Iqtisodiy tarix faniga kirish
XI-XV asrlarda G‘arbiy Yevropada feodal shahar
Download 1.83 Mb. Pdf ko'rish
|
1-Mavzu boyicha (1)
|
3.3. XI-XV asrlarda G‘arbiy Yevropada feodal shahar,
hunarmandchilik va savdo sotiq Hunarmandchilikning qishloq xo‘jaligidan ajralish jarayoni G‘arbiy Yevropada feodal shaharlarning paydo bo‘lishiga mod- diy asos bo‘lib xizmat qildi. O‘rta asrlarning boshlarida insonning xo‘jalik faoliyati to‘laligicha qishloqda jamlangan, hunarmand- chilik dehqonchilikdan ajralmagan edi. To‘g‘ri, devorlar bilan o‘ralgan yirik aholi punktlari mavjud edi, lekin iqtisodiy jihatdan ular qishloqlardan farq qilmas, faqat ma’muriy va diniy markazlar vazifasini o‘tar edilar. Lekin XI asrga kelib, umumiy iqtisodiy yuksalish natijasida, hu- narmandchilik va savdo - sotiq markazlari sifatida shaharlar vu- judga keldi. Jamoaviy mehnat taqsimotining rivojlanishi bilan Rim davridan saqlanib kelayotgan eski shaharlar jonlandi, yangilari paydo bo‘ldi. Markazlashgan shaharlarning iqtisodiy va siyosiy hayoti aynan shaharlarda jamlana boshladi. Shaharlar iqtisodiy va madaniy rivojlanish timsoliga aylandi. XI-XIII asrlarda G‘arbiy Yevropa feodallari bir necha bor Sharq yo‘nalishida yurishlar amalga oshirdilar. Ko‘plab ritsarlar, dehqon- lar va shaharliklarni o‘z domiga tortgan salb yurishlari, umuman olganda, yevropaliklar uchun muvaffaqiyatsiz tugagan bo‘lishiga qaramay, Yevropa hayotida iz qoldirmay iloji yo‘q edi. Ular sharq davlatlari bilan G‘arbiy Yevropa o‘rtasida tovar-pul munosabatlar- ining rivojlanishiga, buning natijasi o‘laroq Yevropa shaharlarin- ing yanada o‘sishiga xizmat qildi. Shaharlar yanada mustahkamlana borib, yomg‘irdan keyin paydo bo‘lgan qo‘ziqorinlardek tez ko‘paya boshladilar. Faqat Germaniyaning o‘zida XIII-XIV asrlarda 700 dan ortiq shaharlar paydo bo‘ldi. G‘arbiy Yevropa shaharlarining ichidagi Italiyadagi Venetsiya, Genuya va Florensiya, Germaniyadagi Keln, Gamburg, Lyubek, Augsburg, Regensburg, Fransiyadagi Parij, Angliyadagi London va York kabi yirik savdo-sanoat markazlarini alohida aytib o‘tish kerak. Ularning aholisi ko‘p emas edi. Germaniyada 10-15 ming ahol- isi bo‘lgan shaharlar o‘rtacha, 25-35 ming aholisi bo‘lganlari yirik, 3 mingdan 5 minggacha aholisi bo‘lganlari esa mayda shahar- lar hisoblanar edi, o‘rta asr shaharlari qulayliklarga ega emas edi. Ko‘chalari tor, qing‘ir-qiyshiq, qoplamasiz va yoritilmagan edi. Binolar yog‘ochdan qurilar, tez-tez yong‘in ostida qolar edilar. 45 O‘rta asr shaharlari asosan feodallarning yerlarida joylashgan bo‘lib, ular esa qaram edilar. Shaharlarda avvaliga erkin hunar- mandlar bilan bir qatorda qaram dehqonlar ham yashashgan. Le- kin sekin-asta shaharlar o‘z erkinliklari va mustaqilliklari uchun kurasha boshladilar. Feodal shaharlarda xokimiyat boy savdogar- lar, sudxo‘rlar va uy egalari qo‘liga o‘ta boshladi. Hunarmandchilik va savdo-sotiq shahar aholisining asosiy mashg‘uloti bo‘la boshladi. Shahar hunarmandchiligining eng keng tarqalgan turlari to‘qimachilik metallarni eritish va ularga ishlov berish edi. To‘qimachilik sohasida movut va dag‘al jun matolar ishlab chiqarish katta ahamiyatga ega edi. Feodal G‘arbiy Yevropada Flandriya 1 va Florensiya rayonlari jun ishlab chiqarishning asosiy markazlari edi. Sharq davlatlaridan o‘zlashtirib olingan shoyi ish- lab chiqarish shimoliy italyan shaharlari va Fransiyaning ba’zi sha- harlarida (Lion) rivojlandi. Qurol-yarog‘ ishlab chiqarish juda tez rivojlana boshladi. Uzluksiz urushlar ko‘p miqdorda qurol va yarog‘-aslaha talab qilardi. Metallga bo‘lgan talab metallurgiyaning tez rivojlanishiga olib keldi. Ochiq o‘choqlar o‘rnini yopik o‘choqlar egallay bosh- ladi. Yopiq o‘choqlarda yuqoriroq temperatura rejimlariga erish- ish mumkin bo‘lib, natijada qiyin eruvchi temir rudalaridan ham metall olinadigan bo‘ldi. XV asrda deyarli barcha G‘arbiy Yevropa davlatlarida domna o‘choqlari bor edi. Metallga ishlov berishda quymachilik ishi katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Yevropadagi o‘rta asr hunarmandchiligiga xos bo‘lgan jihat ishning sexlar ko‘rinishida tashkil etilishi bo‘lib, bu feodal tu- zumining oqibati edi. U yoki bu shaharning har bir sexi bir kasb yoki mutaxassislik hunarmandlarini birlashtirar, o‘z ustavi va say- lanadigan ma’muriyati-oqsoqollariga ega edi. Faqat ustalar o‘rta asr sexlarining to‘la huquqli a’zolari edi. Hunarmandchilik ustax- onalarida ustalar bilan bir qatorda yordamchi ishchi va shogirdlar ham ishlar edi. Sex hunarmandchiligida hali mehnat taqsimoti yo‘q bo‘lib, har bir hunarmand o‘z mahsulotini boshidan oxirigacha o‘zi tayyorlar edi. Raqobatga qarshi turish hamda hunarmandchilik ustaxonal- 1 Конотопов М. В., Сметанин С. И. Экономическая история: Учебник. - 9-е изд., доп. и перераб. - М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К°», 2007. - С. 100. 46 3-MAVZU. O‘RTA ASRLARDA YEVROPANING IQTISODIY RIVOJLANISHI aridagi ishchilar o‘rtasida iqtisodiy tenglikni ta’minlash maqsa- dida o‘rta asr hunarmandchilik sexlarida shafqatsiz, qattiq regla- mentlash tartibi amalda bo‘lgan. Mahsulot hajmi va sifati, bahosi, yordamchi ishchi va shogirdlar soni, jixozlar va xom-ashyo miq- dori, ish kunining davomiyligi bularning hammasi qat’iy belgilab qo‘yilgan. Shaharda hech kim, agar u sex a’zosi bo‘lmasa, biror bir hunar bilan shug‘ullanishga haqqi yo‘q edi. Bu tadbirlarning hammasi, shu jumladan sex tashkiloti ham av- val boshda progressiv ahamiyatga ega bo‘ldi, chunki hunarmand- larning manfaatlarini himoya qilar edi. Lekin sexlar sekin-asta jamoaviy ishlab chiqarish rivojlanishiga to‘sqinlik qila boshladi. Chunki sexlardagi reglamentlash tartibi texnik rivojlanishga, ish- lab chiqarish kuchlarining o‘sishiga sun’iy to‘sqinlik qilar, raqo- batni va hunarmandlarning tashabbusini bo‘g‘ib turar edi. XI-XV asrlarda ishlab chiqarish kuchlari va tovar ishlab chiqar- ish rivojlanishi bilan birga ichki va tashqi savdo ham kengaya bor- di. Ayniqsa kompaniyadagi yarmarkalar mashhur edi. Uning oltita shahrida navbatma-navbat yarmarkalar tashkil etilar, bu yerga turli davlatlardan savdogarlar oqib kelardi. Savdogarlar va hunar- mandlarni talon-tarojdan va yirik feodallar o‘z boshimchaligidan himoya qilish uchun shaharlar maxsus ittifoqlarga birlashganlar. Ulardan eng mashhuri Ganza ittifoqi bo‘lib, u butun Shimoliy Yev- ropadan (Novgoroddan) Londongacha - o‘z filial va idoralariga ega edi. Turli vaqtlarda Ganzaga 70 dan 100 tagacha 1 , asosan nemis shaharlari birlashgan. Yevropada tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi XI-XV asrlarda, dastlabki banklar va qarz muomalalar- ining paydo bo‘lishiga olib keldi. Ba’zi ishbilarmon va savdoga- rlar bankirlardan, ya’ni sudxo‘rlardan pul qarz olib ishlatardilar. Bank-kredit muomalalari va muassasalari eng avvalo Shimoliy Italiya shaharlarida rivojlana boshladilar. “Bank” atamasi italyan- cha “banka” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, sudxo‘rning pul ayir- boshlash stolchasini anglatadi. 1 История мировой экономики: Учебник для вузов / Под ред. Г.Б. Поляка, А.Н. Марковой. — 2-е изд., перераб. и доп. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2007.- С. 136. 47 |
