Iqtisodiyot kafedrasi iqtisodiy ta’limotlar tarixi

D) Kapital nazariyasi
Iqtisodiy fikrlar tarixida kapital to’g’risidagi birinchi chuqur nazariy tushunchani F.Kene ilgari surdi. Merkantalistlar kapitalni pul bilan bir narsa deb hisoblagan bo’lsalar, F.Kene fikriga ko’ra «pul unumsiz boylik bo’lib, u hech narsa ishlab chiqarmaydi». Uning atamasi bo’yicha qishloq xo’jaligi qurollari, qurilishlari, mollari, hayvonlari va dehqonchilikda bir necha ishlab chiqarish tsikllarida foydalaniladigan barcha narsalar «dastlabki avanslar» deyiladi (Hozirgi zamon atamasi bo’yicha - asosiy kapital). Bir ishlab chiqarish tsiklida ishlatiladigan urug’lik, yem-xashak, ishchilarning mehnat haqi va boshqalarni u «har yillik avanslar»ga kiritdi (Hozirgi zamon atamasi buyicha - aylanma kapital). Ammo F.Kenening xizmati faqat kapitalni ishlab chiqarishdagi roliga qarab uni asosiy va aylanma kapitallarga bo’lishdangina iborat emas. Undan tashqari, u aylanma kapital bilan birga asosiy kapital ham xarakatda bo’lishini ishonarli qilib isbotlab berdi.


E) Takror ishlab chiqarish nazariyasi
Iqtisodiy ta’limotlarning rivojlanishida F.Kenening mashhur «Iqtisodiy jadval» asari juda katta rol o’ynadi. Bu asarda ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayoni birinchi marta makroiqtisodiy darajada tahlil qilindi. F.Kene jamiyatdagi uchta sotsial guruhlar-sinflar o’rtasida mahsulot va pulning ayirboshlanish jarayonini ko’rsatib berdi. Takror ishlab chiqarish jarayonini tahlil qilishda baholarning o’zgarmasligi asos qilib olinadi. (Bunda almashuv ekvivalentlik tamoyili asosida ro’y berayapti deb faraz qilinadi). Bu jarayon tashqi bozor ta’sirisiz, ya’ni faqat ichki bozor sharoitida yuz berayapti deb qaraladi.
«Jadvaldagi» takror ishlab chiqarishning boshlang’ich nuqtasi yaratilgan bir yillik mahsulot hisoblanadi. F.Kene statistik hisob-kitoblarga asoslangan holda Frantsiya dehqonchiligidagi yalpi mahsulot qiymatini 5 mlrd. livrga (livr - o’sha paytdagi Frantsiya pul birligi) baholadi (oziq-ovqat 4 mlrd. livrni, xom ashyo 1 mlrd. livrni tashkil etadi). Bu mahsulotdan tashqari fermerlar o’tgan yilgi hosilni sotishdan olgan 2 mlrd. livrga ega. Bu pulni ular mulkdorlarga ijara haqi sifatida yer uchun to’laydilar. Unumsiz yoki «hosilsiz» sinf 2 mlrd. livrlik sanoat mahsulotiga ega. Jami ijtimoiy mahsulot, F.Kene hisobi bo’yicha, 7 mlrd. livrni tashkil etadi. Mulkdorlar (er egalari) hosilni yig’ishtirib olgandan keyin fermerlardan 2 mlrd. livr ijara haqi olganlar.
Bu yerda barcha yaratilgan mahsulot realizatsiyasi va aylanish jarayoni qanday amalga oshadi? «Iqtisodiy jadval»ning shartlariga ko’ra bu jarayon besh aktdan iborat bo’lib, uning har birida 1 mlrd. livrga teng mahsulot realizatsiyasi amalaga oshiriladi.

1. 
   Mulkdorlar «unumli sinf» dan 1 mlrd. livrlik oziq-ovqat mahsulotlarini sotib oladilar. Buning natijasida qishloq xo’jaligi mahsulotlarining 1/5 qismi realizatsiya qilinadi. Mahsulotning bu qismi muomala sohasidan iste’mol sohasiga (er egalariga) o’tadi.
   

2. 
   Mulkdorlar «unumsiz sinf»dan 1 mlrd. livrlik sanoat mahsulotlarni sotib oladilar. «Unumsiz sinf» shu bilan o’z mahsulotining yarmini realizatsiya qiladi.
   

3. 
   «Unumsiz sinf» mulkdorlardan olgan puliga «unumli sinf»dan iste’mol buyumlarni sotib oladi. SHu bilan qishloq xo’jaligi mahsulotining yana 1/5 qismi realizatsiya qilinadi.
   

4. 
   «Unumli sinf» «unumsiz sinfdan» olgan 1 mlrd. livrga uning o’zidan («unumsiz sinf»dan) shuncha pulga ishlab chiqarish qurollarni oladi (ular asosiy kapitalning yeyilgan, ishdan chiqqan qismini qayta tiklashga ishlatiladi). Buning natijasida sanoat mahsulotlarining ikkinchi yarmi realizatsiya qilinadi.
   

5. 
   Aylanish jarayonining beshinchi, yakunlovchi aktida «unumsiz sinf» «unumli sinf»dan 1 mlrd. livrlik qishloq xo’jaligi xom ashyosini xarid qiladi.
   

Oxirida jami ijtimoiy mahsulotning butun aylanish jarayoni natijasida sinflar o’rtasida 3 mlrd. livrlik qishloq xo’jalik mahsulotlari va 2 mlrd. livrlik sanoat buyumlari realizatsiya qilindi. «Unumli sinf» ixtiyorida qolgan 2 mlrd. livrlik mahsulot barcha sinflar o’rtasidagi umumiy aylanishda qatnashmaydi, u faqat o’z sinfi doirasida aylanadi (jadvalda bunday aylanish berilmagan). Bu mahsulot qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish jarayonida sarflangan urug’lik va oziq-ovqat mahsulotlari o’rnini qoplaydi. «Unumli sinf» tomonidan sotib olingan sanoat tovarlari asosiy kapitalning eskirgan qismini koplash uchun ishlatiladi. Naqd pul (2 mlrd.) muomala (aylanish) natijasida «unumli sinf» qo’liga kelib tushadi, ammo keyingi muddat uchun ijara haqi to’lash natijasida bu pul yana yer egalari ixtiyoriga o’tadi. SHunday qilib, yangi ishlab chiqarish tsiklini boshlash uchun, ya’ni oldingi hajmdagi ishlab chiqarishni, oddiy takror ishlab chiqarishni davom ettirish uchun zarur shart - sharoitlar yaratiladi.
«Iqtisodiy jadval»da takror ishlab chiqarishni tahlil qilish asosida olingan muhim ilmiy xulosa shundaki, unda ayrim oldi-sotdi aktlari qarab chiqilmaydi, balki juda ko’p bunday yakka muomala aktlari sinflar o’rtasidagi muomalaga mujassamlashtiriladi. Ana shu sinflar o’rtasidagi muomala F.Kene tadqiqotining predmeti hisoblanadi. Ayniqsa, uning muomalani takror ishlab chiqarish jarayonining atigi bir shakli sifatida, pul muomalasini esa kapitalning faqat aylanish momenti sifatida ko’rsatib berishga qilgan harakati samarali bo’ldi.
Ammo F.Kenening takror ishlab chiqarish to’g’risidagi ta’limotida bir qator kamchiliklar mavjud. «Iqtisodiy jadval»dagi sinflar tushunchasida izchillik, ilmiylik yetishmaydi. Sanoatchilarni ishlab chiqarish vositaliridan mahrum etgan holda (ular o’z mahsulotlarining hammasini sotib yuboradi), F.Kene ularni ishlab chiqarish jarayonini qaytadan boshlash imkoniyatidan mahrum etadi. Mahsulotni realizatsiya qilishda markaziy o’ringa yer egalarining o’tib qolishi noto’g’ri bo’lgan. «Iqtisodiy jadval»da ijtimoiy mahsulotning joylashishi ham to’liq ochib berilmagan. Ammo undagi kamchiliklar mazkur asarning qimmatini tushirmaydi. Unda iqtisodiy fikrlar tarixida birinchi marta milliy iqtisodiyot makroiqtisodiy darajada tahlil qilindi va undagi g’oyalar bo’lajak iqtisodiy modellarning kurtagi bo’lib qoldi.