madrasalar yo buzib tashlandi, yoki 

omborxona, qamoqxona yoki xo‘jalik ehtiyojlari uchun boshqa korxonalarga aylantirildi. 

Arab alifbosida yozilgan bebaho qo‘lyozmalarni yo‘q qilishga kirishildi. Minglab kitob-

lar yoqib tashlandi, suvga oqizildi, faqat miniatyuralari bor kitoblargina Rossiyaga tashib 

ketildi. Bu davrda bebaho islom me’morchilik obidalarining barchasiga feodal sarqit si-

fatida munosabatda bo‘lindi.  

Xuddi shunaqa munosabat kitobat san’atining namunalariga ham tatbiq etildi. Ke-

yinchalik xorijiy mashhur tarixchilar, san’atshunoslar, olimlarning Markaziy Osiyo tarixi 

va madaniy me’rosiga nihoyatda katta qiziqishni sezgan sobiq sovet siyosatchilari ozgina 

qismi  saqlanib  qolgan  bu  madaniy  meroslarni  turizm  sanoatida  foydalanishni  ma’qul 

topdi. Natijada kitob, jurnal illyustratsiya bezaklarida islom me’moriy obidalarida saqla-

nib  qolgan  bezak  va  naqshlar  sovet  simvolikasi  bilan  "qorishtirilgan"  holda  namoyon 

bo‘la boshladi. O‘sha davrlardagi nashrlarga e’tibor qaratsangiz, tarixiy obidalardagi yo-

zuvlar, naqshlar, bezaklar kitob grafikasida ko‘r-ko‘rona, ularning mazmun-mohiyatini 

bilmagan holda foydalanish keng tus oldi. Sobiq imperiya barcha kam sonli xalqlarning 

ham  alifbosi  saqlab  qolingan  bir  paytda  O‘zbekistonda  arab  alifbosi  ma’n  etildi,  qisqa 

muddatga lotin alifbosi joriy etildi va bir muddatdan so‘ng kirill yozuviga o‘tib ketildi. 

Beruniy, Xorazmiy, Ibn Sino, Farg‘oniy, Ulug‘bek, Navoiy, Bobur kabi buyuk allomlari 

mashhur xalq "98 foizi savodsiz" degan tamg‘ani ko‘tarib yurdi.  

 

229 

 

Hattoki, sovet mafkurasida "shaklan milliy, mazmunan sovet" degan soxta mada-

niy ibora ham paydo bo‘ldi. Tipografiya jihozlarining takomillashishi, rangli poligrafiya-

ning  kirib  kelishi,  kitob  illyustratsiyasining  poligrafiya  bezaklarini,  umuman  olganda, 

grafika san’atini  yangi  bosqichga ko‘tardi va bu  borada ijod uchun keng  imkoniyatlar 

yaratdi.  

Me’moriy obidalardagi naqsh-u nigorlar endilikda kitob bezaklarida ranglar vosi-

tasida ko‘proq o‘rin ola boshladi.Bu davrda ko‘plab rassomlar ham islom me’moriy obi-

dalaridagi  bezaklarni,  ham  qo‘lyozmalardagi  miniatyuralarni  uyg‘unlashtirgan  holda 

illyustratsiyalar ishlay boshladi.  

 

Raqamli texnika vositalari rivojlanishi davri 

Raqamli texnik vositalarning kirib kelishi tufayli inson hayotining barcha jabha-

larida bo‘lgani kabi, poligrayiya, kitobni bezatish va illyustratsiya sa’natida ham inqilo-

biy o‘zgarishlarni olib keldi. Endilikda kitob rassomi, illyustratsiyachi, kitob naqqoshi 

kabi noyob mutaxassisliklar o‘z-o‘zidan barham topdi. Ularning o‘rnini poligraf va media 

dizaynerlari egalladi. Yaxshi sifatli qilib olingan tasvirni to‘g‘ridan to‘g‘ri, rassom meh-

natisiz, kitob yoki boshqa poligrafiya mahsulotiga o‘tkazishga kirishildi. Biroq bu imko-

niyatlar  bir  qaraganda  jarayonni  osonlashtirganligi,  ko‘p  ortiqcha  mehnatga  barham 

qo‘yilganligi  kabi  ijobiy  tomonlarni  namoyon  qilsada,  me’moriy  obidalar  va  kitobot 

san’ati kabi boylikdan jamiyat va insonlarni ma’naviy va madaniy baxra olishida sezil-

maydigan katta xavfni ham keltirib chiqardi.  

Shu o‘rinda me’moriy obidani, u maqbara bo‘ladimi, qabrtoshmi, mavzoleymi, 

masjid yoki madrasami, saroymi, savdo rastasim, qanday maqsadda barpo etilganini ino-

batga olmagan holda undagi bezaklar mutlaqo ma’no jihatdan qarama-qarshi nashrlarda 

ishlatilaverishi  amaliyoti  paydo  bo‘ldi.  Masalan,  Allohning  uyi  —  masjidlarning  eng 

muqaddas joyi mehrob bezaklarini ham xohlagan nashrda, istalgan shaklda foydalanish 

hollari  ko‘zga  tashlandi.  Bu  muammoning  oldini  olish  poligrafiya  mahsulotlarini  be-

zovchi dizaynerlarning professional malakasi faqat tasvirlarni texnik jihatdan ishlash va 

nashrga ko‘chirishdan iborat bo‘libgina qolmay, milliy va madaniy meros haqida bilim 

va ma’lumotga ega bo‘lishini taqozo etmoqda. 

 

230 

 

O‘zbekistono‘z  mustaqilligini  qo‘lga  kiritgach,  jamiyat  va  har  bir  fuqaroning 

ma’naviy  barkamol  bo‘lishi,  ajdodlardan  meros  qolgan  me’moriy  obidalar  va  qadim 

qo‘lyozmalarga munosib munosabatda bo‘lish, ularni e’zozlar borasida bir qator chora-

tadbirlar amalga oshirildi. Xususan, 1994  yilda Respublika ma’naviyat markazi tashkil 

etilishi, "Tafakkur", "San’at", "Moziydan sado" jurnallarining ta’sis etilishi, keyinchalik 

ta’lim muasasalarida ma’naviyat darslarining joriy qilishi, milliy televideniyeda ham bu 

mavzu keng yoritilishi yo‘lga qo‘yilishi O‘zbekistonda bu yo‘nalishda qilinayotgan ishlar 

qatoriga kiradi.

 

231 

 

HOKAND: ÖZBEK EDEBİYATI VE MEDENİYETİNİN  

ALTIN BEŞİĞİ 

 

Doç. Dr. Marufjon YULDASHEV 

Araş. Gör. Zehra YULDASHEVA 

Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 

Ali Şir Nevai adlı Dil ve Edebiyat  

Enstitüsü 

[e-mail] 

 

 

ÖZET 

Fergana vadisinin güneybatısında yer alan Hokand, Özbe-

kistan’ın iktisadi, ticari, medeni ve edebi açıdan en önemli mer-

kezlerindendir. Hokand, sadece Fergana vadisinin ya da Özbekis-

tan’ın değil, Orta Asya’nın da en güzel şehirlerinden sayılır. Bu-

gün Özbekistan Cumhuriyeti sınırları içinde kalan ve tarihi ker-

van yollarının kesiştiği bölgede yer alan şehrin geçmişi oldukça 

eskidir. Şehrin ne zaman kurulduğu hakkında bir bilgi bulunma-

makla beraber buranın adının 10. yüzyıl Arap coğrafyacılarının 

eserlerinde geçmesi tarihinin daha da eskiye indiğini gösterir. Ta-

rihi 2 bin yıl öncesine kadar uzandığı tahmin edilir. Hokand söz-

cüğünün etimolojisi hakkında çeşitli tahminler vardır. Bazı kay-

naklarda Hokand sözünün anlamı “Yüksek tepedeki şehir”, “Rüz-

garlı şehir”, “Hular şehri (hu/ku kabilesinin yeri)”, “Havası hoş 

şehir”, “Hub şehir” gibi açıklamalar da bulunmaktadır. Şehir 13. 

yüzyılda Moğullar tarafından yıkılmştır. Bu bozgundan sonra 18. 

yüzyıla kadar Hokand küçük bir kasaba olarak kayıtlara geçmiş-

tir. Osmanlı devleti, 16. yy.’den itibaren Türkistan’a ilgi göster-

miş  ve  özellikle  Safevi-İran  savaşları  sırasında  Orta  Asya’daki 

Hive, Buhara, Semerkand ve Hokand Hanlıklarına elçiler gönde-

rerek  siyasi  ilişkilerde  bulunmuştur.  Çarlık  yönetiminin  devril-

mesinden  sonra  25  Kasım  1917’de  Orta  Asya’nın  Bolşeviklere 

karşı politikasını tespit etmek üzere Hokand’da toplanan IV. Tür-

kistan Müslümanları Kongresi’nin ardından Türkistan Millî Muh-

tariyeti ilân edilmiştir. Ancak bu ilk Türkistan millî hükümetinin 

parası ve askeri yoktu. Öte yandan Bolşeviklere karşı mücadele 

etmek için Buhara Hanlığına yapılan başvuru da olumlu karşılan-

mamıştı. 1918 yılının başlarında Hokand’ı top ateşine tutan Bol-

şevikler,  Ermeni  Taşnak  birliklerinin  de  yardımıyla  Şubat 

1918’de şehri yakıp halkı kılıçtan geçirdiler. 19. yüzyılın başla-

rında Hokand edebiyat, medeniyet, bilim, mimari, hattatlık, kita-

bet  ve sanat  merkezi  olarak gelişmeye başlamıştır. 300’e  yakın 

şair ve muarrihin yaşadığı bilinmektedir. Özbekistan bağımsızlığı 

yıllarında Hokand Fergana vadisinin en güzel şehirlerinden biri, 

 

232 

 

maneviyat  ve  medeniyet  merkezi  olarak  itiraf  edildi.  Şehir  her 

açıdan gelişmeye başladı. 

Anahtar Kelimeler: Hokand, Hokand Hanlığı, Türkistan 

Muhtariyeti, kültür başkenti, Fergana, Özbekistan 

 

Bugün Özbekistan Cumhuriyeti sınırları içinde kalan ve tarihi kervan yollarının 

kesiştiği  bölgede  yer  alan  şehrin  geçmişi  oldukça  eskidir.  Şehrin  ne  zaman  kurulduğu 

hakkında bir bilgi bulunmamakla beraber buranın adının 10. yüzyıl Arap coğrafyacıları-

nın eserlerinde geçmesi tarihinin daha da eskiye indiğini gösterir. Tarihi 2 bin yıl öncesine 

kadar uzandığı tahmin edilir. Hokand hakkındaki ilk yazılı belgeler M.Ö. 2. yüzyıla ait 

Çin kaynaklarıdır. Arap kaynaklarında ise 10. yüzyıldan sonra yazılan eserlerde karşımıza 

çıkmaktadır. Örneğin, 10. yüzyılda yaşamış İslam coğrafyacısı ve gezgin İbrahim bin 

Muhammed el-İstahrî (vefatı: 957. Semerkand)’nin “Kitab el-Mesalik ve’l Memalik” 

(919  y.)  ve  İbn  Havkal’ın  “Suret  el-Arz”  (970)  adlı  eserlerinde  Huvakend  (veya 

Hukend,  Hokend),    olarak  geçmektedir.  Mutahhar  bin  Tahir  el-Makdisi  (v.  966) 

eserlerinde  Havakand,  Huvakand  olarak  geçmektedir.  İbrahim  bin  Muhammed  el-

İstehrî Hokand hakkında şöyle anlatmaktadır: Hocand’dan Fergana’nın baş şehri olan 

Ahsıkent’e gitmek isterse, o Kand’dan Soh’a, bir menzil ve Soh’tan Huvakend’e kadar 

büyük menzil, Huvakend’den Ahsıkend’e kadar bir menzil yürmesi gerekir. 

Yazarı  bilinmeyen  “Hudud  al-Alem”  (983)  adlı  eserde  Huvakend,  Riştan  ve 

Zendermi  şehirlerinin  ahalisi  yoğun  olup,  ekinlik  toprakları  çoktur,  diye  Hokand 

hakkında  bilgi  vermektedir.  Bundan  Hokand  şehrinin  10.  yüzyılda  Maveraünnehir 

dışında da malum olduğu anlaşılmaktadır. Yâkut el-Hamevî ise (ö. 626/1229) Hokand’ı 

müstakil bir başlık altında almasına rağmen herhangi bir açıklayıcı bilgi vermez, yalnız 

burada yetişen bazı âlim ve ediplerden söz eder. 

12. yüzyılda yaşayan tarihçi, “Tac el-İslam” diye anılan Abdulkerim as-Sam’anî 

(d.1113 -  v.1167)’nin  “Kitab el-Ansab”  adlı eserinde Hokandlı alimler hakkında şöyle 

bilgi  verilmiştir:  Ebu  Tayib  Tahir  Hokandi  ibn  Muhammed  Huvakandî  el-Mahzumî 

Mevaraünnehirdeki  meşhur  yazarlardandır.  Samarkand’da  yaşamış  Hicri  501  (M.S. 

1107)  yılında  vefat  etmiştir.  Kabri  Çakerdize  mezarlığının  es-Seadet  türbesinin 

karşısındadır.  13.  yüzyılın  sonu  14.  yüzyılın  başlarında  yaşayan  Cemal  Karşî’nin 

“Mulhakat es-Surah” (as-Surah’a ilave) adlı eserinde Fergana vadisinde bulunan önemli 

 

233 

 

yerleşim merkezlerini kayda geçirmiştir. “Hovkand yakınında İmam Hüseyin’in torunu 

İmam Abdullah ibn Ali’nin kabri” olduğunu de belirtmiştir. 

Şehir hakkındaki ilk Çin kaynakları M.Ö. 2. yüzyıla aittir. İlk kaynaklarda şehir 

adı Guyşan, Huhan, Hohan şeklinde geçmektedir.  

Mezkur  kaynaklardaki  Hokand’la  ilgili  bilgiler  Çin  diplomat  ve  gezgini  Çjan 

Szyan günlüğünde de yer almıştır. Çjan Szyan M.Ö. 138 yılında Fergana bölgesinde yer 

alan eski Davan devletine seyahat etmiştir. Hokand hakkında, şehrin insanları hakkında, 

yerleşim  şekli  ve  geçinme  şartları  hakkında  yazmıştır.  Şehir  adı  onun  günlüğünde  

Kangha,  Guyşan,  Huhan,  Hvokin  olarak  kaleme  alınmıştır.  Hokand  şehrinin  Davan 

devleti sınırları içindeki  70 şehirden biri olduğu vurgulanır. Davan devletinin  yönetim 

merkezi  olduğu  ve  Çanan  sınırından  12500  Li  mesafede  olduğunu  yazmıştır.  Bunun 

dışında, Çin’den Hindistan’a giden kervan yolu üzerinde olduğunu da belirtmiştir. Rus 

tarihçisi N.Y. Biçurin Huhan olarak yazılan şehir şimdiki Hokand şehrine tekabul ettiğini 

yazmıştır. (Бичурин: 1950, 196) 

Hokand  tarihi  hakkında  tarihi  belgeler  dışında  arkeolojik  kazılarda  bulunan 

eşyalar da oldukça ilginç bilgileri sunmaktadır. Hokand kalesinin iç ve dış alanlarında 

1956  ve  1996  yıllarında  ünlü  arkeolog  G.P.İvanov  öncülüğünde  kapsamlı  kazı  işleri 

gerçekleştirilmiştir. Bu kazılarda elde edilen malzemeler şehir tarihinin milat öncesine 

kadar uzadığını kanıtlar niteliktedir. 

 

HOKAND, HOKAND-I LATIF VE HOKANDLILAR 

Hokand  sözcüğünün  etimolojisi  hakkında  çeşitli  tahminler  vardır.  Bazı 

kaynaklarda Hokand sözünün anlamı “Yüksek tepedeki şehir”, “Rüzgarlı şehir”, “Hular 

şehri  (hu/ku  kabilesinin  yeri)”,  “Havası  hoş  şehir”,  “Hub  şehir”  gibi  açıklamalar  da 

bulunmaktadır. Halk arasında aslının Hök-kand (Yaban domuzu şehri) olduğu da söyle-

nir. Armin Vambery ise bu adın Farsça “İyi, güzel şehir” anlamında ‘Hubkand’dan (Hûb-

Kand) geldiğini ve halk  dilinde zamanla Hokand’a dönüştüğünü  yazar (Poujol: 2013). 

Rus  kaynaklarında  şehir  adı  herhangi  bir  açıklama  yapılmaksızın  Kakand  olarak 

geçmektedir. Özbekler şehri Qo’qon (Kokon, Kokan) olarak talaffuz ederler ve yazarlar. 

Şehir edebi eserlerde “Hokand-ı Latif” olarak adlandırılır. Latif sözlüklerde “Yumuşak, 

 

234 

 

hoş, ince, güzel” olarak açıklanır. Havası hoş, insanları misafirperver, doğası güzel olan 

bir şehir diye tarif edilmiştir. Latif sıfatıyla anılan Hokand dışında bir şehir yoktur.  

Hokand halkı misafirperverlikte meşhur seyyah ve coğrafya âlimi İbn-i Havkal’ın 

tarif ettiği özelliklere sahip, cömert bir halktır: “Mâverâünnehr halkı cömertlikte tek bir 

evin fertleri gibidir. Bir adam diğerine misafir olunca, adetâ kendi evine gelmiş gibi olur. 

Ev sahibi evine gelene karşı asla kötü davranmaz. Üstelik, daha önce misafirinin bir iyi-

liğini görmediği  ve ondan bir mükâfat  beklemediği  hâlde, cömertçe onun ihtiyaçlarını 

karşılamak için bütün gayretini sarfeder.” (ehlisunnetbuyukleri.com) Aradan onca zaman 

geçmesine rağmen değerler hiç değişmemiştir. Bugün de Hokand halkı misafire “Tanrı 

Misafiri”, “Ata-i Hüda”, “Sırr-ı Hüda” gözüyle bakarlar. “Méhman atangdan(dey) uluğ” 

diye misafire ikramda bulunurlar.   

 

HOKAND HANLIĞIIN TARİHİ VE MİMARİSİ 

Şehir  13.  yüzyılda  Moğullar  tarafından  yıkılmştır.  Bu  bozgundan  sonra  18. 

yüzyıla kadar Hokand küçük bir kasaba olarak kayıtlara geçmiştir.  

Hokand Hanlığı,  1709-1876  yılları  arasında başşehir Hokand olmak üzere Fer-

gana bölgesinde hüküm süren bir devlettir. Hanlığın kurucusu Şâhruh Han Özbeklerin 

Ming boyuna mensuptur. Bu boy, Abdullah Han zamanında (1583-1598) Tobol ve İrtiş 

yöresindeki  eski  yurtlarını  bırakarak  Fergana’ya  göç  etmiştir.  Şeybânîlerin  1007’de 

(1599) ortadan kalkmasının ardından Doğu Türkistan’da ve daha sonra Sirderya’nın ku-

zeyinde Çadak’ta ikamet eden Hoca ailesi  Fergana bölgesinde idareyi  ele geçirip ülke 

topraklarını aralarında taksim etti. Şâhruh Han, Hoca ailesinin hâkimiyetine son vererek 

merkezi Hokand olmak üzere Fergana Hanlığı veya Hokand Hanlığı adıyla bilinen Özbek 

Devleti’ni kurdu (1121/1710). 

1709  yılında  Hokand  hanlığı  kurulduğunda  1711  yılında  Eskikorgan  kalesinin 

bulunduğu meskende şimdiki Hokand şehrinin temelleri atılmış ve savunma duvarları, 

şehir  kapıları  yapılmıştır.  1732  yılında  Abdurehimbiy  şehri  hanlığın  baş  kenti  ilan 

etmiştir. Şehir kayıtlara bu dönemden sonra Hokand, Kokand, Kokan olarak geçmiştir. 

Şehrin  büyük  bir  kısmını  kaplayan  tahkimat  duvarları  ve  12  tane  büyük  kapısı 

vardı.  Kapılar  Hocand,  Gazıyaglık,  Kuduklık,  Sermazar,  Nemengen,  Çimyan,  Soh, 

 

235 

 

Margilan,  Riştan,  Möy-i  Mübarek,  Katagan,  İsfere  şehirlerine  giden  yol  üzerine 

kurulmuştur.  Bu  şehirler  aynı  zamanda  Hokand  hanlığının  yönetim  bölgelerini  de 

oluşturmaktaydı. Yani Hokand hanlığı adı geçen şehir adlarıyla belirlenen bölgelerden 

oluşmaktaydı.    

Şehirde  medrese,  cami,  türbe,  kervansaray,  köprü  ve  diğer  monumental 

(muazzam)  inşaatlar  Orta  Asyanın  eski  şehirlerindeki  mimari  özellikleri  esas  alarak 

yapılmıştır. Hokand’daki büyük mimari  abideler  içinde  Medrese-i Mir adıyla meşhur 

olan Narbotabiy Medresesidir (1798). Dehme-i Şahan Külliyesi (1825), Hüdayar Han