Investisiya” fanidan maʼruzalar to‘plami Camarkand 2016

4.4-jadval
IRRni hisoblash uchun boshlang‘ich maʼlumotlar

­­­Ko‘rsatkichlar	Yillar							NPV
	0-y	1-y	2-y	3-y	4-y	5-y
Diskont meʼyori – 21,9%
Sof pul oqimi	0,00	814,80	-1679,60	-680,90	331,50	1861,29
Diskont ko‘paytiruvchi	1,00	0,8203	0,6730	0,5521	0,4529	0,3715
Diskont pul oqimi	0,00	668,42	-1130,31	-375,90	150,13	691,541	3,84
Diskont meʼyori – 22%
Sof pul oqimi	0,00	800,80	-1693,60	-688,88	326,18	1858,63
Diskont ko‘paytiruvchi	1,00	0,8197	0,6719	0,5507	0,4514	0,3700
Diskont pul oqimi	0,00	656,39	-1137,87	-379,37	147,24	687,69	-25,92

Bu yerda, diskont stavkasi d₁=21,9% va d₂=22%ni bo‘lgani holda, NPV₁=3,84 ming.so‘m va NPV₂=-25,92 ming so‘mni tashkil yetdi. Bu holda IRR quyidagicha hisoblanadi:
Demak, investitsiya loyihasini baholashning keyingi usuli bo‘lgan IRR foydaning ichki meʼyorini ikkita formula yordamida hisoblash mumkin ekan. Bu ko‘rsatkich investitsiya loyihalari ichidan pul qiymati barcha kelgusi davrlarda bir bo‘lgan sharoitda eng afzalini tanlash uchun xizmat ko‘rsatadi.

Odatda, sof joriy qiymat ko‘rsatkichi ijobiy miqdorga yega bo‘lsa va loyihani amalga oshirishdan olingan natija investitsiya qilingan kapitalning o‘sishiga olib kelsa, bunday investitsiya loyihasi amalga oshirilish uchun qabul qilinadi. Agar investitsiyalar faqat jalb qilingan mablag‘lar yevaziga amalga oshirilsa va bunda foydaning ichki meʼyori kreditdan foydalanganlik uchun to‘lanadigan foiz stavkasiga teng bo‘lsa, u holda olingan daromad qo‘yilgan mablag‘larni qoplaydi, lekin investor foyda olmaydi.

Agar foydaning ichki meʼyori va foiz stavkasi o‘rtasidagi farq ijobiy bo‘lsa va foydaning ichki meʼyori foiz stavkasidan yuqori bo‘lsa, u holda investitsiya faoliyati samarali deb tan olinadi va aksincha, agar foydaning ichki meʼyori olingan kredit bo‘yicha foiz stavkasidan kichik bo‘lsa, u holda investitsiyalar samarasiz hisoblanadi. Investitsiya loyihalari kapitalni muqobil variantlar bo‘yicha foydalanishdagi daromadlilik darajasidan kichik bo‘lmagan foydaning ichki meʼyoriga yega bo‘lganda, u amalga oshirishga qabul qilinadi. Bunda foydaning ichki meʼyori va foiz stavkasi taqqoslanishi yo‘li bilan investitsiya faoliyatining foydaliligi yoki samarasiz ekanligi aniklanadi.
Bundan kelib chiqadiki, agar investor jalb qilingan kredit mablag‘larini foydaning ichki meʼyoriga teng foiz ostida va uni muayyan muddatga investitsiya loyihasiga joylashtirsa, u holda loyihani amalga oshirish yakunida investor olgan kredit summasini foizlari bilan to‘liq qaytaradi va u qo‘shimcha daromadga yega bo‘lmaydi. Agar investor loyihaga o‘z va qarz mablag‘larini joylashtirsa va bunda uning o‘rtacha olingan qiymati foydaning ichki meʼyoriga teng bo‘lsa, u holda hisobot davrining oxirida kredit va u bo‘yicha foizlarni to‘lagandan so‘ng, kredit uchun o‘rnatilgan foiz stavkasi miqdorida qo‘shimcha daromadga yega bo‘ladi. Va nihoyat, agar investor loyihaga faqat o‘z mablag‘larini joylashtirsa, u holda muayyan davrdan so‘ng investor bankka o‘z mablag‘larini qo‘ygandagi foiz stavkasiga teng miqdordagi foydaning ichki meʼyori darajasida daromad oladi. Shuning uchun investitsiya loyihasida foydaning ichki meʼyori kapital qiymati bilan taqqoslanganda qanchalik yuqori bo‘lsa, loyiha shunchalik jozibali va samarali hisoblanadi.
Har bir investitsiya loyihasini amalga oshirishdan maqsad foyda olishdir. Ko‘p hollarda moliyaviy-iqtisodiy munosabatlar foydaliligini bilish maqsadida rentabellik ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Bu ko‘rsatkich xo‘jalik faoliyatidan olingan yoki kelib tushgan tushumni mahsulot tannarxiga bo‘lish orqali hisoblab topiladi. Investitsiya rentabelligini baholash usuli ham mantiqan xuddi shunday aniqlanadi. Ammo undan farqi shuki, bunda maʼlum foiz ostida diskontlangan pul tushumlari diskontlangan investitsiya xarajatlariga bo‘linadi.
Investitsiyalarniig rentabelligi usuli (RI) diskontlashtirilgan daromadlarning diskontlashtirilgan investitsiya xarajatlariga nisbatini hisoblab topishga asoslangan. Bu qanday holatda investor boyligi o‘sishi mumkinligini ko‘rsatib beradi va quyidagicha aniqlanadi:

(4.13)
bu yerda I₀ - boshlang‘ich investitsiyalar, SG‘-t davrda olingan pul tushumlari.

Investitsiya rentabelligi ko‘rsatkichi firma (yoki investor) mablag‘lari 1 so‘m hisobida qanday hollarda o‘sishini aniqlash imkonini beradi.
Agar investitsiya sarflari turli davrlarda (o‘zoq amalga oshirilsa, (RI)ni aniqlash formulasi quyidagicha bo‘ladi:
(4.14)
bu yerda, I_t – t yildagi investitsiyalar.

Investitsiyalarning rentabelligi va sof joriy qiymat ko‘rsatkichlarini taqqoslama baholash shuni ko‘rsatadiki, sof joriy qiymati o‘sishi bilan investitsiyalar rentabelligi ham o‘sadi va aksincha.

Agar rentabellik ko‘rsatkichi «1”ga teng yoki undan kichik bo‘lsa, loyiha rad etilishi kerak, chunki u qo‘shimcha foyda keltirmaydi.
NPV=0 da foydalilik indeksi hamisha 1ga teng bo‘ladi.
Oddiy bo‘lib ko‘rinishiga qaramasdan loyihalarning rentabelligini aniqlash muammosi muayyan qiyinchiliklar bilan bog‘liqdir. Bu hol, ayniqsa, investitsiyalar turli xil valyuta, turli xil vaqtda, yaʼni bir qancha yillar oralig‘ida amalga oshirilganda uni aniqlash muammosi paydo bo‘ladi.
Buni quyidagi misolda ko‘rib chiqamiz.
2.4.-misol. Faraz qilaylik, investitsiya loyihasi uchun 140 mln.so‘m xarajat qilingan. Investitsiya loyihasini amalga oshirish natijasida birinchi yil – 37750 ming so‘m, ikkinchi yil 45390 ming so‘m, uchinchi yil – 47430 ming so‘m, to‘rtinchi yil- 51140 ming so‘m va beshinchi yil- 60030 ming so‘m pul tushumlari olinishi ko‘zda tutilmoqda. Bu holda investitsiya loyihasining diskontlashgan investitsiya rentabelligi qanday hisoblanadi?