Ijtimoiy hodisa

M. Asqarova, Sh. Shoabdurahmonov, Azim Hojiyev, A. Rustamov, N. Mahmudov, A. Nurmonov va boshq.


1934-yilda Toshkentda Til va adabiyot ilmiy instituti ochilgan.
5-DARS. TIL FANINING BO‘LIMLARI

№	Bo‘lim nomi	O‘rganish obyekti
1	Fonetika	Bu bo‘limda nutq tovushlari, bo‘g‘in, urg‘u va intonatsiya (ohang) o‘rganiladi.
2	Fonologiya	Bu bo‘limda nutq tovushlarining funksional tomoni – ma’no farqlash vazifasi: fonema, ularning tasnifi, fonemalar o‘rtasidagi munosabat o‘rganiladi.
3	Grafika	Harf, alifbo, harf va fonema o‘rtasidagi munosabat, harflarning yozilish shakllari, turlari va so‘zlardagi o‘rni o‘rganiladi.
4	Orfografiya	So‘zlarning to‘g‘ri yozish qoidalari o‘rganiladi.
5	Orfoepiya	Nutq tovushlari va so‘zlarning to‘g‘ri talaffuz qilish qoidalari o‘rganiladi.
6	Leksikologiya	So‘zlarning atash (lug‘aviy, leksik) ma’nolari o‘rganiladi.
7	Leksikografiya	Bu bo‘limda lug‘at turlari o‘rganiladi.
8	Frazeologiya	Bu bo‘limda ko‘chma ma’noli birikmalar, ya’ni iboralar o‘rganiladi.
9	Dialektologiya	Bu bo‘limda til shevalari, ularning fonetik, lug‘aviy va grammatik xususiyatlari o‘rganiladi.
10	Punktuatsiya	Bu bo‘limda tinish belgilarini to‘g‘ri qo‘llash qoidalari o‘rganiladi. Tinish belgilar 10 ta . , ; : … “” () – ? !
11	Paremiologiya	Bu bo‘limda barqaror birikma (maqol, matal, hikmatli so‘z) lar o‘rganiladi.
12	Semasiologiya	So‘zlarning ma’no tuzilishini o‘rganuvchi bo‘lim.
13	Onomastika:	Nomshunoslik o‘rganiladi.
	a) antroponimiya	- kishi nomlari;
	b) gidronimiya	- suv havzalari nomlari;
	d) toponimiya	- joy nomlari;
	e) kosmonomiya	- osmon jismlari nomlari;
	f) zoonomiya	- hayvon nomlari;
	g) fitonomiya	- o‘simlik nomlari.
14	Etimologiya	So‘zlarning kelib chiqish tarixini o‘rganuvchi bo‘lim.
15	Eskatiologiya	So‘zlarning yo‘q bo‘lib ketish yo‘llarini o‘rganuvchi bo‘lim.
16	Morfemika	Morfema (so‘z tarkibi – asos, qo‘shimchalar) so‘zning morfemik tuzilishi o‘rganiladi.
17	So‘z yasalishi	Bu bo‘limda so‘z yasash usullari haqida ma’lumot beriladi.
18	Grammatika:	(grek. grammatika – “harf o‘qish va yozish san’ati”, “harf”)
	a) Morfologiya	Bu bo‘limda so‘z turkumlari o‘rganiladi.
	b) Sintaksis	Bu bo‘limda so‘z birikmasi, gap va undan yirik bo‘lgan birliklar o‘rganiladi.
19	Uslubiyat (Stilistika)	Og‘zaki va yozma nutq uslublarini o‘rganuvchi bo‘lim.

6-DARS. FONETIKA

Fonetika so‘zi grekcha phone – “tovush” so‘zidan olingan. Tovushlar 2 xil:

a) nutq tovushlari (tilshunoslikning fonetika bo‘limida o‘rganiladi): inson tovushlari
b) fizik tovushlar (fizika fanining akustika bo‘limida o‘rganiladi): tabiatdagi insondan tashqari tovushlar


Fonetika bo‘limi nimalarni o‘rganadi?

Urg‘u

Bo‘g‘in

Nutq tovushlari

Tovush o‘zgarishlari

Nutqimizni bo‘laklarga ajratsak, uning oxirgi bo‘linish nuqtasi tovush (yozuvda harf) hisoblanadi. Bo’linish jarayonini misollarda ko‘ramiz:

Gap: O‘zbekiston – umumiy uyimiz.
So‘zlar: O‘zbekiston, umumiy, uyimiz.
Bo‘g‘inlar: O‘z-be-kis-ton, u-mu-miy, u-yi-miz.
Tovushlar (yozuvda harf): O‘, z, b, e, k, i, s, t, o, n, u, m, u, m, i, y, u, y, i, m, i, z.
Ko‘rinib turibdiki, eng oxirida bo‘linishning oxirgi nuqtasi bo‘lib tovush qoldi. Fonetika bo‘limi ana shunday nutq tovushlarini o‘rganadi.


§ Nutq tovushlari va ularning hosil bo‘lishi
Inson talaffuz qiladigan tovushlar nutq tovushlari deyiladi. Nutq tovushlari nutq a’zolari yordamida hosil qilinadi. Nutq a’zolari 10 ta:


1. O‘pka 6. Yumshoq va qattiq tanglay
2. Kekirdak 7. Yuqori va pastki lablar
3. Tovush paychalari 8. Yuqori va pastki tishlar
4. Og‘iz bo‘shlig‘i 9. Burun bo‘shlig‘i
5. Katta va kichik til 10. Bo‘g‘iz bo‘shlig‘i

Nutq tovushlarining asosiy vazifasi – so‘z ma’nolarini farqlashdan iborat. Masalan, tok, tom, tol, tosh. Bu so‘zlarda k, m, l, sh kabi nutq tovushlari so‘z ma’nosini farqlamoqda.

Nutq tovushlari qanday hosil bo‘ladi?
Nutq tovushlarini hosil qilishda o‘pkadan chiqayotgan havo nafas yo‘li bilan kekirdak orqali bo‘g‘izga, undan og‘iz bo‘shlig‘iga yoki burun boshlig‘iga o‘tib tashqariga chiqadi.
Tovushning yozuvdagi ifodasi harf deyiladi. Biz harflarni ko‘ramiz va yozamiz, tovushlarni esa eshitamiz va talaffuz qilamiz.


Nutq tovushlarini hosil qilishda qaysi organlar FAOL ishtirok etadi?





§ Nutqiy faoliyat

So‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi axborotni uzatish va qabul qilish jarayoni nutqiy faoliyat deyiladi. Nutqiy faoliyat yozma ravishda ham amalga oshirilishi mumkin. Masalan, xat, SMS, faks, telegramma.

Shveysariya olimi Ferdinand de Sossyur nutqiy faoliyatning til va nutq zidlanishi asosida amalga oshishini ta’kidlaydi va tilshunoslikda til va nutq tushunchalarini farqlaydi.

TIL	NUTQ
Umumiylik	xususiylik
Imkoniyat	voqelik
Mohiyat	hodisa

Til va nutq quyidagicha zidlanadi:
Tilning fonologik (fonetik) sathining birligi fonema bo‘lsa, fonemaning real talaffuz qilingan, quloq bilan eshitiladigan ko‘rinishi fon (allafon) yoki tovush hisoblanadi. Masalan, tosh va tom so‘zlari sh va m tovushlarini farqlaydi. Demak, sh va m alohida-alohida fonema deb olinadi.


TOPSHIRIQ. Allafon (tovush)larni to‘g‘ri joylashtirib, gapni o‘qing: Gatakat hurdamat lo‘b, gachikki zatizda.


§ Tovush va fonema


Tovush – nutq jarayonida real talaffuz qilingan, qulog‘imiz bilan eshitgan eng kichik va boshqa mayda bo‘lakka bo‘linmaydigan nutq parchasi. Masalan, a, o, p, b, t va h. k.
Fonema – bevosita kuzatishda bir necha tovushlar orqali talaffuz qilinuvchi so‘z va uning ma’noli birliklarini shakllantirish va farqlash vazifasini bajarishga xoslangan, ketma-ketlik jihatidan boshqa mayda bo‘lakka bo‘linmaydigan eng kichik til birligi. Masalan, ust, sut, tus so‘zlarida t, s, u tovushlari mustaqil fonemalardir.
Tosh va tom so‘zlarida sh, m; tosh va tesh so‘zlarida o, e; tosh va qosh so‘zlarida esa t va q tovushlari so‘z ma’nolarini farqlash uchun xizmat qiladi va ana shuning uchun ular ham fonemalardir.
Bundan kelib chiqadiki, tildagi har qanday fonema tovush bo‘la oladi, lekin har qanday tovush fonema bo‘la olmaydi.


§ Unli va undosh fonemalar. Ularning o‘zaro munosabati

Fonemalar 2 ta katta guruhga bo‘linadi:

• 
  Unlilar
  
• 
  Undoshlar
  

UNLILAR
Faqat un (ovoz) dan iborat bo‘lgan va bo‘g‘in hosil qila oladigan fonemalarga unli fonemalar deyiladi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida 6 ta unli fonema mavjud: u, a, o‘, o, e, i.


UNLILARDA:

• 
  ohangdorlik yuqori;
  
• 
  faqat ovoz bo‘ladi;
  
• 
  o‘zbek tilida yonma-yon kelmaydi. Masalan, soat, mutolaa, tabiiy, manfaat, taajjub – o‘zbekcha so‘z emas;
  
• 
  xohlagancha cho‘zib talaffuz qilish mumkin. Masalan, Y-u-u-u-u-u-u-u-r, muhabbat, ketdik bu yerdan. (Qo‘shiqdan);
  
• 
  urg‘u oladi. Masalan, òlma, rúchka va h.k.;
  
• 
  bo‘g‘in hosil qila oladi. Hatto bir unli ham. Masalan, o-ta, o-na, o-pa, a-ka va h.k.
  

Unlilarda klassifikatsiya (bo‘linish)
Unlilar 3 xil yo‘l bilan bo‘linadi. Bunda faol nutq a’zolaridan bo‘lgan lab va tilning harakati va holati asos bo‘ladi.



UNLILAR KLASSIFIKATSIYASI
CFDF





Tilning gorizontal holatiga ko‘ra

Lablarning ishtirokiga ko‘ra



Tilning vertikal harakatiga ko‘ra


1. TILNING GORIZONTAL (YOTIQ) HOLATIGA KO‘RA:

1. 
   til oldi unlilar: a, i, e
   
2. 
   til orqa unlilar: u, o‘, o
   

2. TILNING VERTIKAL (TIK) HARAKATIGA KO‘RA:

1. 
   yuqori tor unlilar: i, u (tor oraliq saqlanadi)
   
2. 
   o‘rta keng unlilar: e, o‘ (o‘rtacha oraliq saqlanadi)
   
3.