Iqtisodiy ta'limotlar

8-BOB. A. SMITNING IQTISODIY TA'LIMOTI (2-bosqich) 
8.1. Klassik maktab g`oyalari shakllanishining tarixiy 
shart-sharoitlari. Klassik iqtisodiy maktabning to`la shakllanishi 
XVIII asrning ikkinchi yarmida klassik iqtisodiy maktab britaniyalik 
olimlar A.Smit va D.Rikardo asarlarida eng yuksak cho`qqiga ko`tarildi. Bu hol 
tasodifiy emas edi, chunki bu olimlar yashab ijod etgan davrda Angliyada 
chuqur iqtisodiy, sotsial va siyosiy o`zgarishlar ro`y berayotgan edi. 
Angliya jahonda eng rivojlangan va sanoatlashgan davlatga aylana 
boshladi, iqtisodiyotda va ijtimoiy hayotda kapitalistik munosabatlar hal qilu-
vchi o`rinlarni egalladi. Mamlakatda yuksak rivojlangan qishloq xo`jaligi va tez 
o`sayotgan sanoat mavjud edi, faol tashqi savdo olib borilardi. Yangi jamiyatga 
xos sinfiy ajralish yaqqol bo`lib, ishchilar, sohibkorlar, yer egalari - lendlordlar 
va fermerlar bor edi. XVIII asr o`rtalariga kelib Angliyada amalda dehqonlar, 
ya'ni yomenlar sinfi chegaralash agrar islohoti tufayli tarix sahnasidan tushdi. 
Kapitalning dastlabki jamg`arilishi natijasida hosil bo`lgan pul kapitali 
(manbalari: past ish haqi, mustamlaka siyosati, ayniqsa noekvivalent savdo, qul 
savdosi, yerlarning dehqonlardan tortib olinishi, bosqinchilik urushlari va 
boshqalar) tobora ko`p miqdorda sanoat va qishloq xo`jaligiga qo`yila boshladi. 
Yirik markazlashgan manufakturalar va kapitalistik fermalar tobora muhim 
ahamiyat kasb eta boshladi. Agar XVIII asr boshida mamlakat hali agrar ho-
latda bo`lsa, sanoatning iqtisodiyotdagi hissasi tobora tez o`sib bordi. Angliya 
industrial agrar davlatga aylandi. Manufakturalar soni oshdi, ulardagi ishchilar 
soni ko`paydi, ishchilarning ahvoli nihoyatda og`ir bo`lib, qattiq eksplu-
atatsiyaga duchor qilindi. 
Manufakturalar soni tez oshib borgani bilan ichki va tashqi bozordagi 
o`sib borayotgan mahsulotlarga bo`lgan talab to`la qondirilmas edi, taklif esa 
yetarli emas edi. 
Asr o`rtasida Angliya boshqa mamlakatlarga nisbatan manufak-turadan 
fabrikaga o`tishga yaqin turar edi. Angliya sanoat inqilobi arafasida edi. Mam-
lakatning sanoat mahsulotlari jahon bozorida yuqori baholangan va talab tobora 
ortgan, ammo davlat tomonidan kiritilgan savdo-sotiqdagi proteksionizm 
siyosati, feodalizm davridagi bir qancha tartib va cheklashlar, qonunlar davr 
talabiga javob bermay qo`ydi, ularning borligi kapitalizm rivojiga to`sqinlik qi-
lar edi. Hali kam sonli savdo va sanoatdagi sohibkorlar sinfi bu davrda progres-
siv o`zgarishlar tarafdori edi, ammo ekspluatatsiya usullari ishchilar sinfining 

---

140 
qarshiligiga uchray boshladi. Undan tashqari, yangi o`zgarishlarga hali ancha 
kuchli va uyushgan dvoryanlar sinfi ham to`siq edi. Angliya sanoati egalari er-
kin sohibkorlik faoliyatini kuchaytirishni, feodalizm qoldiqlarini tugatishni 
talab qilardi. Shu sababli sohibkorlar sinfi yangi kapitalistik ishlab chiqarish 
usulini ilmiy jihatdan to`la tahlil qiladigan iqtisodiy ta'limotlarga muhtoj edi. 
Shunday qilib XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrning birinchi 
choragida Buyuk Britaniyada boshqa davlatlarga nisbatan iqtisodiy 
g`oyalarning rivojlanishi uchun nihoyatda qulay sharoitlar yuzaga keldi, bu 
g`oyalar A.Smit va D.Rikardo ta'limotlarida o`z aksini topdi. Bu tadqiqotlar 
aslida sohibkorlar mafkurasini himoya qilgan bo`lsa ham, bu mafkuraning 
apologetlari (ko`r-ko`rona ataylab yoqlovchilari) emasdilar, ular o`z asarlari va 
yaratgan ta'limotlarida bu tuzumning barcha faoliyatini to`la-to`kis ma'qulla-
madilar, uni bo`yab ko`rsatishga urinmadilar, bu jamiyatdagi ilg`or tomonlarni 
ko`rsatish bilan birga undagi ko`pgina qarama-qarshilik va nuqsonlarni ochib 
tashladilar, ishchilar sinfiga, uning ahvoliga achinish, rahm-shafqat va xayri-
hohlik munosabatida bo`lganlar. Ular tomonidan yaratilgan ta'limot ingliz 
klassik iqtisodiyotining asosi bo`ldi va jahon iqtisodiyot fikriga katta ta'sir 
ko`rsatdi. 
Bu olimlar o`zlaridan avvalgi merkantilizm, ilk klassik maktab va fizi-
okratizm g`oyalarini mukammal o`rganib, shular asosida yangi iqtisodiy mak-
tabning shakllanishini nihoyasiga yetkazdilar. Aslini olganda ular bozor iqti-
sodiyoti asosini yaratdilar. Klassik maktabning to`la shakllanishida ayniqsa 
sanoat inqilobi katta rol o`ynadi (bu ibora muomalaga 75-80 yil ilgari taniqli 
tarixchi A.Toynbi tomonidan kiritildi va Toynbining o`zi buni 1760 yilda Shot-
landiyadagi yirik Kerron metallurgiya zavodining ishga tushishi bilan 
bog`laydi). R.Xeylbroner va L.Turoularning fikriga ko`ra shu davrda bozor ja-
miyati ("рыночное общество") vujudga keldi (bozor iqtisodiyoti avvaldan 
mavjud). 
Avvalgi barcha tizimlarda iqtisodiy hayotni tashkil etish usulida an'ana-
lar hokimiyati va buyruqlar doim ustun bo`lgan. 
Bozor tizimida esa barcha erkin bozor talablari doirasida sohibkorlik bi-
lan ixtiyoriy shug`ullanadilar, an'analar yoki kimlarningdir buyrug`iga 
bo`ysungan holda ish yuritmaydilar. Bu tizimda odamlar ish tanlashda to`la 
erkinlikka ega bo`libgina qolmasdan, ishni ham o`zlari qidirishi kerak. Bunga 
qarama-qarshi bo`lgan jamiyatda qullar yoki an'analar bilan cheklangan 
hunarmandlar oldindan o`zlarining ma'lum vazifalarini bajarganlar va uni 
o`zgartirish juda katta qiyinchiliklarni tug`dirgan. Bozor tizimida har bir inson 
yerni erkin sotib olishi yoki sotishi, ferma esa o`z navbatida osonlik bilan savdo 
markaziga aylanishi mumkin. 
Bu tizimda kapital bozori paydo bo`ladi va ishlab chiqarishda doimo 
boylik oqimi, ya'ni banklar va boshqa moliya kompaniyalari tomonidan tashkil 

---

141 
etiladigan jamg`arma va investitsiyalar oqimi vujudga keladi, qarz oluvchilar bu 
boyliklardan foydalanganligi uchun foiz to`laydilar. 
Tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishda ishlatiladigan mehnat sarflari, 
yer va kapitallar ishlab chiqarish faktorlari (omillari) deb ataladi (bu masalalar 
keyinroq qarab chiqiladi). 
Kapitalizmgacha ishlab chiqarish faktorlari umuman bo`lmagan, degan 
xulosa chiqariladi. Albatta inson mehnati, tabiiy resurslar, shuningdek yer va 
ishlovchilar san'ati doim bo`lgan, ammo mehnat, yer va kapital tovar emas edi. 
Mehnat krepostnoy yoki qullarning ijtimoiy vazifasiga aylanib, bu mehnatga 
haq to`lanmagan. Krepostnoy dehqon undan tashqari o`z xo`jayiniga yerdan va 
qurol-yarog`dan foydalanganligi uchun obrok to`lagan. Yer harbiy yoki 
fuqarolik 
hokimiyatining 
asosi 
hisoblangan. 
Kapital 
xazina 
yoki 
hunarmandlarning asbob-uskunalari sifatida qaralgan va u bozor bahosiga ega 
bo`lmagan. 
Kanday qilib haq to`lanmaydigan mehnat, renta puli keltirmaydigan yer 
va shaxsiy xazina ishlab chiqarish faktoriga aylanib qoldi? Bu kapitalistik 
tuzumni keltirib chiqargan inqilob bilan bog`liq. Bu o`zgarishlar tarixan uzoq 
davrni (XV-XVI asrlar) o`z ichiga olib, ba'zida asta-sekin, ba'zan esa to`fon ka-
bi o`rta asrlarning urf-odatlarini yemirib bordi va jamiyatni hozir biz biladigan 
bozor jamiyatiga olib keldi. Ayniqsa Angliyada bu jarayon ertaroq boshlandi va 
biz yuqorida eslatgan dehqonlarni shafqatsizlik bilan o`z yerlaridan siqib 
chiqarish yo`li bilan amalga oshirildi. Asosiy maqsad bu yerlarni lendlordlarga 
berish va yaylovga aylantirib, qo`y boqish, uning junidan manufakturalarda ma-
to to`kish edi. O`z yerlaridan mahrum bo`lgan ijarachilar shaharlarga ketishga 
va u yerda o`z ishchi kuchini ishlab chiqarish faktori sifatida sotishga majbur 
edilar. 
Fransiyada ham shu kabi o`zgarishlar ro`y bera boshladi, demak, bun-
dan shunday xulosa chiqarish mumkinki, bozor jamiyati uchun hayotiy zarur 
bo`lgan ishlab chiqarish omillari tarixiy o`zgarish-lar tufayli yuzaga keldi. 
Oqibatda mehnat tovarga aylandi, avloddan avlodga meros bo`lib o`tadigan yer 
ko`chmas mulk bo`lib qoldi va uni sotish, sotib olish mumkin bo`lib qoldi, xa-
zina esa kapitalga aylandi. Ammo kapitalizmning iqtisodiy erkinligi ba'zilar 
uchun yutuq, ko`pchilik uchun esa qiyinchiliklarni yuzaga keltirdi. 
Ko`tarilayotgan savdo sohibkorlar uchun yangi hayotga yo`llanma va yangi 
ijtimoiy holat bo`lsa, kambag`allar sinfi uchun esa o`z holatidan chiqib olish 
uchun imkoniyatdir, chunki avvalgi holatda bunday asos yo`q edi. Lekin iqti-
sodiy erkinlikning muhim tomoni yana shuki, unda har kim birovning hech 
qanday yordamisiz hayot girdobida yashash uchun kurashishi kerak bo`ladi. 
Ko`pincha savdogarlar va boshqa xodimlar bu to`fonda o`z-o`zidan yo`q bo`lib 
ketadi. 

---

142 
Shunday qilib, bozor tizimi bir tomondan turli qiyinchilik, ishonchsizlik, 
azob-uqubat sababi bo`lsa, shu vaqtning o`zida taraqqiyot, imkoniyat va 
yutuqlar manbayi hamdir. 
XVIII asrning ikkinchi yarmida "Texnik yo`nalishda"gi ishbilarmonlar 
guruhi iqtisodiyot tarixida butunlay yangi insonlarni vujudga keltirdi. 
Sanoat inqilobi dastlab yengil sanoatda, xususan, to`qimachilik sohasida 
boshlandi va mashinasozlik vujudga kelishi bilan nihoyalandi. J.Key to`quv 
mokisini, 1733 yilda J.Xargrivs o`z qizining nomi bilan atalgan "Jenni" mexan-
ik to`quv dastgohini kashf etdi. Mexanik K.Vud uni 1772 yilda takomillashtirdi, 
1783 yilda esa S.Krompton "mul-mashina"ni yaratdi, 1785 yilda E.Kartrayt 
mexanik to`quv stanogini ijod qildi, bu dastgoh 40 odamning ishini bajarardi. 
R.Arkraydning to`quv mashinasi esa bu sohaning unumdorligini keskin oshirdi. 
Ishlab chiqarishning energetik bazasi qo`l va suv oqimidan 1782 yilda 
J.Uatt tomonidan ishlab chiqilgan bug` mashinasi ixtiyoriga o`tishi muhim 
o`zgarish bo`ldi, bu mashina asosida 1805 yilda bug` kemasi-paroxod yaratildi, 
1811 yilda J.Stefenson parovoz yasadi, 1830 yilda esa Manchester-Liverpul 
temir yo`li qurildi. 
Metallurgiya sohasida 1735 yilda A.Derbi pistako`mir o`rniga tosh-
ko`mirdan foydalanib, domna pechidan nisbatan sifatli va ko`proq miqdorda 
metall olish yo`lini topdi. J.Uilkinson hamma narsa, ko`prik, quvur va hatto 
paroxod ham metalldan bo`lishi kerak, degan g`oyani ilgari surdi. Temirdan 
paroxod yasalganida uning suvda suza olishiga hech kim ishonmadi. 
Sanoat inqilobi iqtisodiyot va ijtimoiy hayotda keskin o`zgarishlarga 
olib keldi. 1701-1802 yillar oralig`ida to`qimachilik rivoji tufayli Angliyada 
paxta tolasidan foydalanish 6000 foizga o`sdi. 1788-1838 yillarda cho`yan erit-
ish 68 ming tonnadan 1347 ming tonnagacha oshdi. 
Fransiyada 1815 yildan keyingi 30 yil ichida temir olish 5 marta, tosh-
ko`mir qazish 7 marta, yuk tashish hajmi 10 marta ko`paydi. Vaholanki, A.Smit 
davrida Shotlandiyaning ayrim joylarida mix pul o`rnida ishlatilgan. Bu 
o`zgarishlar, ya'ni texnikaning kirib kelishi buyum - tovarlar turini keskin 
oshirdi, ilgari ayrim odamlargagina tegishli bo`lgan narsalar (poyafzal, qog`oz, 
stul, deraza oynalari) kundalik buyumlarga aylanib qoldi. Asta-sekin kapitalizm 
hayot darajasining o`sishiga olib keldi, moddiy ne'matlar turi sistematik rav-
ishda doimo ko`paydi, sifati yaxshilandi, eng muhimi bu imkoniyatlardan ja-
miyatning aksariyat qismi foydalandi. Bunday jarayon ilgari hech ham 
bo`lmagan edi. 
Jamiyat ishlab chiqarish apparatining absolut ko`rsatkichlari texnika 
ta'siri ostida keskin oshdi. Bu jarayon ishlab chiqarishda qo`llaniladigan asbob-
uskunaning ko`payishi, asosan temir, keyin pulatdan yasalgan texnologiyalar 
ortishi bilan boshlandi. Temir oluvchi oddiygina pechlar o`rniga gigant inshoot-

---

143 
lar paydo bo`ldi, oddiy to`quv dastgohlari ham katta uylarga zo`rg`a joylanadi-
gan mexanizmlar bilan almashtirildi. 
Agar avvalgi korxonada bor-yo`g`i 10 kishi ishlagan bo`lsa, XIX asrn-
ing birinchi choragida to`qimachilik fabrikalarida 700 dan ortiq ishchi bo`lgan. 
Ayrim korxonalardagi ishchilar soni kichikroq shahar aholisiga tenglashdi. Ma-
salan, 1929 yil "Ford-Motor Kompani"da 174 ming odam ishlar edi, hozir 
ularning soni 800 mingtaga yetgan. Mehnat taqsimoti nihoyatda kuchaydi, bu 
esa mehnat unumdorligining asosiy sababidir. 
Siyosiy sohada ham muhim o`zgarishlar ro`y berdi, demokratik, par-
lamentar institutlar yuzaga kela boshladi. Lekin shuni ham aytib o`tish kerakki, 
bu inqilobiy o`zgarishlarni hamma ham to`la tushunib yetmadi. Masalan, 
A.Smit mashina va fabrikalarni ko`rgani holda manufakturani qo`lladi, Angliya 
kelajagi qishloq xo`jaligi bilan bog`liq deb o`yladi. 

---

144