Iqtisodiyotimizda so‘nggi yillarda Vazirlar Mahkamasining 13 fevral 2009-yildagi majlisida ta’kidlaganidek

NAZORAT SAVOLLARI
1. Boglovchi modda deb nimaga aytiladi va kanday turlarga bulinadi?
2. Gidrofob va gidrofil boglovchilarga nimalar kiradi, bunday atalishiga sabab nima?
3. Kanday moddalarga gidravlik boglovchi moddalar deyiladi va ularning bunday atalishiga sabab nima?
4. Gidravlik oxak bilan oddiy oxak kaysi xususiyatlari bilan fark kiladi?
5. Romansement va portlandsement bir – biridan kanday fark kiladi?
6. Portlandsementning kotish jarayonini tushuntiring.
7. Sement tarkibidagi kanday nisbatlarga silikat, giltuprokli va gidravlik modullar deyiladi?
8. Sementning kotishi xakida kanday nazariyalar mavjud;
9. Xavoda kotadigan boglovchilarga nimalar kiradi va ular nega bunday atalishadi.
10.Gipsning kanday turlari mavjud va ular kanday maksadlarda ishlatiladi?
Tayanch iboralar va tushunchalar: Alit, angidrid sement, beton belit, binokorlik gipsi, klinker, mineral boglovchi moddalar, magnezial boglovchilar, gipsi, kurilish korishmasi, xavoda kotadigan boglovchi moddalar.
2
2 -Modul ОЗИҚ-ОВҚАТ MAXSULOTLARI KIMYOSI VA SIFATI
MAVZU 11 ОЗИҚ-ОВҚАТ MAXSULOTLARI TARKIBIGA KIRUVCHI NOORGANIK MODDALAR VA ULARNI ANIKLASH USULLARI

1. 
   Oziq-ovqat mahsulotlarining kimyoviy tarkibi
   
2. 
   Озиқ-овқат tarkibiga kiruvchi makroelementlar va ularni aniklash usuli
   
3. 
   Озиқ-овқат tarkibiga kiruvchi mikroelementlar va ularni aniklash usuli
   
4. 
   Toksik elementlarni aniklash usuli
   
5. 
   Osh tuzini aniklash usuli.
   

Oziq-ovqat mahsulotlarining kimyoviy tarkibi
Oziq-ovqat mahsulotlarining kimyoviy tarkibiga suv va mineral moddalar, uglevodlar, oqsillar, yog‘lar, oqsillar, fermentlar, vitaminlar, organik kislotalar, fenolli birikmalari, rang, hid beruvchi moddalar va boshkalar kiradi. SHuning uchun ham Озиқ-овқат mahsulotlari shu moddalarning qanday holatda uchrashiga qarab bir-biridan birmuncha farqlanadi.Quyida oziq-ovqat mahsulotlarining tarkibida uchraydigan va inson organizmi uchun zarur bulgan ba’zi bir moddalarni ko‘rib o‘tamiz.
Suv - mavjud tirik organizmlar hayot faoliyatining barcha jarayonlarida ishtirok etadi. Suv miqdori turli oziq-ovqat mahsulotlarida turlichadir. Oziq-ovqat mahsulotlarida suvning miqdori ularning ozuqaviy qiymati,ta’mi va saqlanish muddatiga ta’sir ko‘rsatadi. Suv ko‘pgina oziq-ovqat mahsulotlarining asosiy tarkibiy qismi bo‘lib,ularning sifat ko‘rsatgichlariga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Oziq-ovqat mahsulotlarida suvning mikdori: masalan, don va unda 12-25% , yopilgan nonda 23-48, kraxmalda 13-20, shakarda 0,15-0,40, quritilgan mevalarda 12-25, carxil mevalarda 75-90, sarxil sabzavotlarda 65-95, mol go‘shtida 58-74,baliqda 62-84,cutda 87-90,pivoda 86-91%ga teng.Keltirilgan misollardan ko‘rinadiki, ko‘pgina mahsulotlarda suvning mikdori 50%dan kam bo‘lmas ekan.
Tarkibida namligi yuqori bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlarini uzoq vaqt saqlash juda qiyin, chunki suvli muhitda mikroorganizmlar jadal rivojlanadi. Suv oziq-ovqat mahsulotlarida sodir bo‘ladigan kimyoviy, biokimyoviy va boshka jarayonlarning tezlashishiga sabab bo‘ladi.
Oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va saqlash muddati ular tarkibidagi suv miqdori bilan belgilanmay, balki suvning mahsulotlari tarkibida qanday holatda uchrashi bilan ham o‘lchanadi.Xom ashyo tarkibidagi suv ikki ko‘rinishda, ya’ni erkin va bog‘langan holda uchraydi.
Erkin suv- degani oddiy toza suvning barcha xossalariga ega bo‘lgan, xujayra suyuqligida, xujayra oralig‘ida va qolaversa, mahsulotning sirtida bo‘ladigan suvdir. U mahsulotdan o‘z-o‘zicha bug‘lanishi va organizmning biror a’zosidan boshqa a’zosiga erkin o‘tishi mumkin.Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini saqlash sharti buzilganda ya’ni issiq xavo bilan sovuq havo uchrashganda mahsulot sirtida paydo bo‘ladigan suv tomchilari hamda xujayralar orasidagi bushliklarda bo‘ladigan suvlar erkin suvlar sirasiga kiradi. Uning zichligi birga yakin,0⁰ C haroratda muzlaydi, xom-ashyolarda yuz beradigan kimyoviy va mikrobialogik o‘zgarishlarni borishini tezlashtiradi. Erkin holatdagi suv xom ashyo quritilganda, muzlatilgan mahsulot eritilganda tezda ajralib chiqib ketadi. SHuning uchun ham erkin suvning miqdori ko‘p bo‘lgan meva va sabzovotlarning saqlash muddatini fakatgina konservalash usullari yordamida uzaytirish mumkin.¹
Bog‘langan suv- oziq–ovqat mahsulotlarining tarkibiy qismi bo‘lgan oqsillar, moylar, uglevodlar va boshqa moddalar bilan mustaxkam bog‘langan xolatda bo‘ladi. Oziq-ovqat mahsulotlaridagi barcha suvlar, bog‘langan suvlar bo‘lib, lekin ularning to‘qimalari bilan bog‘lanish kuchi turlicha bo‘lishi mumkin . Bog‘langan suv erkin suvdan shu bilan farq qiladiki , uning malikulalari mahsulot tarkibidagi kalloidlar (oqsillar,uglevodlar) bilan chambarchas bog‘langan bo‘ladi yoki ular ba’zi moddalar kristallari tarkibiga kirishi xam mumkin, masalan , glyukoza tarkibiga limon kislatasi tarkibiga . Bog‘langan suv -20⁰ S da ham muzlaydi. Bog‘langan suv moddalari erita olmaydi, reaksiyaga kirmaydi va katalizatorlik qila olmaydi.
Akademik P.Rebinder taklifiga binoan, material bilan bog‘langan suvning bog‘lanish kuchi energiyasining miqdoriga karab, uch gruxga: Kimyoviy, fizik-kimyoviy va fizik- texnik guruxlarga bo‘lish mumkin.²
Mineral moddalar- barcha qishloq xo‘jalik mahsulotlarining tarkibida mavjud. Ular mahsulotlar tarkibida anorganik kislotalarning tuzlari shaklida yoki murakkab organik birikmalarning tarkibiga kirgan holda uchraydi. Ular barcha to‘qima va xujayralar tarkibiga kiradi. Ba’zi bir mineral moddalar esa fermentlar , vitaminlar , garmonlar tarkibiga kirib modda almashinuv jarayonida faol ishtirok etadi .
Bundan tashqari mineral moddalar to‘qimalardan osmotik bosimni kerakli darajada saqlab turadi: suyaklar , tish tarkibiga kirib, ularga zarur mustahkamlik va qattiqlik beradi. Mineral moddalar oqsillar, moylar va uglevodlardan farqli ularoq organizimga energiya bermasada , lekin ularsiz inson hayotini tasavvur etish mumkin emas. Mineral moddalar inson organlarining nafisligi, egiluvchanligini taminlashda, to‘qimalarning shakllanishi va tuzilishida, organizimning tashqi muhit bilan tuz-suv, kislota ishqor kabi moddalar almashinuvida, qon va boshqa suyuqliklarning osmotik bosimi qiymatini muayyan darajada saqlab turishda, fermentativ jarayonlarda muhim rol uynaydi. Xom ashyolar tarkibidagi mineral moddalar xaqida ulardan olingan namunalarni kuydirib qolgan kul miqdoriga karab xulosa chikarish mumkin.Meva sabzovotlarning tarkibida 0,25- 2,5% gacha mineral moddalar borligi aniqlangan. Insonning mineral tuzlarga bo‘lgan extiyoji turlicha. Masalan,natriy xlorid ,kaliy, kalsiy, fosfor tuzlariga bo‘lgan extiyoj grammlar bilan mis, marganets, yod, kobalt, ftor tuzlariga bo‘lgan ehtiyoj esa milliy grammlar bilan o‘lchanadi. Bir qancha xom ashyolar kaliy tuzlariga(qovoq,qovoqcha,tarvuz,olma),kobaltga(lavlagi,qulupnay,kizilg‘at), yodga(grek yong‘og‘i, xurmo, feyxoa), temirga (ko‘katlar, karam, sholg‘om, pomidor, maymunjon )boy hisoblanadi.
To‘qima xujayralarining tabiiy tarkibiy qismiga mineral moddalar kiradi. Makroelementlar Ca, Na, K, Mg, P, Cl₂, S₂ dan tashqari – ko‘rg‘oshin, yod, mis, temir, kobolt, rux, nikel, vannadiy kabi mikroelementlar ham uchraydi. O‘simlik va hayvon mahsulotlarida ularning miqdori, turiga, navi, agrotexnikasi, klimatiga qarab qayta ishlash texnologiyasiga bog‘liq.
Mineral moddalar haqida umumiy ma’lumotni kul miqdori beradi. Ko‘plab oziq-ovqat mahsulotlari uchun kul miqdori me’yorlashtiriladi. Tekshirilayotgan mahsulotning 5-25 g tortmasi o‘zgarmas massagacha qizdirilgan tigelga joylanadi (tigelni 500⁰S da qizdiriladi.), suv hammomida quruq qoldig‘i kolguncha bug‘latilib, quritish shkafida 100-105⁰S quritib, elektr plitada yoki infra kizil lampa ostida kuydiriladi yoki mufel pechda 500-550⁰S kuydiriladi. Namuna bilan ishlayotganda uni yonib yoki sachrab ketmasligiga yo‘l qo‘ymaslik zarur. Ko‘p bo‘lishini tezlatish uchun tigel sovitilgandan so‘ng bir necha tomchi N₂O₂ (50 g/dm³) qo‘shib, quritish shkafida 90-100⁰S ga chiqarib, mufel pechda to‘la kul bo‘lguncha quritish mumkin.³
Olingan kul uqalanadigan, oq yoki och kulrang ko‘mir qismi bo‘lmasligi kerak.
Kulning umumiy miqdorini X_k quyidagi formula asosida topiladi: (%)

X100(m₁-m)/m₂

Bu erda: m₁–kul bilan tigel massasi, gr; m– tigel og‘irligi gr; m₂ – tortma og‘irligi, gr.

Kulning ishqorligini aniqlash uchun 0,5 sm³ NSl (0,1mol/dm³) eritmasi va 1 min. tigelni oyna bilan yopib, chayqatiladi. Hosil bo‘lgan eritma 300sm³ li konik kolbaga distillangan suv yordamida solinib, NaOH (0,1 mol/dm³) fenoftalein bo‘yicha titrlanadi.
Kulning ishqoriyligi HCl (1 mol/dm³) eritmasini, 100 g namunani titrlash uchun sarflashni quyidagi formula asosida topiladi:

X100(V1-V2)/(10m)

Bu erda: V₁ – H Cl eritmasi hajmi sm³ ; V₂ – NaOH eritmasi hajmi , sm³ ; m - tortma massasi, g.