Iqtisodiyot kafedrasi iqtisodiy ta’limotlar tarixi

5. Fizokratizmning ahamiyati va uning tarixiy taqdiri
Iqtisodiy ta’limotlar tarixida fiziokratlar o’ziga xos o’rinni egallaydi. A.Smit o’z vaqtida «fiziokratizm tizimi qanchalik nomukammal bo’lmasin, shu davrgacha chop etilgan iqtisodiy g’oyalar ichida haqiqatga eng yaqini edi» - deb aytgan. Bu ta’limotning merkantalizmni inkor qilishi, mehnat bilan yer boylikning asosi ekanligini tan olishi, savdo-sotiqda bojxona cheklashlarini bekor qilishni taklif etishi nihoyatda muhimdir. Fiziokratlarning boylik tezisi, ayniqsa uni yaratishdagi mehnatning roli diqqatga sazovor: boylik - bu jamiyat mehnati bilan har yili yaratilgan iste’mol qiymatlar yig’indisidir. Bu tezis A.Smit tomonidan ham qabul qilingan.
Kapital va uning ikki qismga ajratib ko’rsatilishi (asosiy va aylanma), takror ishlab chiqarish jarayonining tahlil qilinishi, erkin sohibkorlik to’g’risidagi g’oyalar, jamiyatning sinflarga ajratilishi iqtisodiy ta’limotlarning rivojida keyingi muhim qadamdir.
Qishloq xo’jaligini rivojlantirish uchun erkin bozor munosabtlariga o’tish va dehqonchilikdan olinadigan soliqni kamaytirish zarurligi, yagona soliq tizimiga o’tish kerakligi to’g’risidagi fikrlar nihoyatda qimmatlidir. CHunki sohibkor va tadbirkorlar shaxsiy manfaatdorlik bo’lgan sharoitda ishlab chiqarishni tez rivojlantirishga intiladilar. Hozirgi zamon tili bilan aytganda, fiziokratlar sof bozor munosabatlarining unsurlarini asosan to’g’ri hal etib berdilar.
Xalq xo’jaligi tarmoqlari o’rtasida muayyan mutanosiblik bo’lgan sharoitda takror ishlab chiqarish va realizatsiya jarayonining uzluksiz davom etishi mumkinligi aniqlab berildi. Bu muammoni hal etishda fiziokratlar tomonidan mamlakatdagi uch sektori o’rtasidagi munosabatlar misol qilib olingan. Ammo amalda, ayniqsa hozirgi davrda, bunday sektorlar juda ko’p bo’lib ular o’rtasidagi aloqalar Nobel mukofoti sohibi V.Leontevning «xarajatlar-ishlab chiqarish» balansida N ta tarmoq uchun ishlab chiqilgan. Hozirgi davrda bunday balans tarmoqlararo balans deb yuritiladi va makroiqtisodiy tahlilda va umuman iqtisodiyotda muhim ahamiyat kasb etadi. Undagi g’oyaning kurtaklari fiziokratlar asarlarida yaratilgan bo’lib, u klassik iqtisodiy maktab ta’limoti zanjirining ajralmas qismi sifatida muhim o’rin egallaydi.
SHu bilan birga hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlari nuqtai nazaridan fiziokratizm g’oyalari o’z ahamiyatini tezda yo’qotdi va o’tkinchi xarakterga ega bo’ldi. CHunki jahon ijtimoiy va iqtisodiy hayotidagi o’zgarishlar nisbatan mukammal g’oyalarning ishlab chiqilishi zarurligini taqozo etdi va bu amalda ro’y berdi. Ayniqsa boylikni faqat dehqonchilik bilan bog’lab tushuntiruvchi fiziokratizm g’oyalari sanoat inqilobi natijasida yuz bergan o’zgarishlar tufayli tez unitilayozdi. Bu holat iqtisodiyot osmonidagi yorqin yulduzning so’nishini eslatadi.