Iqtisodiyot kafedrasi iqtisodiy ta’limotlar tarixi

A) Ish haqi nazariyasi
Xuddi fiziokratlarga o’xshab, A.Tyurgoning tasdiqlashicha, dehqon barcha ishlarda birinchi harakatlantiruvchi kuch hisoblanadi; u o’z yerida barcha hunarmandlarning ish haqini yaratadi. Ish haqiga nisbatan ko’proq ishlab chiqaruvchi yagona mehnat - bu dehqon mehnatidir. U merkantalistlarni tanqid qilgan holda, millatning boyligi deb, eng avvalo, yerni va undan olinadigan «sof daromadni» hisobladi.
A.Tyurgo ish haqini, F.Kene kabi, yashash vositalari minimumiga bog’lab tushuntiradi. Ammo A.Tyurgo undan farqli ravishda ish haqining yashash vositalari minimumiga kelib taqalish mexanizmini ochib bermoqchi bo’ldi. Ish haqini ishchining hayoti uchun zarur bo’lgan yashash vositalari minimumi darajasiga pasaytiruvchi bunday mexanizm, uning fikricha, mehnatga bo’lgan talabning mehnat taklifidan orqada qolib ketishi, ishchilar o’rtasidagi raqobatning rivojlanmaganligi hisoblanadi.


B) Sinflar nazariyasi
A.Tyurgo F.Kenega o’xshab, jamiyatni uch sinfga ajaratadi: unumli sinf (qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan band bo’lgan kishilar); unumsiz sinf (sanoat va boshqa moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida va xizmat ko’rsatish sohasida band bo’lgan kishilar); yer egalari sinfi. Lekin birinchi ikkita sinfni «ishlovchilar yoki ish bilan band bo’lganlar» deb ataydi. Ularning har biridagi odamlarni ikki razryadga bo’lib ko’rsatadi, ya’ni avans beruvchi tadbirkorlar yoki kapitalistlar va ish haqi oluvchi oddiy ishchilar. SHu bilan birga, olimning tasdiqlashicha, aynan unumsiz sinf «ish haqi oluvchi jamiyat a’zolari»ni o’z ichiga oladi.


V) Qiymat, pul va foiz nazariyalari
A.Tyurgo qiymat, baho va pulni tahlil kildi. Uning bu sohadagi fikrlari o’ziga xos xarakterga ega va qiymatning mehnat nazariyasidan farq qiladi. A.Tyurgo tovarning almashuv qiymati va bahosi sotuvchi va xaridorlar istagining intensivligi bilan aniqlanishi to’g’risidagi g’oyani, ya’ni foydalilik g’oyasini ilgari surdi. Keyinchalik bu g’oya zamonaviy baho nazariyasining shakllanishida ijobiy rol o’ynadi.
A.Tyurgo pulni o’z mohiyatiga ko’ra tovarlar dunyosidagi bir tovar sifatida ta’riflab, ayniqsa «oltin va kumushni, boshqa har qanday materialga nisbatan moneta (tanga) xizmatini o’tashga yaroqli», deb hisobladi, negaki ular tabiatan moneta bo’lib yaralgan, uning ustiga har qanday kelishuv va qonunlardan qat’iy nazar hamma uchun umumiy moneta bo’lib qoladi. Uning fikricha pul, ya’ni oltin va
kumushning bahosi nafaqat barcha boshqa tovarlarga nisbatan o’zgarib turiladi, balki bir-biriga bo’lgan nisbati, kam yoki ko’pligiga qarab ham o’zgarib turadi. A.Tyurgo qog’oz pullarning miqdori yaratilgan tovar va xizmatlarning miqdoriga mos kelmagan sharoitda bunday pullardan foydalanish noqulayliklari to’g’risidagi qoidani dalillar bilan isbotlab berdi.
A.Tyurgo iqtisodiyotda protektsionizm siyosatining salbiy tomonini ko’rsatib berdi. Uning fikricha «olish va sotishdagi umumiy erkinlik, bir tomondan, sotuvchiga ishlab chiqarishni rag’batlantiruvchi narxni, ikkinchi tomondan, xaridorga eng yaxshi tovarni eng past bahoda sotib olishni ta’minlashning yagona vositasidir».
A.Tyurgo ssuda (pul) foizini tadqiqot qilar ekan, qarzga olingan pulni o’simi bilan qaytarishga jinoyat sifatida qaraydigan nasixatgo’ylar bid’atlarini qoraladi. Uning ta’kidlashicha, qarz beruvchi qarz vaqti davomida ushbu qarzga bergan puli uchun olishi mumkin bo’lgan daromadni yo’qotadi, qarz oluvchi esa bu pulni samarali ishlatib ancha foyda ko’rishi mumkin. Ko’rinib turibdiki qarz beruvchi qarz oluvchiga ozor yetkazayotgani yo’q, aksincha birinchisining pulidan ikkinchisi foyda ko’rayapti. Ana shu foyda qarz oluvchini foiz to’lash sharti bilan qarz olishga undovchi asosiy kuch hisoblanadi. U foizni foydadan to’laydi. Demak, A.Tyurgoning fikriga ko’ra, bunday «kelishuvdan» qarz beruvchi ham, qarz oluvchi ham manfaatdor. Joriy foizga kelsak, A.Tyurgo bo’yicha, u bozorda kapitalning ko’p yoki kamligini ko’rsatuvchi termometr vazifasini o’taydi, xususan foizning past bo’lishi - bu kapital ko’pligi natijasidir.