Innovaciyalar ministirligi

10-súwret. Kene.
Keneler shıbın-shirkeylerden 2 jup ayaqları bolıwı, denesiniń bas, tós hám qarın bólekke bólinbegenligi, murti bolmawi menen parıq etedi. Denesi jasaw sharayatına kóre, tınıq yamasa júdá tıǵızlasqan búlshıq etli qoplamga iye. Barlıq keneler ayırım jınslı bolıp, kóbisi máyek qoyıp kóbiyedi.
Azıqlanıw tipiga qaray 3 toparǵa bólinedi: ósimlikxorlar, jırtqıshlar hám parazit keneler bolıp. Geypara keneler ósimlik qaldıqları menen (saprofaglar) azıqlanıp, topıraq payda bolıw processinde zárúrli rol oynaydı basqaları ósimlik shirasi menen (fitofaglar) azıqlanıp, awıl xojalıǵı eginlerine úlken zıyan keltiredi (Tetranychidae shańaraǵınıń túrleri); ayırımları ápiwayı zamarıqlar menen azıqlanadı (mikofaglar) hám de parazit keneler awıl xojalıǵı haywanları hám adamǵa zıyan jetkeredi (Ixodidae, Argasidae, Dermanyssidae hám b. Shańaraq-taǵı). Tábiyatda zıyanlı keneler menen bir qatorda paydalıları da (entomofag) bolıp, awıl xojalıǵı zıyankesleriniń kóbeyiwine tosqınlıq etedi.


II.BAP. TERI PARAZITLERINIŃ KELTIRIP SHÍǴARATUǴÍN KESELLIKKLERI HÁM ALDÍŃ ALÍW ILAJLAR
2.1. Qotır keselligine qarsı gúresiw ilajları
Qotır - bul Sarcoptes scabiei yaǵniy qotır kenesi keltirip shıǵaratuǵın parazitar teri keselligi.
Bul parazit dúnya boylap shama menen 130 million kisige tásir etken. Xalıqtıń kóshiwi kóbeyiwi menen qotır Batıs Evropada eń keń tarqalǵan keselliklerden birine aylandı. Shıpakerler poliklinikalarda da, emlewxanalarda da, travmatologiya hám asıǵıs medicinalıq járdem bólimlerinde de bul kesellikke dus kelip atırlar (11-súwret).

11-súwret. Qotır keselliginiń qozǵaltıwshısı hám kesellik kórinisi.
Qotır kenesiniń insan epidermisındaǵı turmıs cikli 1-1, 5 aydı quraydı. Insan denesi sırtında qotır kenesi úsh kún ishinde óledi. Ol hawadan suwdı jutıp suw sorıp alalmaydı, sol sebepli onıń óliminiń sebebi ashlıq emes, bálki ıǵallıq jetispewshiligi bolıp tabıladı.
Kóbinese balalar terisi juqa hám jumsaq bolǵanı ushın qoraqotir menen kesellenedi. Ortasha bir qotır kenesi terini kemirip kiriwi ushın 30 minuta ketedi.
Qotır dáregi ol menen kesellengen adam bolıp, kesel menen jaqın baylanısda bolǵan jaǵdayda (jınıslıq baylanıs yamasa qasında waqıt ótkeriw) juqtıriladi. Parazittıń aktivligi keshte hám túnde joqarı boladı, naǵız ózi waqıtta ol oǵada juqpalı bolıp tabıladı (tuwrıdan-tuwrı juǵıw jolı). Kóbinese qotır menen kesellen-gen nawqastıń úy-ruwzıger buyımları, onıń kiyimleri menen baylanıs qılıw, qol qısıw hám basqa sonday jollar arqalı juqtırıw jaǵdayları bar.
Barlıq baylanıs toparları qáwip astında - birgelikte jasaytuǵınlıq, ulıwma jataqxanası bolǵan hám kúndelik turmısda jaqın baylanısda bolǵan adamlar (ásirese, keshte hám túnde). Bunday shaxslarǵa balalar úyleri, internatlar, jataqxanalar, ǵarrılar úyleri, kazarmalar, nerv-psixiatriya emlewxanaları hám qamaqxanalardaǵı «qadaǵalaw» bólimlerinde bolǵanlar kiredi.
Juwınıw bólmeleri hám mıymanxanalar sıyaqlı jaylarında qotırdıń óz-ózinen juǵıwı (yaǵnıy tuwrıdan-tuwrı bolmaǵan) kemrek ushraydı. Bunday jaǵdayda juǵıw, bir neshe adamlardıń juqtırgan adam tárepinen ilgeri isletilingen zatlar (prostınyalar, hájetxanalar hám basqalar) menen izbe-iz baylanıslı táǵdirde múmkin.
Qotırdıń tiykarǵı subyektiv belgisi kúshli qıshıw bolıp, ol kóbinese keshte hám túnde payda boladı. Eger adam birinshi ret qotır menen kesellense, qıshıw 1-2 hápteden keyin, qayta juqtırıwda bolsa keyingi kún belgiler kórinedi.
Qotır kenesi aktivligi sebepli terinde áspiler payda boladı (qotır jolları, papula hám kóbiksheler). Keyinirek onıń turmıslıq iskerligi ónimlerine allergiya payda boladı, bunıń nátiyjesinde basqa belgiler qosıladı: kishi qichitqi jaralar hám gemorragik (qanlı) qabıqlar.
Tiykarǵı klinikalıq simptom - bul qotır jolı. Olar uzınlıǵı 5-7 mm bolǵan ash kúlreń yamasa patas kúlreń reńli, bórtip shıqqan tegis yamasa iymek sızıqlarǵa uqsaydı. Olar kóbinese bilek, ayaq hám er adamlarda jınıslıq aǵzalarında ushraydı. Ayaq salasındaǵı qotır, ádetde, uzaq waqıttan berli qotır menen awırǵan adamlarda, sonıń menen birge, kóbinese juwınıw bólmesi hám dúshqa kelgeninen keyin ilgeri kelgen adamlardan payda bolatuǵın qotır kenesiniń urǵashısı epidermisga kirip barıwı menen juqtıriladi.
Qotırdıń klinikalıq kórinisinde papulalar (nodullar) hám kóbiksheler ústinlik etedi. Jas urǵashı hám erkek parazitler (parazittıń pispegen formaları) 1/3 jaǵdayında papula hám kóbikchalarda ushraydı. Kene menen zıyanlanǵan papulalar ádetde kishi (2 mm ge shekem) boladı hám shash pallıqulaları aymaǵında jaylasadı. Vezikulalar kóbinese kishi (3 mm ge shekem) hám izolyasiya jaǵdayında jaylasqan bolıp, isiw reakciyası bolmawi múmkin. Olar tiykarlanıp barmaqlardıń aralıǵinda, geyde bilek hám ayaqlarda ushraydı.
Qotır sızıqları hám gemorragik qabıqlar kórinisindegi áspiler terini ekilemshi tutqınǵa alıwı waqtında payda boladı. Eger teri tutqınǵa alınǵanda ziyanlasa, mikroflora da qosılıp, irińni keltirip shıǵaradı, sonda pustulalar, iriń jaralar hám seroz-irińli qabıqlar payda boladı. Áspiler tiykarlanıp qarında hám ayaq-qolda, kemnen-kem jaǵdaylarda júz hám gúrekler arasında jaylasadı. Kóbinese olar qolda, geyde bileklerde, ayaqlarda, moyakda, er adamlardıń jınıslıq olatında, áyellerde bolsa tós areolasında ushraydı. Qichishmalar, pustulalar hám qanlı qabıqlar ádetde tirseklerde, quyrıq búrmelerinde hám dumǵazada payda boladı.
Qotırdıń diagnostik belgilerine tómendegiler kiredi:
- Gorchakov simptomı - tirseklerdegi olardıń átirapındaǵı gemorragik qabıqlar;
- Ardi simptomı - tirseklerdegi hám olardıń átirapındaǵı pustulalar hám irińli qabıqlar;
- Sezari simptomı - sıypalap kóriw waqtında anıqlanıwı múmkin bolǵan bórtip shıqqan sızıq forması menen kórsetilgen qıshıma jolı;
- Mihaelis simptomı - quyrıq buwınlarıdan dumg'azaga ótetuǵın gemorragik qabıqlar hám impetiginoz áspiler.
Qotır qichitqi kenesiniń turmıs ciklini eki basqıshqa bolıw múmkin - teri ústindegi (qısqa) hám teri astındaǵı (uzaq).
Qotır kenesi erkegi hám urǵashıları teriniń maydanında júplasadı, sonnan keyin erkegi óledi, urǵashı kene bolsa epidermisni tislep, qıshıma jolin kemiradi.
Urǵashı kene kúnine shama menen 1-2 máyek hám pútkil turmısı dáwirinde shama menen 40-50 máyek (hám eń mol hasıl waqıt gúzek-qıs dáwiri) qóyadı. Eki hápte ótkennen, olardan jańa jollardı kemiradigan jas keneler payda boladı. Keshte hám túnde olar júzege shıǵadı hám kóbeyiw processi taǵı dawam etedi.
Jas qotır kenelerı teriniń ayırım jayların basıp aladı. Olar tiykarlanıp qol, bilekler, ayaqlar hám erkek jınıslıq aǵzaları salasında jaylasadı. Bunnan tısqarı, tirsekler keselliktiń aynası bolıp tabıladı, sebebi olar urǵashı qotır kenesi ushın ardaqlı jay. Áyne qoldıń qıshıw jaylarında olar lichinkalardıń tiykarǵı bólegin qoyadı, keyinirek olar qol arqalı teriniń basqa jaylarına alıp barıladı.
Tásirler qotırdıń túp suwretin jasıradı, sol sebepli olar kóbinese terapevtikalıq hám diagnostik qátelerge alıp keledi. Olar keselliktiń waqıtında yamasa nadurıs kesellikti anıqlawı qoyılǵan halda, sonıń menen birge immuniteti hálsiz adamlarda rawajlanǵan jaǵdaylarda payda boladı.
Kesellikti anıqlaw waqtında klinikalıq hám anamnestik maǵlıwmatlar, sonıń menen birge, qotır jolları hám teciklerdi anıqlawǵa qaratılǵan izertlewler esapqa alınadı.
Eger qotır jolları tómendegi kesellikti anıqlaw usıllarınan biri járdeminde tapılsa, qotır kesellikti anıqlawı tastıyıqlanǵan esaplanadı:
- qotır jolin anilin boyawları yamasa 3-5 % yad eritpesi menen boyaw;
- may vitopressiyasi - shama etilgen qotır jollarına may súrtip, ústine shıyshe slayd menen basqannan keyin, teriniń maydan bólegin kóriw;
- keneni iyne menen qazip alıw jáne onıń mikroskopiyasi - joldıń jabıq ushı (bawırreń noqat kórinisinde) iyne menen ashıladı, urǵashı kene sorǵishlar járdeminde iynege biriktiriledi, keyin ol alınıp hám bir tamshı suwǵa yamasa 40 % sút kislotasına batırılıp shıyshe slaydqa jaylastırılıp mikroskopiya etiledi;
- terini sidirip alıw - shama etilgen qotır jolına 40 % sút kislotası súrtilip, bes minuta ótkennen, bosanqı epidermis qırıp alınadı hám mikroskop járdeminde tekseriledi. Sınaq preparatınan keneniń urǵashı, ekek, lichinka, nimfa, máyek, bos máyek qabıǵı yamasa eritilgan teriları tabılǵanda nátiyje unamlı esaplanadı;
- dermatoskopiya - terini 20 retge shekem yamasa odan kóp úlkenlestiriw arqalı tekseriw. Ápiwayı qotırlarda dermatoskopiya 100 % unamlı nátiyje beredi.
Qotırdı emlew usılları tómendegilerge bólinedi:
- spesifik - klinikalıq hám laboratoriya tekserisleri menen kesellikti anıqlaw tastıyıqlanǵan nawqaslarda ámelge asırıladı;
- profilaktikalıq - qotır menen awırǵan adam menen jaqın fizikalıq, xojalıq hám jınıslıq baylanısda bolǵan adamlarda ámelge asırıladı;
- sınaq - qotırdıń klinikalıq belgileri qotır kenelerın anıqlanıwı menen tastıyıqlanbaǵan jaǵdaylarda ámelge asırıladı.
Saylanǵan dári preparatdan qaramastan, emlewdiń tiykarǵı qılıw kerek bolǵan principlerı:
- barlıq qurallar terini juwǵannan keyin, keshte qollanılıwı kerek;
- dári tek qol járdeminde alaqan hám tabanǵa jaqsılap surtilishi kerek;
- dári birinshi qollanılıwınan aldın hám emleniw stul tawsılǵannan keyin jataq hám ishki kiyimlerdi almastırıw kerek;
- infeksiyanıń orayında bolǵan barlıq adamlardı bir waqtıniń ózinde emlew qayta infeksiyanı aldın alıw ushın májburiy bolıp tabıladı.
Qotırdı aldın alıw epidemiyaǵa qarsı hám sanitar-gigiyena ilajların yaǵnıy qotır menen kesellengen nawqaslardı anıqlawdı óz ishine aladı. Sonıń menen birge, úlkenler hám balalardı profilaktikalıq tekseriwlerin ótkeriw kerek.
Kesellik tarqalıwınıń aldın alıw ushın tómendegiler zárúr:
- qotır menen kesellengenlerdi dizimge alıw, emlew hám dispanser gúzetiwinen ótkeriw;
- barlıq xojalıq hám jınıslıq baylanıslardı tekseriw;
- qotır oshaqların anıqlaw hám joq etiw, juǵıw jaylarında dezinfeksiyalashni ámelge asırıw,- 70-90°C temperaturada úsitki hám ishki kiyimlerdi juwıw hám utiklep dezinfeksiya qılıw;
- hár qanday profildegi poliklinikalar, ambulatoriya hám medicinalıq bólimlerine qotırdan shaǵım etip, járdem sorap shaqırıq etken barlıq adamlardı tekseriw;
- balalar mákemelerinde balalardı profilaktikalıq kórikten ótkeriw, tolıq emleniw dáwirinde kesellengen balalar basqa toparlarǵa juqtırmawı ushın sapardı toqtatıw, balalar den sawlıqtı saqlaw mákemelerine baratuǵın balalardı tekseriw;
- emlewxanalar hám ǵarrılar úylerindegi adamlardı, mayıplardı, sonıń menen birge ornıqlı jasaw jayına iye bolmaǵan adamlardı aylıq tekseriwden ótkeriw;
- uyushgan toparlarda úlken muǵdardaǵı qotır payda bolǵan táǵdirde, nawqaslar emlewxanaǵa jatqızılǵannan keyin, epidemiya óshoǵın hám bir neshe juqtırǵanlar bar bolǵanda barlıq ımaratlardı dezinfeksiyasın ámelge asırıw;
- iri kollektivlerde (armiya kazarmaları, qamaqxanalar, jataqxanalar), epidemiyalıq jaǵdayda, karantin zonasına kelgenlerdiń barlıǵına skabitsid menen qayta islew.