Iqtisodiy tizim turlari

Daromadlarning taqsimlanishi ham davlat belgilagan tartibda boradi. Ish haqi, pensiya va nafaqalar miqdorini davlat belgilaydi, ulami o‘zgartirish ham davlat ixtiyorida bo‘ladi. Rejali iqtisodiyot amalda yopiq iqtisodiyot, uning tashqi aloqalari rejalashtiriladi, ular faqat tuzumi bir xil davlatlar bilan che- garalanadi. Bozor iqtisodiyoti bor mamlakatlar bilan aloqalar onda-sonda, o‘xtin-o‘xtin yuz beradi, ular muntazam bo‘lmaydi. Rejali iqtisodiy tizimga ommaviy tovar defitsiti xos bo‘ladi. Taqchillik ham resurslarga, ham iste’mol tovarlariga xos bo‘ladi. Defitsit natijasida ommaviy chayqovchilik yuzaga keladi, chunki pulga kerakli tovarlar topish qiyinlashadi. Rejali tizimda manfaatlar iyerarxiyasida birinchi o‘rinda davlat manfaati, ikkinchi jamoa manfaati, uchinchi inson manfaati turadi. Bu yerda bir tekis taqsimlash qoidasi amal qiladi. Oz bo'lsada, hammaga bir xil daromad berishga moyillik bo‘ladi. Shu sababli muhtojlaming tengligi qaror topadi. Boy bo‘lish taqiqlanadi, ko‘p daromad to- pishga intilish tahqirlanadi. Umuman shaxsiy daromad chegaralanib bir qolipga solib qo‘yiladi. Bu iqtisodiy stimullami zaiflashtiradi, chunki individual manfaat mensilmaydi, u orqaga suriladi. Iqtisodiy stimullar sustligidan shijoat, ma’naviy-siyosiy stimullarga ustuvorlik beriladi. Iqtisodiyot davlatlashtirilganligidan milliy boylikning g‘oyat katta qismi davlat ixtiyorida bo‘ladi, aholining bu boylikdagi hissasi pastligi bilan ajralib turadi. Rejali buyruqbozlik tizimi demokratiyaga va hurriyatga zid, uning siyosiy tizimiga totalitarizm va diktatura (hokimiyat zo‘ravonligi) xos bo‘ladi. Bu tizimning mafkurasi kommunistik mafkura hisoblanadi, buning muhim belgisi dahriylik —xudosizlik bo‘lib, har qanday dinni inkor etishdir. Bu mafkuraning boshqa muhim jihatlari kommunistik g‘oyaga sodiqlik bitta partiyaga sig‘inish, ijtimoiy tenglik, milliylikni tan olmay, baynalmilallikni ulug‘lash, o‘zgacha g‘oyalami dushman g‘oyasi, deb qarash, unga qarshi shafqatsiz kurash kabilardir.

Bozor iqtisodiyoti

• Bozor iqtisodiyoti —bu mukammal ishlab chiqarish omillariga ega bo‘lgan, tovar-pul munosabatiariga asoslangan, aniq ijtimoiy moljali bor, bozor signallariga binoan va pul vositasida boshqarilib turuvchi iqtisodiyotdir.
• Bozor iqtisodiyoti mashinalashgan ishlab chiqarishga asos- lanadi. Bu yerda ishlab chiqarishning moddiy omillari serunum ma- shinalar tizimidan iborat. Ashyoviy resurslar faqat tabiiy bo‘lmas- dan, balki yangidan yaratilgan ham bo‘ladi. Texnikaviy darajasi yuqori, mashinalashgan industrial ishlab chiqarishga mos ravishda savodli, malakasi va ish tajribasi yuksak boigan xodimlar ish kuchi qo‘llaniladi. Ishlab chiqarishning omillari rivoj topganidan yuksak, ilgari bo‘lmagan mehnat unumdorligiga erishiladi. Ishlab chiqa- rishda qo‘llaniladigan tabiiy resurslar samarali ishlatilishi bilan birga tiklanib, ya’ni qaytadan hosil qilinib ham turiladi.
• Bozor tizimi xilma-xil mulkchilikka asoslanadi, ammo xususiy mulkchilik ustuvorlik qiladi. Bundan tashqari jamoa va davlat mulki ham amal qiladi. Ammo hech bir mulk monopoliyasi —yakka hukmronligi tashkil topmaydi, chunki mulklar o‘rtasida muvozanat saqlanadi, bir mulkning boshqasi tomonidan siqib chiqarilishi yuz bermaydi, chunki hamma mulk shakllarining erkin rivojlanishi ka- folatlanadi.
• 0 ‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga binoan «Bozor munosabatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan 0 ‘zbekiston iqtisodi- yotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi... Xu- susiy mulk boshqa mulk shakllari qatori daxlsiz va davlat himoya- sidadir»!