I(q-q). indd

Ji’lli’li’qti’ jetkerip beriw procesinde denege berilgen yamasa 
wonnan ali’ng’an energiya ji’lli’li’q mug’dari’ dep ataladi’ 
ha’m Q ha’ribi menen belgilenedi.
Ji’lli’li’q mug’dari’ni’n’ tiykargi’ wo’lshew birligi jumi’sti’n’ tiykarg’i’ 
birligi menen bir qi’yli’, yag’ni’y djoul (1 Dj). Bunnan basqa, ji’lli’li’q 
mug’dari’n wo’lshew ushi’n arnawli’ birlik – kaloriya (1 kal) dep 
atalatugi’n birlikte kirgizilgen.
1 gramm tazalang’an suwdi’ 19,5°C dan 20,5°C g’e shekem 
qi’zdi’ri’w ushi’n kerek bolg’an ji’lli’li’q mug’dari’ 1 kaloriya 
dep qabi’l yetilgen.
Bunda kilokaloriya (1 kkal) birligi de qollani’ladi’ (1 kkal = 1000 kal). 
Ji’lli’li’q mug’dari’ni’n’ djoul menen kaloriya birlikleri arasi’ndag’i’ qat-
nasi’ to’mendegishe ko’rsetiledi: 1 Dj ≈ 0,24 kal yamasa 1 kal ≈ 4,2 Dj.
Zatti’n’ sali’sti’rmali’ ji’lli’li’q si’yi’mli’li’g’i’
Ha’r tu’rli denelerdin’ temperaturasi’n birdey temperaturag’a ko’beytiw 
ushi’n ha’r tu’rli ji’lli’li’q mug’dari’ jumsaladi’.
Zatti’n’ temperaturasi’n 1 K g’a ko’teriw ushi’n wog’an beri-
liwi za’ru’r bolg’an ji’lli’li’q mug’dari’ usi’ denenin’ ji’lli’li’q 
si’yi’mli’li’g’i’ dep ataladi’ ha’m C ha’ribi menen belgilenedi.
II bap. Termodinamika elementleri

---

28
(3)
,
c
=
m(T
2
− T
1
)
Q
yamasa
c
= m
C
Ji’lli’li’q si’yi’mli’li’g’i to’mendegishe boladi’: 
bunda Q – zatqa berilgen ji’lli’li’q mug’dari’, T
1
ha’m T
2
– zatqa Q 
ji’lli’li’q mug’dari’ berilmesten aldi’ng’i’ ha’m berilgennen keyingi tem-
peraturalari’.
Ji’lli’li’q si’yi’mli’li’g’i’ni’n’ tiykarg’i’ wo’lshew birligi: 1 Dj/K.
(1) formuladan zatqa berilgen ji’lli’li’q mug’dari’n to’mendegishe 
ko’rsetiw mu’mkin:

Q = C(T
2
– T
1
). (2)
Massalari’ bir qi’yli’ bolg’an ha’r tu’rli zatlardi’n’ temperaturasi’n birdey 
ma’niske ko’teriw ushi’n wolarg’a ha’r tu’rli mug’darda ji’lli’li’q beriw 
kerek. Mi’sali’, 1 kg suwdi’n’ temperaturasi’n 1 K g’a ko’teriw ushi’n 4190 
Dj, 1 kg wo’simlik mayi’ni’n’ temperaturasi’n 1 K g’a ko’teriw ushi’n 2000 
Dj, 1 kg qorg’asi’nni’n’ temperaturasi’n 1 K g’a ko’teriw ushi’n bolsa 130 
Dj ji’lli’li’q mug’dari’ kerek boladi’.