Iх-bob. Mehnat resurslari, ularning bozori, ulardan foydalanish va mehnat unumdorligi

Kunning ish vaqtidan foydalanish koeffitsiyenti (
) ish kunining 
o‗rtacha haqiqiy davomiyligi 
ning xo‗jalikda o‗rnatilgan normativ ish 
miqdorining (
) nisbati sifatida aniqlanadi.
.
Har bir ishchining qishloq xo‗jaligida ishlagan kishi/kuni soni quyidagiga 
teng:
bunda 
– hamma ishchilar tomonidan ishlangan kishi/kun. 

---

218 
Mehnat resurslaridan foydalanish darajasi – yil davomida ishchining 
haqiqiy ishlagan kishi/kunlarni sonining (M
d
) mavjud ish vaqtining fondiga 
nisbati: 
bunda 
-ish vaqtining mavjud tutilgan fondi (290-320 kun).
Agrar islohotlar o‗tkazish davrida qishloq xo‗jaligida mehnat unumdorligi 
oshdi. Qishloq xo‗jaligining bir ishchiga yalpi mahsulot ishlab chiqarish hajmi 
deyarli 25 % ga ko‗paydi. Shunday bo‗lsa-da, qishloq xo‗jaligida mehnat 
unumdorligi bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlardagidan deyarli 2-3 
marta kam.
Qishloq xo‗jalik mahsulotlarining ayrim turlari ayniqsa, jun, chorva mollari 
tirik vaznning o‗sishi, sut, paxta va g‗alla yetishtirishda mehnat sig‗imi sezilarli 
o‗sdi. Bu mahsulotlar birligiga qilingan mehnat sarfi deyarli 2 martaga ko‗paydi. 
Mehnat sig‗imining sezilarli o‗sishiga, asosan chorva mollari mahsuldorligining 
va ekinlar hosildorligining past bo‗lishi sabab bo‗ladi.
Mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini tasniflovchi asosiy 
iqtisodiy kategoriyalar mehnat unumdorligidir. U ishlab chiqarish hajmi va 
mehnat sarflari orasidagi aloqani ifodalaydi. Mehnat unumdorligi deganda, aniq 
jonli mehnatning birlik sifatida olingan vaqtning qandaydir davrida (soat, ish 
kuni, smena, yil) mahsulotning ma‘lum sonini ishlab chiqarishni tushuniladi.
Ishlab chiqarish jarayonida hal qiluvchi rol jonli mehnatga taalluqli. 
Moddiylashgan mehnat sanoat ishchilarining mashinalarda, uskunalarda, 
mineral o‗g‗itlar va boshqalardagi mehnatini va qishloq xo‗jaligi ishchilarining 
urug‗larga, yem-xashak va boshqa qishloq xo‗jaligi mahsulotlariga aylangan 
mehnatlarini qamrab oladi.
Jonli va moddiylashgan mehnat orasidagi taqqoslash texnik qurollanish 
ortgani sayin o‗zgarib boradi. Dehqonchilik mahsulotini ishlab chiqarish 
jarayonida moddiylashgan mehnat ulushiga 67% to‗g‗ri keladi, jonli mehnat esa 
33%ni egallaydi. Ilmiy-texnik taraqqiyotni joriy etish bilan moddiylashgan va 
jonli mehnat sarfi nisbati moddiylashgan mehnat sarfi ortishi va jonli 
mehnatning kamayishi tomon o‗zgarib boradi.
Ish vaqtida mehnatning jami sarfi hisobi mahsulot hisoblash uchun asos 
bo‗ladi, chunki tovarning bahosi unga sarflangan ish vaqti bilan aniqlanadi.
Mahsulotlarning alohida turlarini ishlab chiqarishda mehnat unumdorligini 
aniqlash uchun oxirgisi natural birliklarda (kg.t) hisoblanadi. tabiiy holida 
summalanmaydigan turli xil mahsulotlar mehnat unumdorligini aniqlashda uni 
pul shaklida ifodalaydi.
Qishloq xo‗jalik tashkilotlarida mahsulot ishlab chiqilganda mehnat 
unumdorligi (so‗m)ni ishchilarning o‗rtacha yillik soniga joriy narxlarda yalpi 
mahsulot ishlab chiqarish narxiga nisbati bilan aniqlanadi:

---

219 
bunda: 
– yalpi mahsulotning joriy bahodagi qiymati, so‗m.; 
– ishchilarning o‗rtacha yillik soni, kishi.
O‗simlikchilik va chorvachilik tarmoqlarida mehnat unumdorligini joriy 
baholardagi yalpi mahsulot qiymatini (yoki natural ifodadagi yalpi mahsulot) 
mehnatning to‗g‗ridan-to‗g‗ri sarfiga nisbati sifatida hisoblash mumkin:
yoki 
bunda: 
– natural ifodadagi yalpi mahsulot (o‗simlikchilik yoki 
chorvachilik), kg, s, tonna;
-to‗g‗ridan-to‗g‗ri mehnat sarfi, kishi/soat,kishi/kun.
Mehnat unumdorligi, aks ko‗rsatkichi alohida turdagi mahsulotlarni ishlab 
chiqarishdagi mehnat sig‗imi ya‘ni mehnat mahsulot birligi, kishi/soatiga 
to‗g‗ridan-to‗g‗ri sarfi hisoblanadi:
.
Qayta ishlash tarmoqlarida mehnat unumdorligini baholash uchun xususiy 
va yordamchi ko‗rsatkichlarni umumlashtiruvchi tizimi qo‗llaniladi.
Umumlatiruvchi ko‗rsatkichlarga bir ishchining o‗rtacha yillik, o‗rtacha 
kunlik va o‗rtacha soatlik mahsulot ishlab chiqarishi, shuningdek qiymat 
ifodasida bitta ishlovchiga o‗rtacha yillik mahsulot ishlab chiqarishlari kiradi.