Iqtisodiy ta'limotlar

10.1. J.S.Millning iqtisodiy ta'limoti 
Ingliz Jon. Styuart Mill (1806-1873) klassik maktabning so`nggi 
nomoyondalaridan biri deb qaraladi. Uning otasi Jeyms Mill (1773-1836) ham 
iqtisodchi bo`lgan va o`g`lining tarbiyasi bilan jiddiy shug`illangan, oqibatda 
yoshligidaayoq dastlabki tadqiqotlari e'lon qilindi. Ammo 1848 y.bosib 
chiqarilgan "Siyosiy iqtisod asoslari" (5 jilddan iborat) kitobi unga shuhrat 
keltirdi. Amaliy hayotda Mill Ost-Indiya kompaniyasi bilan bog`langan edi 
(1858 y yopilgan). 1865-1868 yy. Parlament a'zosi bo`lgan (D.Rikardoni 
eslang). So`nggi yillarda Fransiyaning Avinyon shahrida yashab ijod etdi. 
Tadqiqot predmetida D.Rikardo g`oyalariga yaqin turadi va birinchi 
o`ringa "ishlab chiqarish qonunlari" ni qo`yadi, bu masalani "Taqsimot 
qonunlari"ga qarama-qarshi deb biladi. Klassik maktab vakillari kabi, iqtisodiy 
rivojlanishda "qishloq xo`jaligi imko-niyatlari" bilan hisoblashmaslik mumkin 
emas deb hisoblaydi. 
Tadqiqot usulida pulning "neytrollik" konsepsiyasiga amal qiladi, 
ammo, pulning miqdoriy nazariyasini ham qo`llaydi. Boylik to`g`risida ancha 
sodda fikrda bo`lib, boylik bu bozorlarda sotib olinadigan va sotiladigan 
narsalarning summasi sifatida qaraladi. Bu olimning metodologiyasida 1) ishlab 
chiqarish qonunlarini 2) taqsimot qonunlariga qarshi qo`yish xarakterlidir. 
Birinchilari o`zgarmas bo`lib, texnik sharoitlar bilan belgilanadi, bu "fizik 
haqiqatlar" kabidir, ular "tabiiy fanlar xususiyatlari" xarakteriga ega, ularda 
inson irodasiga bog`liq hech narsa yo`q. Ikkinchilari esa, ularni "inson 
intuitsiyasi" boshqargani sababli, ayrim mamlakatlar va davrlarda jamiyatni 
boshqaradiganlarning fikri va xohishiga bog`liq bo`lib, nihoyatda turlicha 
bo`ladi.
"Mazkur jamiyat qonun va urf-odatlari" taqsimot qonunlariga bevosita 
ta'sir etadi va "jamiyatdagi asosiy uch sinflar" o`rtasida daromadlarning 
taqsimoti mulkning shaxslar o`rtasidagi taqsimotini belgilab beradi. Insoniy 
qarorlarning taqsimot qonunlari shakllanishidagi ahamiyatidan kelib chiqib, 
J.S.Mill jamiyatni sotsial jihatdan isloh qilish bo`yicha o`z tak-liflarini ishlab 

---

188 
chiqadi. Olimning tadqiqotlarida "statika" va "dinamika" tushunchalari 
kiritiladi. Avvalgi olimlarda jamiyatning "statsionar va o`zgarmas" iqtisodiy 
qonunlari o`rganilgan bo`lsa, endilikda statikaga siyosiy iqtisodning 
dinamikasini qo`shish kerak-ligi aytiladi. 
Ammo, M.Blaugning fikricha, Millda "dinamika" tarixiy o`zgarishlarni 
tahlil sifatida qaraladi, "statika" deganda esa hozirgi satik tahlil tushuniladi. 
Demak, hozirgi davrdagi dinamik tahlildan keskin farq qiladi, chunki endilikda 
iqtisodiy munosabatlardagi o`zgarish zamon va makonda, diffensial hisob-
kitoblar yordamida matematik modellashtirish orqali amalga oshiriladi. 
Millning qiymat nazariyasida "almashuv, iste'mol qiymatlari" , qiymat 
va boshqalardan tashqari, qiymat (qimmat) bir vaqtda barcha tovarlarda o`sishi 
mumkin emas degan xulosa chiqariladi, chunki qiymat nisbiy tushunchadir. 
qiymat mehnat tufayli yuzaga kelishi va birinchi darajali ahamiyatga egaligi 
ta'kidlanadi.
Pul to`g`ridagi g`oyasida miqdoriy masala birinchi o`ringa qo`yiladi, 
ya'ni pulning ko`payishi yoki kamayishi tovarlarning nis-biy bahosi 
o`zgarishiga ta'sir etadi. Boshqa sharoitlar teng bo`lganda "pulning qiymati 
uning miqdoriga teskari nisbatdadir", pulning har qanday kamayishi esa xuddi 
shunday proporsiyada uning qadrini oshiradi. Pulning neytralligi to`g`risida fikr 
yuritilib, pul vaqtni va mehnatni iqtisod qilish uchun hizmat qiladi, deyiladi. 
Boylik, moddiy ne'matlar faqat unumli mehnat natijasida yaratiladi. Yangilik 
shundan iboratki, mulkni qo`riqlash malaka orttirishga qaratilgan mehnat ham 
unumli deb hisoblanishi kerak. Unumli mehnat agar u jamiyat ishlab chiqarish 
kuchlarini ko`paytirishga olib kelsa, unumli iste'molga ega bo`ladi. 
Aholining iqtisodiyotdagi roli to`g`risida so`z yuritilib, Angliyada 1821 
y. Keyin 40 yil davomida tirikchilik vositalari ishlab chiqarish sur'atlari aholi 
o`sishidan yuqori bo`lmagan. Aholi sonini kamaytirish bo`yicha takliflar 
beriladi (ixtiyoriy tug`ulishni kamaytirish, ayollar emansipatsiyasi). Bu 
masalada Mill Maltus bilan hamohangdir. 
Kapital deganda "avvalgi mehnat bilan ilgari to`plangan mahsulotlar 
zahira" lari tushuniladi. Kapital jamg`arish investitsiya uchun asos hisoblanadi 
va bandlikni oshiradi, ishsizlikning oldi olinadi (J.M.Keyns ta'limotiga qarang). 
Daromadlar to`g`risida gapirilib, bunda avvalgi olimlar fikri qo`llanadi, 
uni mehnatga haq deb qaraladi va ishchi kuchiga bo`lgan talab va taklifga 
bog`liq deyiladi. Minimal ish haqi g`oyasiga amal qilib, "ishchi fondi" 
doktrinasi ilgari suriladi, unga ko`ra, sinfiy kurash ham, kasaba qo`mitalari ham 
ish haqini yashash minimumi darajasida saqlashning oldini ola olmaydi. Ammo 
1869 yil bu doktrina g`oyasi inkor etiladi va kasaba qo`mitalari haqiqatan ham 
ish haqiga ta'sir etadi, bu "mehnat bozoridagi raqobat oqibatlari" kabidir. 
Boshqa sharoitlar teng bo`lganda past jozibali mehnatda ish haqi kamroq 
bo`ladi. Mill "minimum ish haqi" bilan "fiziologik minimum" ni farqlaydi, 

---

189 
birinchisi ikkinchisidan yuqoridir. Ish haqi manbayi sifatida allaqanday "kapital 
zahira" keltiriladi. 
Renta to`g`risidagi fikrda, renta bu yerdan foydalanganlik uchun 
to`lanadigan kompensatsiya deb qaraladi. 
Shu bilan birga, yer uchastkasidan foydalanish shakliga qarab. Bu renta 
mavjud bo`ladi yoki foydani yo`q qiluvchi xarajat bo`lishi mumkin. 
Jamiyatdagi iqtisodiy islohotlar, xususan sotsializm va soysialistik 
qurilish to`g`risida ham fikr yuritiladi. Sotsial tengsizlikning xususiy mulk bilan 
bog`liqligini inkor etadi. Masala bunda xususiy mulk bilan bog`liq 
individualizm va suiste'molchilikka barham berishdir, degan xulosa chiqariladi. 
Jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy hayotida davlat rolini faol-lashtirish 
masalalari qarab chiqilgan, bunda davlat markaziy bankining foizlari oshirishga 
intilishi maqsadga muvofiq deb qaraladi, chunki bu xorij kapitalini mamlakatga 
kirib kelishini rag`batlantiradi, milliy valuta kursi mustahkamlanadi, oqibatda 
davlatdan oltin chiqib ketish oldi olinadi. Davlat xarajatlarining ko`payishi 
tanqid etiladi. 
Erkin savdo munosabatlari (laisser faire) ni qo`llash bilan birga, "bozor 
kuchisiz" ayrim sohalarda (infratuzilma, fan, qonunlarni chiqarish, bekor qilish 
va b.) davlat aralashuvi kerak deb, hisoblanadi. 
Mill ayniqsa, ta'lim sifatida alohida e'tibor qiladi, xususiy maktablar 
tarafdori (faqat chekka joylardagina umumiy maktabga yo`l beriladi), davlat 
imtihonlari tizimi yomon o`qiganlar uchun jarima taklif etiladi.
Boshida aytilganidek, bu olim ishlab chiqarish qonunlari o`zgar-tirish 
mumkin emas, balki taqsimot qonunlarini o`zgartirish kerak degan aqidaga 
amal qiladi. 
Bu olimning katta xatosi bo`lib, aslida ishlab chiqarish va taqsimot bir-
biridan alohida-alohida yashay olmaydi; ular bir-birlariga o`zaro va har 
tomonlama bog`liq. 
Millning sotsial islohoti huquqidan uch pazitsiyani o`z ichiga oladi: 
1. kooperativ ishlab chiqarish assotsiatsiyasi yordamida yollanma 
mehnatni tugatish; 
2. yer solig`i yordamida yer rentasini ijtimoiylashtirish; 
3. merosxo`rlik qonunini cheklash yordamida boylikning tengsizligini 
cheklash.