I(q-q). indd

Ji’lli’li’q balansi’ ten’lemesi
Dene (zat)nin’ bergen yamasa alg’an 
ji’lli’li’q mug’dari’n kalorimetr ja’rdeminde 
ani’qlaw mu’mkin (15-su’wret). Kalorimetr 
so’zi ji’lli’li’qti’ wo’lshew degen ma’nisti 
bildiredi (lati’nsha calor – ji’lli’li’q, grekshe 
metreo – wo’lshew).
Kalorimetrdin’ ishki i’di’si’ juqa diywalli’ 
1 metall i’di’stan ibarat boli’p, ji’lli’li’q az 
wo’tkiziwshi 2 asti’na qoyatug’i’n wornati’lg’an 
3 metall i’di’sqa sali’ng’an. Kalorimetrge 4 
termometr ha’m 5 aralasti’rg’i’sh tu’sirilgen 
boladi’.
Kalorimetr i’di’sti’n’ aralasti’rg’i’sh penen 
birgelikte massasi’ m
1
ha’m sali’sti’rmali’ 
ji’lli’li’q si’yi’mli’li’g’i’ c
1
bolsi’n. Kalorimetr 
m
2
massali’ suw salayi’q. Suwdi’n’ sali’sti’rmali’ ji’lli’li’q si’yi’mli’li’g’i’ 
c
2
, ji’lli’li’q ten’salmaqli’qqa kelgennen keyin kalorimetr ha’m suwdi’n’ 
temperaturasi’ T
1
massasi’ m, sali’sti’rmali’ ji’lli’li’q si’yi’mli’li’g’i’ c 
bolg’an qi’zdi’ri’lg’an 6 temirdi tu’sireyik. Ji’lli’li’q ten’salmaqli’g’i’ 
aqi’ri’na jetkende suwli’ kalorimetr ha’m temirdin’ temperaturasi’ T bolsi’n. 
1
4
5
6
2
2
3
15-su’wret
II bap. Termodinamika elementleri

---

30
Bunda qi’zdi’ri’lg’an temir T
2
den T g’a shekem suwi’p, kalorimetr menen 
suwg’a Q = cm(T
2
– T) mug’dari’n beredi. Na’tiyjede kalorimetr menen 
suwg’a temperaturasi’ T
1
den T g’a shekem ko’teriledi. Bunda kalorimetr 
Q
1
 = c
1
m
1
(T – T
1
), suw Q
2
 = c
2
m
2
(T – T
1
) ji’lli’li’q mug’dari’n aladi’.
Energiyani’n’ saqlani’w ni’zami’na denenin’ bergen ji’lli’li’q mug’dari’ 
kalorimetr ha’m suw alg’an ji’lli’li’q mug’darlari’ ji’yi’ndi’si’na ten’:

Q = Q
1 
+ Q
2
(5)
Kalorimetr, suw ha’m temirdin’ sali’sti’rmali’ ji’lli’li’q si’yi’mli’li’g’i’ 
ha’m massalari’n bilgen halda T
1
, T
2
ha’m T temperaturalari’n wo’lshep 
temirdin’ bergen Q ji’lli’li’q mug’dari’n, kalorimetr ha’m suwdi’n’ alg’an 
Q
1
ham Q
2
ji’lli’li’q mug’dari’n yesaplaw mu’mkin. Yesaplawlar (5) 
formulani’n’ wori’nli’ yekenligin tasti’yi’qlaydi’.
Ji’lli’li’q balansi’ ten’lemesine Q, Q
1
ham Q
2
ni’n ten’lemelerin qoyi’p, 
ji’lli’li’q balansi’ ten’lemesinin’ to’mendegi an’latpasi’ payda yetemiz:
cm(T
2
– T) = c
1
m
1
(T – T
1
) + c
2
m
2
(T – T
1
) (6)
Yeger kalorimetrge sali’ng’an denenin’ sali’sti’rmali’ ji’lli’li’q 
si’yi’mli’li’g’i’ c belgisiz bolsa, woni’ (6) an’latpadan keltirip shi’g’ari’w 
mu’mkin:
Bul kalorimetrge sali’ng’an i’qti’yarli’ denenin’ sali’sti’rmali’ ji’lli’li’q 
si’yi’mli’li’g’i’n tabi’w formulasi’n an’latadi’.
Demek, kalorimetr ja’rdeminde i’qti’yarli’ denenin’ sali’sti’rmali’ 
ji’lli’li’q si’yi’mli’li’g’i’n da ani’qlaw mu’mkin yeken.