Iqtisodiy ta'limotlar

 
7.4. Fiziokratizmning ahamiyati va uning tarixiy taqdiri 
A.Smit o`z vaqtida "fiziokratizm tizimi qanchalik nomukammal 
bo`lmasin, shu davrgacha chop etilgan iqtisodiy g`oyalar ichida haqiqatga eng 
yaqini edi", - deb aytgan edi. Bu ta'limotning merkantilizmni inkor qilishi, 
mehnat bilan yer boylikning asosi ekanligini tan olishi, savdo-sotiqda bojxona 
cheklashlarini olib tashlashni taklif etishi nihoyatda muhimdir. Fiziokratlar 
boylik tezisi to`g`risida fikr yuritib, boylik - bu jamiyat mehnati bilan har yili 
yaratiladigan iste'mol qiymatlaridir, deydilar. Bu tezis ham A.Smit tomonidan 
qabul qilingan. Ishlab chiqarish va taqsimot jarayoniga xos umumiy mehnat 
doktrinasi, ishlab chiqarishning takroriyligiga alohida urg`u berilishi katta 
yutuq hisoblanadi. 
Kapital va uning ikki qismga ajratilishi (asosiy va aylanma) takror 
ishlab chiqarish, erkin sohibkorlik to`g`risidagi g`oyalar, jamiyatning sinflarga 
ajratilishi iqtisodiy ta'limotlarning rivojida keyingi muhim qadamdir. Hozirgi 
zamon tili bilan aytganda, fiziokratlar sof bozor munosabatlarining unsurlarini 
asosan to`g`ri hal etib berdilar. Mehnat bilan birga yerning boylik asosi deb 
qabul qilinishida davr ta'siri kuchlidir. Chunki mamlakatdagi asosiy sinf 
dehqonlar bo`lib, asosiy boylik qishloq xo`jaligida yaratilayotgan edi. 
Qishloq xo`jaligini rivojlantirish uchun erkin bozor munosabatlariga 
o`tish va ayniqsa dehqonlarni turli-tuman soliq va yig`imlardan ozod qilish 
zarurligi, yagona soliq tizimiga o`tish kerakligi to`g`risidagi fikr nihoyatda 
qimmatlidir. Sobiq SSSRda yangi iqtisodiy siyosatda bu usul qo`l kelgan. 
Chunki, har bir sohibkor va tadbirkor shaxsiy manfaatdorlik bo`lgan 
taqdirdagina ishlab chiqarishni rivojlantirishga intiladi. 
Takror ishlab chiqarish va realizatsiya jarayoni uzluksiz davom etishi, 
xalq xo`jaligi tarmoqlarining ma'lum proporsiyalarini saqlagan holda ro`y 

---

136 
berishi mumkinligi aniqlab berildi. F.Kenye misolida uch sektor o`rtasidagi 
munosabatlar keltirilgan. 
Amalda, ayniqsa hozirgi davrda esa bu sektorlar miqdori hiyla ko`p 
bo`lib, ular o`rtasidagi aloqalar V.Leontyevning "harajatlar - chiqarish" tizimida 
N ta tarmoq uchun ishlab chiqilgan. Ko`rinib turibdiki, bu g`oyaning kurtaklari 
fiziokratlarning asarlarida ko`ringan. Hozirgi davrda buni tarmoqlararo balans 
deb yuritiladi va u makroekonomik tahlilda va umuman iqtisodiyotda muhim 
ahamiyatga egadir. O`sha paytda bo`lajak iqtisodiy modellarning asoslari 
vujudga kelgan edi. Bu g`oya klassik iqtisodiy maktab ta'limoti zanjirining 
muhim ajralmas qismi sifatida muhim o`rinni egallaydi. 
Shu bilan birga hozirgi zamon iqtisodiy ta'limotlari nuqtayi nazaridan 
fiziokratizm g`oyalari o`z ahamiyatini tezda yo`qotdi va o`tkinchi xarakterga 
ega bo`ldi, chunki jahondagi ijtimoiy va iqtisodiy hayotdagi o`zgarishlar 
nisbatan mukammal g`oyalar ishlab chiqilishi zarurligini taqozo etdi va bu 
amalda ro`y berdi. Ayniqsa, boylikning asosi (sof mahsulot) faqat qishloq 
xo`jaligi sohasi bilan chambarchas bog`liq qilib cheklab qo`yilganligi 
to`g`risidagi xato tez namoyon bo`lib qoldi, sanoat inqilobi natijasida ro`y 
bergan o`zgarishlar tufayli fiziokratizm g`oyalari unutilayozdi. Bu holat 
iqtisodiyot osmonidagi yorqin yulduzning so`nishini eslatadi. 
XULOSA 
XVIII asrning o`rtalarida Fransiyada iqtisodiy ta'limotlar tarixida 
fiziokratizm yo`nalishi yuzaga keldi. Bu ta'limot klassik iqtisodiy maktabning 
tarkibiy, butun zanjirning ajralmas qismi sifatida muhim ahamiyatga egadir. Bu 
oqimning asosiy vakillari F.Kenye va A.Turgo mamlakatdagi o`sha davr 
iqtisodiy holatini har tomonlama tahlil etib, iqtisodiyotning muhim 
kategoriyalari bo`yicha qimmatli fikrlarni berdilar. Ular fermerlarni himoya 
qilgan holda avvalo merkantilizmdan voz kechib, boylikning asosiy manbayi 
mehnat va yer ekanligini ko`rsatdilar. "Tabiiy tartib" konsepsiyasi asosida 
"unumli mehnat", "sof mahsulot", kapital to`g`risidagi ta'limotlar ilgari surildi. 
Kapitalistik munosabat, xususiy mulk, erkin baholar, erkin raqobat, 
davlatning iqtisodga kam aralashuvi "tabiiy hol" deb tan olindi. Ularning 
fikricha, qiymat iste'mol qiymati bo`lib, hatto tabiat, yer in'omi sifatida talqin 
etiladi. Shundan dehqonchilikdan boshqa sanoat, savdo va xizmat tarmoqlari 
unumsiz soha deb qaraladi. Bunday noto`g`ri fikrning paydo bo`lishi 
Fransiyaning o`sha davrdagi iqtisodiy ahvoli (agrar mamlakat) bilan bog`liqdir. 
Kapital tushunchasining kiritilishi va uning boshlang`ich va yillik 
bo`nak kabi ikki qismga bo`linishi iqtisodiyot tarixida muhim qadamdir. 
Shundan doimiy va aylanma kapital g`oyalari ham kelib chiqadi. 

---

137 
F.Kenyening asosiy "Iqtisodiy jadval" asarida jamiyatdagi sinflar 
masalasi ko`tariladi, ammo bunda ba'zi kamchiliklar bor, uni A.Turgo 
rivojlantirib, o`sha davr uchun to`g`ri xulosalar chiqaradi. Takror (uzluksiz) 
ishlab chiqarish jarayoni va yalpi ijtimoiy mahsulot muomalasi birinchi bor kun 
tartibiga qo`yiladi. Oddiy takror ishlab chiqarish chizmasi beriladi va tayyor 
mahsulotning aylanish tamoyillari ko`rsatiladi, bu o`sha davr uchun katta 
kashfiyot edi. Tarmoqlar, ya'ni sektorlararo taqsimotning aniq proporsiyalari 
bo`lishi zarurligi qayd etiladi, ma'lumki bu tamoyil hozirgi davrda ham muhim. 
Olim va davlat arbobi A.Turgoning iqtisodiy g`oyalari ancha 
mukammal bo`lib, o`sha davrdagi jamiyat va iqtisodiyotdagi jarayonlarni ancha 
izchil tahlil etadi va sanoatda kapitalistlar va yollanma ishchilar mavjudligi 
hamda beshta sinf borligi e'tirof etiladi. Bu xulosa to`g`ri xulosadir. A.Turgo 
sanoat va xizmat sohalariga ijobiy yondashadi. U kapital va qo`shimcha 
mahsulot (qiymat) masalalarini ancha mukammal hal etadi, sanoat, ssuda va 
kapital haqida fikr yuritadi, lekin oxir-oqibatda fiziokratizm qobig`idan chiqa 
olmaydi, qo`shimcha mahsulotning asosiy shakli yana yerga, yer rentasiga 
qaytadi. A.Turgo davlat chinovnigi, aniqrog`i moliya vaziri sifatida ham bir 
qancha iqtisodiy islohotlarni o`tkazishga erishadi. Ammo mamlakatdagi 
ijtimoiy tuzum bu islohotlarga to`siq edi. 
Hozirgi davr tili bilan aytganda, fiziokratlar sof bozor munosabatlarini 
qo`lladilar, ammo ularning g`oyasi asosan qishloq xo`jaligi bilan cheklab 
qo`yildi, barcha fikrlarda mukammallik yetishmas edi. Bu vazifalar esa keyingi 
olimlar tomonidan hal etildi. 

---

138