Ибрайым Юсупов

Urıs dáwirindegi lirikası. Ullı Watandarlıq urıs dáwirindegi poeziyaǵa úlken háreketsheńlik, jigerli sıpat tán boldı. Jazıwshılar qural menen de, qálem kúshi menen de dushpanǵa qarsı gúreske atlanadı. Bul jılları J.Aymurzaev kóp ǵana jawıngerlik, patriotlıq qosıqlar menen «Meniń joldaslarım» tsikline kiretuǵın poemaların dóretti.
Watandarlıq urıs jıllarında J.Aymurzaev jawınger patriotlıq lirikanıń jaqsı úlgilerin dóretti. Urıstıń awır kúnlerinde «Fronttan xat», «Atası menen balası», «Ulım tıńla», «Tıńlańızlar» sıyaqlı shayırdıń jaqsı qosıqları izli-izinen shıǵa basladı. Adamzattıń azatlıǵı ushın gúresken jawıngerlerdiń qaytpas kúshli erkin sáwlelendiriwshi shayırdıń hawazı óziniń júrekke jaqınlıǵı menen parq etti. «Fronttan xat» lirikası kúshli patriotizm menen suwǵarılǵan, ol hár bir haq niyetli adamnıń júreginde ǵázep otın jandırdı. Shayır biziń sózsiz jeńisimizge isendi. «Fronttan xat» qosıǵında:

Perzentińe isen, xalqım,

Atqaramız tapsırmańdı,
Jer júzinen joq qılamız,
Qanǵa qumar zalımlardı.
Sálem sizge baxıtlı el,
Batır tuwǵan qaraqalpaq,
Perzentińmen fronttaman,
Biz jeńemiz isimiz haq, -

dep jazadı. Qosıqta bastan-ayaq isimizdiń haqlıǵı, xalıqlardıń bekkem morallıq birligi sóz etiledi. Usı ideyanı ótkirlestirip hár bir adamnıń júreginde dushpanǵa degen óshpenlilikti tárbiyalaw onıń shayırlıq talantınıń bir kórinisi boldı.

Shayır fashistlerge qaratılǵan satiralarında olardı «shaqırılmaǵan qonaqlar», «qanǵa toymaǵan qasqırlar», «jırtqıshlar» dep ataydı. Bul satiralıq teńewler keyin tereń sarkazmge ótip, jırtqıshlardıń ápsherin sheberlik penen ashıp beriwge járdem beredi. Urıs dáwirindegi Jolmurzanıń jawınger lirikalarınıń bir ayırmashılıǵı mine usınday boldı.
Dushpanǵa degen sheksiz ǵázep, tuwǵan jerde tereń muhabbat, adam shıdamaslıq awırlıqtı bastan keshirip atırǵan biziń xalqımızdıń jeńiske isenimi shayırdıń «Tıńlańızlar!» qosıǵında ayrıqsha kórsetilgen. Bul – súren, shaqırıq, xalıqtı jeńiske únlew, kúshti dushpan ústine mobilizatsiyalawǵa qaratılǵan jawıngerlik lirikasınıń sátli kórinisi boldı. Qosıqtı oqıp otırsaq, urıs dáwiriniń haqıyqatlıǵı, barlıq shınlıǵı, adamnıń denesi túrshigerlik kórinisi menen kóz aldında turadı:

Aspan astı astan-kesten, qorǵasınnan jawıp jawın,

Jerdiń beti aywan-jaywan, shuwladı ses tıńlańızlar,
Taslar erip, wayran bolıp, toplar jardı Karpat tawın,
Taw qusları zar jıladı erteli-kesh, tıńlańızlar.

Álbette, zar jılaǵan tek taw qusları ǵana emes, ata-anadan ayrılǵan mıńlaǵan, on mıńlaǵan náreste, eńkeygen kempir-ǵarrı, kóz aldında nárestelerdi atqanın kórgen ana, órtengen Watan jeri, ayaq astı etilgen xalıq baylıǵı edi. Dushpanǵa degen xalıq qáhári, sheksiz óshpenlik bul qosıqta tásirli jetkerilgen.

Adamlarımızdıń hújdanı, ishki dúńyası, morallıq kelbeti «Ulım tıńla» qosıǵında ashıp berilgen. Bul qosıq tek J.Aymurzaevtıń ǵana emes, al sol dáwirdegi qaraqalpaq poeziyasınıń eń iri jetiskenlikleriniń biri. Jay qatardaǵı soldat óz balasına jazǵan xatlarında sózsiz jeńetuǵınlıǵın kórsetedi. Qosıqta balaǵa degen atanıń muhabbatı sheber berilgen:

Ulım tıńla, qasqır – qozı dushpanı,

Sen qozımsań, seniń ushın men qurban,
Watanımnan quwmaq ushın dushpandı,
Irza bolma, oqqa bolmasam qorǵan.

Ulım tıńla, jawdı jeńip baraman,

Sel-sel bolıp qan aqsa da qoynımnan,
Qara kózim, perzentim dep súygende,
Erkelerseń, qushaqlarsań moynımnan.

Urıstıń awır kúnlerinde de tereń Watan súyiw sezimi menen suwǵarılǵan qaharman ózin joytpastan jeńiske isenedi. Jaǵday qıyınlasqan sayın onda shıdamlılıq, morallıq joqarı qásiyetli belgiler kúsheye túsedi. Sonlıqtan da, lirik qaharmanda keleshekke isenim basım bolıp, shayır óz qosıǵında tereń patriotlıq sezimdi iyelegen adam ushın alınbaytuǵın qorǵan joq dep bildiredi.

Usı jıllardaǵı waqıyalardıń ayırım epizodları arqalı jawıngerlerdiń qaharmanlıǵın sáwlelendiriw shayırdıń «Meniń joldaslarım» tsikline kirgen shıǵarmalardıń mazmunın quraydı. Bul «aǵa qanı, xalıq xanı» dep alǵa umtılǵan Narjan jawıngerdiń jaralanǵan waqtında, ot ishinen alıp shıqqan hámshira qız Tamara, soldatlardı hújimge baslaǵan márt politruk Polatov, shımbaylı Shamurat shabandoz, minometchik Qaramurzaevlar, usılardıń hár qaysısınıń kórsetken erligi, este qalǵan qaharmanlıq háreketi bir-biri menen baylanıslı bolǵan shıǵarmalardı bir tutas dúrkinge biriktirgen.
Shayır óziniń jaqsı shıǵarmaları menen xalıqtıń dushpanǵa qarsı jek kóriwshiligin tárbiyalaydı, dushpan ústinen óziniń jawınger dóretpesi menen jeńisti jaqınlattı.