Iqtisodiyot bilan tanishuv

Mavzu :. Monopoliya va monopollashgan bozorlar.

Ta’limiy maqsadi: O’quvchilarni Monopoliya va monopollashgan bozorlar haqidagi malaka va ko’nikmalarini hosil qilish.

Tarbiyaviy maqsadi: O’quvchilarni kasbga bo’lgan malaka va ko’nikmalarini shkillantirish.

Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni mustaqil fikirlash qobilyarlarini oshirish.

DTS talablari asosida ta’lim va tarbiya berish

Darsning uslibi: Tushuntirish, savol –javob, mustaqil ishlash.

Darsning jixozi: Darslik, doska, ko’rgazmali va tarqatma materilallar.

Darsning borishi: yangi mavzuni bayoni

Sof raqobat bozori - muayyan tovar turi juda ko‘p sotuvchilar tomonidan sotiladigan, boshqa sotuvchilarning kirishi oson va narxlar erkin bo‘lgan bozor. Monopoliya - muayyan tovar turi yakka sotuvchi tomonidan sotiladi­gan, boshqa sotuvchilarning kirishi o‘ta qiyin bo’lgan bo­zor. Oligopoliya - bir nechta yirik korxona va firmalarning monopoliyasidan iborat bo’lgan bozor

Raqobat muhiti. Raqobat muhitining vujudga kelishi uchun quyidagi shartlaroitlar bo'lishi kerak:

bozorda ishlab chiqaruvchi firmalar (sotuvchilar) va xariorlarning ko’p boiishi;

bozorda muayyan bir xil turdagi tovarning sotilishi; tovarning bozor narxiga hech qaysi firmaning ta’sir o‘tkaza ilmasligi;

boshqa raqobatchi firmalaming bozorga kirishi uchun hech |anaqa to'siqlarning bo‘lmasligi.

Bunday xususiyatlarga ega bozor sof raqobat bozori, deb uritiladi.

Odatda, kamdan-kam bozorlar sof raqobat xususiyatlariga ga bo‘lishadi. Bozorlar qaysidir darajaga monopollashgan boiadi. Jlar monopollashish darajasiga ko’ra 4 turga bo‘linadi va nonopollashish darajasiga qarab quyidagi tartibda joylashgan lo'ladi:

1.Sof raqobat bozori. 2. Monopolostik raqobat bozori. 3. Oligopoliya. 4. Sof monopol bozori

Sof monopol bozori . Sof monopol bozorlarida monopolist - sotuvchi narx usti- an toiiq nazorat o‘rnatadi. Xaridorlaming tanlash imkoniyat- m yo‘q boiganligidan ular tovami monopolist belgilagan narx- la sotib olishga majbur bo‘ladilar. Monopolist bozorda yakka ukmron bo‘lganligi uchun uni tovarning sifati, ishlab chiqarish- a yangi texnologiyalarni qo'llash. uni rivojlantirish kabi ashvishlar qiziqtirmaydi. Xullas, monopol bozorining vujudga elishi nafaqat iste’molchi xaridorlar hamyoniga zarar, balki utun iqtisodiyot taraqqiyotiga to‘siq bo'lar ekan.

Oligopoliya - bir nechta yirik firmaning monopol bozori.

Tabiiy monopoliya . Davlat ahamiyatiga ega bo’lgan ba’zi bir ishlab chiqarish ohalari va tarmoqlari atayin monopollashtirilgan bo'ladi. Bunlay monopol korxonalar va sohalar - tabiiy monopoliyalar, deb taladi. Tabiiy monopoliyalarga, temir yo‘l xizmati, yo‘nalishlar bo‘yicha qatnovchi avtomobillarda yoiovchi tashish xizmati va viatsiya transport! telefon-telegraf aloqasi, elektr energetika armog‘i, gaz va suv ta’minoti xizmati kabi qator korxonalarni misol qilib keltirish mumkin. Tabiiy monopoliyalar davl tomonidan tartibga solib turiladi. Ular uchun narxlarning ei yuqori darajasi belgilanib, narxlarning oshishi va xizmatlarnii kamayib ketishiga davlat tomonidan yo‘l qo‘yilmaydi. Tuli bozorlarning o’ziga xos xususiyatlari. Turli bozorlarning o‘ziga xos xususiyatlari quvidagi jadvak keltirilgan.

Monopoliyaga qarshi qonunchilik.

O‘zbekistonda Monopoliyadan chiqarish. raqobat va tadbirkorlikni qoilab-quvvatlash davlat qo'mitasi tashkil etilgan. Uning razifasi iqtisodiyotdagi monopoliyaga barham berish, tadbirkorlik va raqobatni qollab-quvvatlashdan iboratdir.

Respublikamizda raqobatga shart-sharoit hozirlash va monopoliyalarga qarshi kurashish bozor islohotlarining muhim jihati lisoblanadi. Raqobatni rivojlantirishga qaratilgan Prezident far- monlari, hukumat qarorlari chiqarilgan va qonunlar qabul qilingan. Xususan, “Monopolistik faoliyatni cheklash to‘g‘risida” gi qonunga ko‘ra bozorda sotuvchi firmalaming: ataylab tovarlar taqchilligini hosil qilishi; narxlar ustidan o‘z nazoratini o!rnatishi;

boshqa raqobatchi firmalaming bozorga kirib kelishiga to‘sqinlik qilish kabi faoliyatlari man etilgan.

Bu qonunni buzganlar uchun raqibiga yetkazgan zararini qoplash, jarima to'lash va g‘irromlik qilish bilan topilgan foydadan mahrum qilish kabi iqtisodiyjazolarbelgilangan.