Iqtisodiy ta'limotlar

A.R.J.Tyurgo

---

132 
boshqacharoq talqin etiladi, aslini olganda bu yerda qo`shimcha qiymat haqida 
gap boradi va bu mahsulot tabiatning sof in'omidan dehqon mehnati bilan yu-
zaga keladigan ortiqcha mahsulot sifatida qaraladi hamda asosiy ishlab 
chiqarish vositasi bo`lgan yer egasi tomonidan o`zlashtiriladi. 
Keyingi 17 ta teorema qiymat, baho va pulga bag`ishlangan. 
A.Turgoning bu sohadagi fikrlari o`ziga xos xarakterga ega va qiymatning 
mehnat nazariyasidan ancha yiroq. Uningcha almashuv qiymati va tovarning 
bahosi tovarlar nisbati, almashuvda ishtirok etayotgan shaxslar, sotuvchi va 
oluvchi istagining intensivligi bilan aniqlanadi (marjinalistik talqin). Ammo, 
A.Turgoning bu g`oyasi uning ta'limotiga hech ham mos kelmas edi. 
Oxirgi 52 ta teoremada A.Turgoning tarixiy ahamiyatga ega bo`lgan 
asosiy iqtisodiy g`oyalari keltiriladi. Yuqorida aytilganidek, fiziokratlar ja-
miyatni uch sinfga bo`ladilar. A.Turgo esa jamiyatni sinflarga boshqacharoq 
ajratadi, "unumsiz" sanoatchilar sinfini u ikki qismga bo`ladi: birinchisiga tad-
birkor manufakturistlar, fabrika egalari kiradi, ular katta kapital egalari sifatida 
namoyon bo`lib, o`z avans, ya'ni bo`naklari yordamida ish joyi yaratadilar va 
uni foyda olish uchun sarflaydilar. Ikkinchilari - bu oddiy hunarmandlar bo`lib 
(ishchilar), ular o`z qo`l kuchlari hisobiga ish haqi oladilar (ishlab chiqarish 
vositalaridan mahrum). A.Turgo ish haqini V.Petti va F.Kenye kabi tirikchilik 
uchun zarur minimum mablag`lar asosida hal etadi, ammo Kenyedan farqli rav-
ishda nega shunday bo`lishi kerakligining mexanizmini tushuntirib bermoqchi 
bo`ladi. Uning asosiy dalili shuki, mehnatga talab taklifga nisbatan kamayib bo-
radi, ishchilar o`rtasida raqobat boradi. 
Xuddi shu kabi yer egalari sinfi ham fabrikantlar kabi ikki razryadga 
ajratiladi, bular avans beruvchi tadbirkorlar yoki kapitalistlar va faqat ish haqi 
oluvchi oddiy ishchilardir. Bu katta ijobiy voqea, chunki Fransiyada bu sinflar 
mavjud edi. 
Demak, A.Turgo bo`yicha jamiyatda besh sinf mavjud, bu haqiqatga 
yaqindir. U yollanma ishchida qo`l kuchidan boshqa ishlab chiqarish vositalari 
yo`qligini ochib beradi, kun kechirish uchun u o`z mehnatini boshqalarga 
sotishi zarurligini ko`rsatadi. A.Turgoning bunday fikrga kelishida vaqtning 
ham ta'siri bor, chunki u Kenyedan keyinroq yashadi. 
Turgoning ta'limotida pul, qiymat, sinflar va daromad nazariyalari tahlil 
etiladi. 
Uning fikricha, oltin, pul ham, agar ular miqdori oshib ketsa, boshqa to-
varlar kabi o`z qimmatini (foydalilik- naflilik) yo`qotishi mumkin (marjinalistik 
g`oya). Pulning miqdori jamiyatdagi ishlab chiqarilayotgan tovarlar va xiz-
matlarga mos kelishi shart. U shuni qayd etadiki, "milliy boyligi" bu avvalo 
yerlar va ulardan olinadigan "sof mahsulot"dir. 

---

133 
Bu olim ham qiymatning sarf-xarajat konsepsiyasini qo`llaydi. Noyob-
likka e'tibor berib, tovar xarid etishda eng muhim element deb qaraladi 
(marjinalizm mavzusiga qarang). 
A.Turgo boshqalar kabi erkin sohibkorlik mehnatini qo`llab-quvvatladi, 
dehqonchilik qo`shimcha, ya'ni sof mahsulot manbayi ekanligini (bu fikr 
Kenyeniki) tan olgan holda sanoat va savdoga ham ko`p e'tibor qiladi. 
U kapitalni Kenyega nisbatan ancha chuqur va to`la tahlil etdi. Kenye 
kapital deganda asosan natural (mahsulot) shaklidagi bo`naklar summasi 
(xomashyo, mehnat haqi va boshqalar)ni tushungan, shu sababli uning tizimida 
kapital jamiyatdagi sinflar o`rtasidagi mahsulotlar taqsimoti muammosi bilan 
chambarchas bog`lanmagan. Kenyening tizimida foyda o`rni yo`q; kapitalist 
faqat "ish haqi olgan", bu "ish haqi"ning qanday vujudga kelishi ham tahlil 
etilmagan. 
Bu sohada A.Turgo ancha ilgarilab ketadi. U foydani chetlab o`ta 
olmaydi, hatto to`g`ri tuyg`u asosida uni tadqiq etishni sanoat kapitalistidan 
boshlaydi; bu yerda foydaning kelib chiqishi haqiqatdan ham aniqroq ko`rinadi, 
vaholanki boshqa fiziokratlar (Kenye ham) "barcha ortiqcha mahsulot yerdan 
kelib chiqadi" degan noto`g`ri aqidaga asoslanadilar. 
U o`z ustozlari va maslakdoshlaridan "tabiiy tartib" konsepsiyasini 
buzayotganligi uchun kechirim ham so`rab qo`yadi, chunki u tahlilni sanoatdan 
boshlaydi va dehqonchilikni keyin qarab chiqadi. Ammo uning uzri noo`rindir, 
aksincha u muammoni yechishga to`g`ri yondashgan; yollanma ishchi kuchidan 
foydalanuvchi fermer kapitalist o`z kapitalidan kam deganda xuddi fabrikant 
singari foyda olishi va renta sifatida yer egasiga berishi kerak bo`lgan ma'lum 
ortiqcha (qo`shimcha)ni ham olishi kerak. 
Eng ajoyib teorema 62-tezis bo`lib, unga ko`ra ishlab chiqarishga 
qo`yilgan kapital o`z-o`zidan ortib borish qobiliyatiga egadir. Xo`sh, o`z-
o`zidan ortib borish darajasi va nisbatlari nima bilan belgilanadi? 
A.Turgo kapital tomonidan yaratiladigan mahsulot qiymati nimadan 
iborat ekanligini tushuntirmoqchi bo`ladi (aslida kapital emas, balki mazkur 
kapital asosida harakatga keladigan mehnat yaratuvchidir). Avvalo, uning 
fikricha, mahsulot qiymati kapital sarflarini, shuningdek, ishchilarning ish 
haqini qoplashi kerak. qolgan qismi (aslida qo`shimcha qiymat) uch qismga 
ajraladi: birinchisi, foyda bo`lib, kapitalist pul kapitalining egasi sifatida "hech 
qanday mehnatsiz" olishi mumkin bo`lgan daromadga teng. Bu ssuda (pul) 
foiziga mos foydadir. Foydaning ikkinchi qismi fabrika yoki ferma ochishga 
tavakkal qilgan kapitalistning "mehnati, tavakkalchiligi va san'atini" to`lashga 
sarf etiladi. Bu tadbirkorlik daromadidir. Shunday qilib, aslida A.Turgo sanoat 
foydasining ssuda va funksional kapitalga bo`linishini ko`rsatib berdi. Agar pul 
foizi past bo`lsa, bilingki, bu kapitalning ortiqchaligi oqibati hamdir, deydi u. 

---

134 
Foydaning uchinchi qismi rentadir. U faqat dehqonchilikda band 
kapitalistlar uchun mavjuddir. So`zsiz, bu tahlil iqtisodiyot fanida aytilgan 
yangicha g`oyadir. 
Ammo, olimning keyingi fikrlari izchil bo`lmay, yana fizio-kratizm 
qobig`iga qaytadi. Boshida foydani foizdan chiqaradi, bu minimum bo`lib, unga 
har bir kapitalist egalik qilish huquqiga ega. 
Agar kapitalist idorasida xotirjam o`tirmasdan fabrikaning faoliyatiga 
yoki qishloq xo`jaligida batraklar ishiga boshchilik qilsa, unga ma'lum 
qo`shimcha, o`ziga xos maosh beriladi. Foiz oxir-oqibatda yer rentasiga 
tenglashtiriladi, chunki kapital bilan eng oson bajariladigan operatsiya bu yer 
uchastkasi olish va uni hech tashvishsiz ijaraga topshirishdir. Endi qo`shimcha 
qiymatning asosiy shakli yer rentasi bo`lib qoldi, qolgani esa uning 
hosilalaridir. Yana butun jamiyat faqat yer yaratadigan "ish haqida o`tirgan" 
bo`lib chiqadi. 
Yuqorida aytilganidek, A.Turgo nazariyotchi olim bo`lishdan tashqari 
amaliyotchi chinovnik edi. U qirol Ludovik XVI davrida moliya vaziri bo`lib 
ham ishladi, o`zining bir qancha ilg`or g`oyalarini ilgari surishga intildi. 
U birinchi bo`lib davlat moliyasini sog`lomlashtirishga harakat qildi, bu 
sohada uzoq muddatli dastur tuzib chiqdi, unga ko`ra yer egaligidan tushadigan 
daromadlardan olingan soliqlar tizimi tugatilishi kerak edi. Umuman u sanoat 
va savdodagi odil bo`lmagan soliqlarni tartibga solishga kirishdi. U budjet 
chiqimlarini cheklashga intildi, bundan saroy xodimlarining ortiqcha sarf-
harajatlarini keskin kamaytirish mo`ljallandi va bu sohada ma'lum yutuqlarga 
erishildi. 
A.Turgoning muhim muvaffaqiyatlaridan biri shuki, u don va unga 
erkin savdoni kiritdi, bu sohadagi monopoliyaga chek qo`ydi. Bu ishlar 
nihoyatda og`ir kechdi, chunki feodalizm ildizlari hali kuchli edi, bu kuchlar 
yangilikka tish-tirnogi bilan qarshi turdi. 
A.Turgo 1776 yilning 12 mayida (yilga e'tibor bering, shu yili 
A.Smitning "Xalqlar boyligi" asari chop etildi) iste'foga chiqishga majbur 
bo`ldi. Eski tuzum davom etdi, barcha ijobiy ishlar inkor etildi, demak, hali 
ularni amalga oshirish uchun kerakli shart-sharoitlar mavjud emas edi. 
Nazariyot va amaliyot bir yoqadan bosh chiqara olmadi. 
1778 yili A.Turgo amerikalik do`sti Franklinga atab o`zining so`nggi 
iqtisodiy asari bo`lgan "Soliqlar to`g`risidagi esdaliklar"ini yozadi. 
Olimning zamondoshi E.Kondilyak (1715-1780) tomonidan 1776 y 
qimmatga oid subektiv qarash ilgari surildi. Uning fikricha, qimmat bu 
buyumda emas, balki unga biz berayotgan bahoga bog`liq. Bu baho esa bizning 
talab - ehtiyojlarimizga bog`liq: baho ana shu talabga qarab yo ortadi yo 
pasayadi. Narsalarning qimmati uning noyobligi bilan oshadi va mo`l-ko`lligi 
bilan pasayadi. Deyarli 100 yil avval aytilgan bu g`oya XIX asr 70-yillaridagiga 

---

135 
marjinalistlar tomonidan isbotlandi. Istisodchilar butun asr davomida 
qiymatning insonlar xohishidan qat'iy nazar substansiyasi (obyektiv asosi) 
nimada degan savolga javob izladilar. Bu kashfiyot tufayli fiziokratlarning 
savdo (almashuv) sohasida boylik yaratilmaydi, chunki almashuvda teng 
qiymatlar almashadi degan g`oyalarini chippakka chiqardi. Aksincha, bozorga 
unga kerakmas buyum bilan kelgan xaridor o`ziga ko`proq foydali boylikni olib 
qaytadi, ya'ni kamroq nafli narsa o`rniga ko`prog`i olib ketadi, deb ta'kidlaydi 
olim (bu fikrlar "Marjinalizm" bobida to`la qaraladi). Shu yerda xalqimizning 
maqollarida 
ham 
shunday 
g`oyalar 
allaqachon 
mavjudligini 
aytib 
o`tmoqchimiz. Masalan, "Oldingdan oqqan suvning qadri yo`q", "Shakarning 
ozi shirin", "Bemaza qovunning urug`i ko`p bo`ladi" va boshqalar. Bu g`oyalar 
to`g`riligini marjinalistlar isbotlab berdilar.