Iх-bob. Mehnat resurslari, ularning bozori, ulardan foydalanish va mehnat unumdorligi

Xususiy ko„rsatkichlar – ma‘lum turdagi mahsulot birligini ishlab 
chiqarishga sarflangan vaqt (mahsulot, mehnat sig‗imi) yoki ma‘lum turdagi 
mahsulotni 1 kishi/kuni yoki 1 kishi/soatiga natural ifodada chiqarish.
Yordamchi ko„rsatkichlar – ma‘lum ish turi birligini bajarishga vaqt sarfi 
yoki vaqt birligiga bajarilgan ishlar hajmi.
O‗simlikchilik va chorvachilik tarmoqlarida mahsulotlarning asosiy 
turlaridan tashqari qo‗shimcha mahsulotlar ham ishlab chiqariladi. Masalan, don 
yetishtirishda dondan tashqari, don chiqindilari va somon, sut chorvachiligida 
buzoq nasllari yaratiladi.
Don ekinlari yetishtirishda mehnat sarfini don somon va don chiqindilari 
orasida taqsimlashda (buxgalteriya ma‘lumotlariga ko‗ra) yetishtirilgan don 
mahsulotiga (t) ishlov berilgandan keyingi don chiqindilaridagi mavjud sof don 
foizlariga, kishi/soatini bilish kerak.

---

220 
1-misol. Xo‗jalikda donli ekinlar yetishtirish uchun mehnat sarfi 37,0 ming 
kishi/soatini, shu jumladan somon yig‗ishga (yig‗ish va presslash) 1,5 ming 
kishi/soatni tashkil etdi. Xo‗jalikda ishlov berilgandan keyin 3850 t. don 1000 t. 
somon va 100 t. don chiqindilari tayyorlandi. Laboratoriya tahlili ma‘lumotlari 
bo‗yicha don chiqindilarida 35% toza don mavjud. 1 t. don, 1 t. don chiqindilari 
va 1 t. somonga qilingan mehnat sarfini hisoblaymiz (kishi/soatda). 
Hamma mehnat sarfidan somon yig‗ish uchun mehnat sarfini ajratib 
hisoblaymiz:
37,0 - 1,5 = 35,5 ming kishi/soat. 
Shu tarzda don va don chiqindilariga qilingan mehnat sarfini olamiz. Don 
chiqindilaridagi toza don massasini aniqlaymiz: 
(10035:100) = 35 tonna. 
Don chiqindisidagi toza donlarni haqiqiy yetishtirilgan donga qo‗shib
(35 + 3850 = 3885 т.), 1 t. donga qilingan mehnat sarfini aniqlaymiz:
35,5 : 3885 = 9,1 kishi/soat 
Don va don chiqindilariga tushuvchi hamma mehnat sarfini hisoblaymiz:
9,1  3850 = 35,03 ming kishi/soat. 
Don chiqindilariga mehnat sarfi:
35,5 – 35,0 = 0,47 ming kishi/soat. 
1 t. don chiqindisiga mehnat sarfi:
470:100= 4,7kishi/soat. 
1 т. somonga mehnat sarfi: 
1500:1000 = 1,5kishi/soat. 
Don yetishtirishda soatli mehnat unumdorligi (t):
bunda 
– ekinlar yetishtirishga mehnat sarfi (somonga qilingan mehnat 
sarfidagi tashqari), kishi/soat.
Misolimizda
3885 
= --------= 0,11 т. 
35500 
Demak 1 kishi/soatida don yetishtirish 0,11 t.dan iborat.
Sut chorvachiligida mehnatning to‗g‗ridan-to‗g‗ri sarfi sutga va buzoq 
olishga quyidagicha taqsimlanadi: 90 % sutga va 10% buzoqlarga.

---

221 
2-misol. Sog‗in sigirlar podasi bo‗yicha mehnat sarflari 135 ming 
kishi/soatidan iborat bo‗ldi. Bir yilda 1380 t. sut sog‗ib olingan 422 ta tirik 
buzoq olingan. Sut va buzoq olishga sarflangan mehnat sarfini aniqlaymiz:
135000 х 90 
сутга: ----------------- = 121500 kishi/soat. 
100 
Buzoq olishga: 135000 – 121500 = 13500 kishi/soat;
121500 
1 t. sutga : -------------- = 88 kishi/soat; 
1380 
135000 
1 bosh buzoqqa: -------------- = 32 kishi /soat. 
422