Iqtisod moliya

Naf deb, tovar va xizmatni 
iste’mol qilishdan olinadigan qoniqishga aytiladi. Masalan, sigareta foydali bo’lmasa ham 
iste’mol qilinadi, demak u chekadigan kishilarni iste’molini qondiradi. Naflilik shu tovarning 
naqadar zarurligi, sifati, kamyob yoki serobligi kabilarga bog’liq. 
Xizmatlar iste’mol qiymati sifatida, asosan moddiy ko’rinishga ega emas. Shuning uchun 
bevosita jamg’arib bo’lmaydi, balki xizmat ko’rsatish jarayonida iste’mol qilinadi. 
Ayirboshlanganda turli xil iste’mol qiymatlari, ya’ni bir turdagi tovar, ikkinchi bir turdagi 
tovarga almashtiriladi. Almashtirish uchun ular miqdorini taqqoslash kerak. 
Buyuk mutafakkir Aristotel (miloddan avvalgi 384—322- yillar) tenglik bo’lmasa, 
ayirboshlash mumkin emas, tenglik bo’lishi uchun esa taqqoslash mumkin bo’lishi kerak, deydi. 
Odatda, har xil tovarlar ayirboshlanadi, ularning o’lchov birliklari ham har xil. Masalan, mato, 
deraza, guruch almashtiriladi desak, biri metrda o’lchansa, ikkinchisi dona, uchinchisi 
kilogrammda o’lchanadi. Demak, miqdor jihatdan ularni bir-biriga tenglashtirib bo’lmaydi. U 
holda tovardagi nimani taqqoslash mumkin. Boshqacha aytganda, tovarning narxi qanday 
belgilanadi? Bu savolga iqtisodiy nazariya uzoq vaqt javob bera olmadi... 
XVIII—XIX asrga kelib, uzoq kutilgan javob topildi. Bu tovarda mujassamlashgan 
qiymat bo’lib, uning birinchi ta’rifini siyosiy iqtisod klassiklari V. Petti, A. Smit, D. Rikkardo va 
boshqalar berishdi. Ularning fikricha, har qanday tovar qiymatining asosida unga sarflangan 
mehnat yotadi. Mehnatning o’lchovi esa ish vaqti. Bir xildagi tovar ishlab chiqarish uchun 
ishlovchi turlicha vaqt sarflaydi. Bu vaqt individual ish vaqti bo’lib, u individual qiymatni 
yaratadi. Individual ish vaqti ishlab chiqarish sharoiti, ishchilarning malakasi, tajribasiga ko’ra 
farqlanadi. Bozorda tovarlar individual ish vaqti sarfi bo’yicha emas, balki ijtimoiy zaruriy ish 

---

vaqti bo’yicha sotiladi. Ijtimoiy zaruriy ish vaqti deb o’rtacha mehnat unumdorligi va mehnat 
intensivligi sharoitida tovarlarning asosiy massasini ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan vaqtga 
aytiladi. 
Qiymat ijtimoiy munosabat sifatida faqat almashuv jarayonida yuzaga chiqadi va 
almashuv qiymatida namoyon bo’ladi. 
Iqtisodiy nazariya ko’rsatadiki, qiymatning mehnat nazariyasi hamma savollarga javob 
beradigan benuqson nazariya emas ekan. Bu nazariyani sobiq Ittifoqda qo’llashga qilingan 
harakat narx belgilashning xarajatlar mexanizmi shakllanishiga olib keldi. Xarajatlarni 
ko’paytirish ishlab chiqaruvchilarga juda qo’l keladi. 
Undan tashqari, amaliyotda bu nazariyani qo’llashda yana bir muammo sarflangan 
ijtimoiy zarur mehnatni aniq o’lchab bo’lmasligidir. 
Bu erda yana bir savol tug’iladi, agar tovarning qiymati individual mehnat bilan 
o’lchanmasa, Van-Gog yoki Leonardo da Vinchining chizgan suratlari qiymati qanday 
o’lchanadi?
Agar tovarning qiymati mehnat xarajatlari bilan o’lchanadigan bo’lsa, uning sifati va 
miqdori qanday o’lchanadi? Mehnat oddiy malaka talab etmaydigan yoki murakkab, maxsus 
malaka talab qiladigan mehnat bo’lishi, og’ir jismoniy yoki aqliy mehnat bo’lishi mumkin.
Qiymat nazariyasining eng jiddiy kamchiliklaridan biri tovarning iste’mol qiymatiga 
ahamiyat bermaslikdir. Shuning uchun ham iqtisodiy nazariyaga aynan ana shu kamchilikni 
bartaraf etishga qaratilgan yangi nazariya kirib keldi.
Iqtisodiy nazariya tarixida «Avstriya maktabi» nomi bilan atalgan «me’yoriy naflilik» 
nazariyasi asoschilari ne’matlarning qiymati ularning naf keltirishiga qarab, xaridorning 
iqtisodiy psixologiyasi nuqtai nazaridan aniqlanadi, degan fikrni ilgari suradilar. 
Ular naflilikni tovarning ob’ektiv xossasi bilan aralashtirmaslik kerak, naflilik bu