Islom ensiklopediyasi
Download 5.13 Kb. Pdf ko'rish
|
|
ZINDIQ (ko‘pliga - zanodiqa) - ilohiyotda, asosan, moniylik, mazdakiylik va xurramiylar ta’limoti vakillarini anglatuvchi istiloh; keng ma’noda "Allohga ishonmovchi", mo‘minning ziddi. Z so‘zi Islomga sosoniylar davridaga eroniy lahjadan Z deb Avestoni yangicha, allegorik talqin etuvchi kishilarni atashgan. Islomda Z istilohini keng qo‘llanilishi uning Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 335 diniy talqinidan ko‘ra, ko‘proq siyosiy jihati bilan izohlanadi. "Allohga ishonmasliga" (zandaqa) imon uchun emas, avvalambor davlat hokimiyatiga xavf-xatar tug‘diruvchi shaxslarni Z deb e’lon qilishgan. Zandaqani targ‘ib etgani uchun islomda ilk bor Z. deb qatl etilgan shaxs Ja’ad ibn Dirham bo‘lgan. U Qur’on yaratilgan deb da’vo qilgani uchun 742 (743) y. Iroqda osib o‘ldirilgan. Xalifa al-Mahdiy davri 775-785)da maxsus qozilik mansabi - Zlarni nazorat etuvchi (sohib yoki Orif az-zandaqa) tayin etilgan. Islom tarixidagi Z.larga qarshi namunali jazo choralari ko‘rilgan xollar ko‘p bo‘lgan (molikiylar G’arbda, xanafiylar - Usmonli turk saltanati davrida). Hoz. vaqtda islom aqidaparastlari Z tushunchasini din manfaati yo‘lida yetarlicha qayg‘urmayotganlarga nisbatan ham qo‘llaydi. ZINO (arab. - buzuklik, fahsh, zinokorlik) - islom aqidasi bo‘yicha erkak va ayolning shar’iy nikohsiz jinsiy aloqada bo‘lishi. Shariatda Z. uchun yuz darra urishdan tortib o‘lim (toshbo‘ron qilish) jazosigacha belgalangan. Lekin jazoga hukm qilish uchun Z. bilan ayblanuvchilarning o‘zlari iqror Bo‘lishi yoki to‘rtta ishonchli guvohning bo‘lishi shart qilingan. Aks holda, - diniy manbalarda aytilishicha - arzimagan sabablar bilan insonning obro‘si to‘kilishi, ig‘vogar, bo‘htonchilarga qo‘l kelishi mumkin. Yuz darra urishga hukm etilgan Z. qiluvchi (zinokor) er va ayol avval uylanmagan, turmush qurmagan bo‘lishi kerak. Ammo, uylangan, turmush qurgan bo‘lsa, ularni o‘lguncha toshbo‘ron qilinishi belgilangan. ZOVIYA (arab. - burchak, hujra) - so’fiylar, darvishlar to‘xtaydigan va yashaydigan maskan. Arab mamlakatlarining ba’zilarida rabot, ba’zilarida Z deb atalgan. Eron va Afg‘onistondagi tak’ya, O’rta Osiyodagi xonaqohga to‘g‘ri keladi. ZOHID (arab. yuz o‘giruvchi, tark etuvchi) -tarkidunyo qilgan kishi. Z.lar musulmonlarni bu dunyo rohat-farog‘atidan voz kechishga, ollohning zikriga xalal beruvchi barcha narsalarni tark etishga undaydilar. ZOHIDLIK - tarkidunyochilik, saqlanish. Xudoning marhamatiga musharraf bo‘lish, jannatga tushish uchun tarki dunyo qilish zarurligi haqidagi diniy tasavvur, mutaassiblikka, bir yoqlama dunyoqarashga da’vat etuvchi oqim. Z islomda darvishlik, chilla o‘tirish, ro‘za tutish, zikr tushish kabilarda namoyon bo‘ladi. Tasavvufda Z Allohning zikriga xalal beruvchi barcha narsalarni tark etish, demakdir. Bunda Allohga shirk keltirishdan saqlanish va ibodatda riyodan xoli bo‘lish; barcha gunoxdardan va harom narsalardan saqlanish va nihoyat, ortiqcha dunyoviy ashyolarga mehr qo‘ymaslik nazarda tutiladi. Shariat va tariqat odoblariga bu xilda rioya etishni Bahouddin Naqshband, Xoja Ahror, Najmiddin Kubro va b. targ‘ib etganlar. ZOHIRIYLAR (arab. zohir - tashqi, oshkor) - 1) Qur’on ta’limotini aynan tushunuvchi va so‘zma-so‘z talqin qiluvchi oqim tarafdorlari. Botiniylarning qarama-qarshisi. 2) 10-13- a.larda tarqalgan va keyinchalik yo‘qolib ketgan shariat mazhabi. Unga Dovud ibn Ali al- Isfahoniy az-Zohiriy (883 y. v. e.) asos solgan. Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 336 ZUBAYR ibn AVVOM, to‘liq ismi Abu Abdullo az-Zubayr ibn al-Avvom ibn Xuvaylid al- Asadiy al-Qurayshiy (? -656) - sahoba, makkalik ilk musulmonlardan. Asharai Mubashsharadan. Quraysh qabilasidan, Xadicha kabi bani Asad urug‘idan. Muhammad (sav)ga xolavachcha, Xadichaga esa, akaning o‘g‘li. Oishaning singlisi Asmoga uylanganligi uchun Rasuli Akramga boja hisoblanadi. 12 yoshida islomga kirgan. Oldin Habashistonga, so‘ngra Madinaga ko‘chgan(hijrat qilgan)lardan. Muhammad(sav)ning barcha g‘azotlarida qatnashgan. Badr jangida dushmanga birinchi bo‘lib qilich solib hamla qilgan. Umar (ra) davrida Yarmuk jangida qatnashib, ikki joyidan yaralangan. Misrni fath etishda qatnashgan. Z.ibn A. badavlat bo‘lib, uning bir quli, hisobsiz moli, yer va bir necha uyi bo‘lgan; u xayr-ehson qilishni sevar, mol dunyosini Alloh yo‘lida sarflagan. Savdogarlik bilan shug‘ullangan. Xalifa Umar (ra)ning xalifalik uchun ajratgan 6 kishilik maslahat ashobidan edi. Usmon (ra) xalifaligi davrida chiqqan ixtiloflarga qo‘shilgan. Jamal jangida Aliga qarshi chiqqan, so‘ngra afsus chekib, orqaga qaytgan. Biroq qaytishda bir daraxt tagida uxlab yotganida o‘ldirilgan. Qotil Ibn Jurmuz Zubayrning boshini Aliga olib borgan. Mukofot kutgan qotilga Ali payg‘ambarimizning "Zubayr qotiliga jahannamga kirishini xabar beringiz", mazmunidagi hadislarini o‘qib bergan. Z.ibn A. payg‘ambarimizdan 38 hadis rivoyat qilgan. ZULKIFL (as) - Qur’onda nomi zikr qilingan payg‘ambarlardan biri. Z.ning asl ismi Bishr bo‘lib, Ayyub (as)ning o‘g‘lidir. U otasi Ayyub (as)dan so‘ng payg‘ambar qilib yuborilgan. Allohga bergan ahdiga vafo qilgani uchun Z deb nomlangan (Zulkifl -Kafolat sohibi). Qur’onda Z nomi Ismoil va Idris (as)lar bilan birga zikr qilingan (Anbiyo surasi 85-86- oyatlar, Sod surasi 48-oyat). Ammo, qaysi qavmga payg‘ambar etib yuborilgani va payg‘ambarlik da’vati haqida Qur’onda aniq oyat zikr etilmagan. Boshqa bir rivoyatga ko‘ra, rumliklar Z.ga ergashganliklari nakd etiladi. Bu qavm Z.dan o‘zlarini uzoq umr ko‘rishliklarini Allohdan so‘rashni iltimos qilishgan. Parvardigor Z.ning duosini qabul etib, "ular o‘zlari xohlamaguncha o‘lmaslar, bunga sen ham kafil bo‘lgan", degan vahiy keladi. Bishr o‘z qavmiga bu bashoratni yetkazadi. Ilohiy vahiyga o‘zi kafil bo‘ldi. Shu sababdan uni Z deb atay boshlaganlar. Iroqda al-Xilla yaqinida Z.ning qabri deb hisoblanadigan ziyoratgoh mavjud. Boshqa joylarda ham Z maqbarasi mavjudligi, jumladan u Termiz yaqinida dafn etilgani haqida rivoyatlar bor. ZULKIFL MAQBARASI - Termiz yaqinidagi me’moriy yodgorlik (11-12-a.lar). Rivoyat qilinishicha, bu yerga payg‘ambar Zulkifl dafn etilgan. Tarixiy manbalarda Abbosiylarning atoqli lashkarboshilaridan Ishoq ibn Kuntoj ham shu yerda dafn etilgani qayd qilingan. Amudaryodagi Payg‘ambar orolining jan. qismida joylashgan masjid, go‘rxona va ularga tutash 2 xonadan iborat. Binolar turli davrlarda bunyod etilgan. Masjid murabba tarhli (6,95 x 6,95), gumbazli, oldi peshtokli. Mehrobiga ganchkori garih naqsh ishlangan.- Go‘rxona (6 x 4 m) masjid sathidan 1 m cha baland qilib qurilgan, unda sag‘ana saqlangan. Go‘rxonaning ikki eshiga orqali tutash kurilgan ikki xonaga o‘tiladi. Xonalar devoriga g‘ishtlar mavjli shaklda terilgan. ZULM, nohaqlik, sitam, istibdod - odamlar o‘rtasida barqaror bo‘lgan munosabatlarni qasddan buzish; insonni ruhan siqish, majburlash, xafa qilish, taxqirlash, unga zo‘ravonlik qilish, mol-mulkni bosib olish va h.k. Qur’oni karimda Z jazo berilishi lozim Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 337 bo‘lgan jinoyat sifatida qoralanadi. Odatda Z tushunchasida mulkdorlarning ijarachilarga, xo‘jayinlarning mardikorlar, xizmatkorlar va qullarga, katta qarindoshlarning kichiklariga, mansabdorlarning xalqqa bo‘lgan salbiy munosabati, shuningdek, qozilar va hokimlarning g‘ayriqonuniy qarorlari tushuniladi. Z xukuqni poymol qilish ma’nosida barcha mazhablar tomonidan qoralanadi, biroq, unga bo‘lgan munosabat va qarshilik ko‘rsatish tarzi har xildir. Z.ga qarshi kurashish mavjud ijtimoiy tartiblarni buzadigan bo‘lsa, Z.ga qarshi kurashmasdan unga chidash afzal, degan fikr ilgari ham, hoz. ham islomiy aqida vakillarini to‘la qoniqtiradi va islom axloqiy asosining bosh ahkomlaridan biri sanaladi. ZULFIQOR (arab. - teshib o‘tuvchi, o‘tkir) -Muhammad (sav)ning Badr jangida qo‘lga tushirgan mashhur 2 uchli shamshirlari. Z johiliyat davrida Arabistondagi mashhur shamshirlardan sanalib, makkalik Munabbih ibn Xajjojga tegishli bo‘lgan. Muhammad (sav) vafotlaridan keyin hazrat Aliga, so‘ngra esa, xalifalarga o‘tgan. Islom an’anasida Z sehrli kuchga ega hisoblanib, uzayishi yoki qisqarishi mumkin bo‘lgan. Islom dini tarqalgan xalqlarda o‘g‘il bolalarga Z ismini qo‘yish odati bor. ZULQARNAYN (arab. - ikki shoxli) -Qur’onda qissasi kelgan mo‘min bandaning ismi. Z shaxsi haqida turli fikrlar mavjud. Ba’zi tadqiqotchilar uni makedoniyalik Iskandar deb hisoblashadi. Biroq, Islom ta’limotiga ko‘ra bu to‘g‘ri emas, chunki makedoniyalik podsho Allohning yagonaligiga ishongan mo‘min bo‘lgan emas. Qur’ondagi Z esa, mo‘mindir. Alloh "Kahf" surasida Payg‘ambar (sav)ga xitob qilib: "sendan Zulqarnayn haqida so‘rarlar" degan. Muhammad (sav)dan odamlar Z to‘grisida so‘raganlar. Qissada aytilishicha, Alloh taolo Z.ga yer yuzida hukmronlik, molu dunyo, askarlar va b. katta imkoniyatlarni bergan edi. Shuningdek, Alloh unga hukm yuritish, binokorlik va obodonchilik, davlatni mustahkam tutish kabi ishlarni o‘rgatgan edi. Z o‘z mulklarini aylangan. O’ shim. tomon yo‘l olgan. Ikki tog‘ orasiga yetganida, ularning ortida biron gapni anglamaydigan qavmni ko‘rgan. Bu qavm Z.dan yer yuzida buzg‘unchilik qilguvchilar - Ya’juj va Ma’jujdan o‘zlarini himoya qilish uchun to‘siq qilib berishini so‘rashgan. Z Alloh unga bergan ilm orqali mustahkam temir devor kurib, haligi qavmni Ya’juj va Ma’jujning hujumlaridan saqpanishiga yordam bergan. ZUNNUN al-MISRIY, Abul Fayz Savbon ibn Ibrohim (taxm. 796-860/61) - Misrdagi ilk tasavvuf vakili, so’fiy shayxlardan biri. Misrdagi Axmim degan joyda tug‘ilgan. Targ‘ibot ishlari bilan Makka, Damashq, Antioxiyada safarda bo‘lgan. Molikiylik mazhabi faqihi va tarixchi Abdal Hakam tasavvufni targ‘ib qilgani uchun Z al-M.ni qoralagan va so’fiylik ta’limotini "noma’qul bid’at", deb hisoblagan. Mu’taziliylar ta’limotiga qarshi bo‘lgani uchun Z al-M. hokimiyat tomonidan ta’qibga uchragan. Z al-M.ning o‘n beshga yaqin asari bor, deb hisoblaydilar. Bizgacha yetib kelgan she’riy parchalarida aziz-avliyolar tarkidunyochiligining afzalliklari va tasavvuf ahlining eng oliy orzusi - Allohga "yaqinlashish" holatlari bayon etilgan. Bunga ma’rifat orqali erishiladi, ma’rifat esa, uning fikricha, dunyoviy ishlardan, o‘z tabiiy ehtiyojlaridan voz kechish, nafsni tiyish orqali o‘zini kamolotga olib chiqish bilan belgilanadi. Tasavvuf an’anasida Z.al-M. so’fiylikning "maqomat va ahvol" to‘g‘risidagi ta’limotining asoschisi hisoblanadi. Z.al-M. Allohni insoniy qiyofada tasavvur etishni rad qiladi, uning butunlay ilohiy olam ekanligini ta’kidlaydi. Z.al-M.ning goyalari keyingi so’fiylar tomonidan o‘zlashtirildi, rivojlantirildi. Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 338 Jomiy, Attor va b. so’fiylar hayotini vasf etuvchi majmualarida Z.al-M. shaxsini uluglab, afsonaviy darajaga ko‘targanlar. Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 339 - O' - O’ZBEKISTON MUSULMONLARI IDORASI - O’zbekiston musulmonlariga rahbarlik qiluvchi diniy tashkilot. 1943 y. 20 okt.da Toshkentda bo‘lib o‘tgan O’rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari qurultoyida ta’sis etilgan. Toshkentdagi Baroqxon madrasasida joylashgan. Bu tashkilot 1992 y.dan Movarounnahr musulmonlari idorasi, 1996 y.dan O’.m.i. deb ataladi. U davlatdan ajralgan mustaqil tashkilot sifatida faoliyat yuritadi. Idora o‘z hududidagi musulmonlar o‘rtasida diniy ishlarni boshqarib turadi, fatvolar beradi, masjidlarga imom-xatiblar tayinlaydi, diniy xodimlar tayyorlaydi. O’.m.i. moddiy jihatdan musulmonlardan masjidlarga tushadigan xayr-ehsonlar, yordamchi xo‘jaliklar va b. hisobiga ta’minlanadi. Idora rahbar organi - Oliy Hay’at. Uning raisi muftiy hisoblanadi. Muftiy o‘rinbosar (noib)lari bor. O’.m.ida Masjidlar, Xalqaro aloqalar, Xayriya, Fatvo, Ta’lim va Muhtasiblik bo‘limlari bor. Buxorodagi Mir Arab madrasasida (1945) va Toshkentdagi Buxoriy nomidagi Islom in-tida (1971) va bir necha diniy bilim yurtlarida kadrlar yetishtiriladi. Idora tasarrufidagi "Movarounnahr" nashriyotida "Islom nuri" gazetasi, "Hidoyat" jur., diniy adabiyotlar, diniy taqvim va b. nashr etiladi. O’.m.i. xorijiy mamlakatlardagi ko‘pgina diniy tashkilotlar bilan aloqa qiladi. Idora har yili 3,5-4 ming kishining haj safarini uyushtirishda faol ishtirok etadi. U.m.i. o‘z faoliyatida Uzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, "Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida"gi qonunga rioya qiladi. O’.m.i.ga turli yillarda Eshon Boboxon Abdumajidxon o‘g‘li (1943-1957), Ziyovuddinxon Boboxonov (1957-1982), Shamsuddinxon Boboxonov (1982-1989), Muhammadsodik Muhammadyusuf (1989-1993), Muxtorjon Abdullaev (1993-1997), Abdurashid qori Bahromov (1997 y.dan) muftiylik qilgan. O’N IKKI IMOM - shialikdaga asosiy oqim - imomiylar (ba’zan "o‘n ikkichilar" - "isnoashariya" deb ataladi) o‘rtasida e’tiqod qilinadigan imomlar sulolasi. Xalifa Ali bilan Fotima (Muhammad (sav) qizi)dan tarqalgan avlodlardan iborat. Ular payg‘ambar avlodi deb taniladi. Imomiylar ularni islomning qonuniy rahnamolari deb tanib, xalifalar hokimiyatini g‘ayriqonuniy deb hisoblaydi. Bular - Ali ibn Abu Tolib, Hasan, Xusayn, Zayn al-Obidin Ali (vafoti 713 yil), Muhammad al-Bokir (732 y.v.e.), Ja’far as-Sodiq (700-765), Muso al-Kozim (799 y.v.e.), Ali ar-Rizo (818 y.v.e.), Muhammad at-Taqiy (835 y.v.e.), Ali an-Naqiy (868 y.v.e.), Hasan al-Askariy (846-873), Muhammad al- Mahdiy (rivoyatlarga ko‘ra, 874-878 y.lar orasida yo‘qolgan). Imomlarning ba’zilarigina o‘ldirilgan yoki zaharlangan, lekin shunga qaramay, imomiylar ularning barchasini xalifalar tomonidan o‘ldirilgan deb hisoblaydi, ularni jabrdiyda va din yo‘lida shahid bo‘lganlar deb motam tutadi. 12-imom - Muhammad al-Mahdiyni yashiringan deb hisoblab, uning qaytib kelishini kutish asrlar davomida shialar orasida an’ana sifatida saqlangan. Sunniylar orasida ham "imom Mahdiy"ning kelishiga ishonish ma’lum o‘rin egallab, u zamona oxir bo‘lganda keladi, deb tasavvur qilingan (q. Mahdiylik). Imomlar va imomzodalar dafn etilgan maqbaralar hozir ham shialar uchun muqaddas ziyoratgoh hisoblanadi, hatto ular uchun haj o‘rnini bosadi. Bunday "muqaddas joylar" Najaf, Karbalo, Kozimayn (Iroq), Madina (Saudiya, Arabistoni), Mashhad, Qum, Shoh Abdul Azim (Eron) shlarida joylashgan. Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 340 - G' - G’AZAVOT - q. Jihod. G’AZOLIY, Abu Homid Muhammad ibn Muhammad al-G’azoliy (1058-1111) - yirik ilohiyotchi olim, faylasuf. Tus sh. (Xuroson)da tug‘ilgan. Nishopur sh.da ash’ariy ulamo Juvayniy qo‘lida tahsil ko‘rdi. Saljuqiylar vaziri Nizomulmulk huzurida Bag‘dodda xizmat qildi, Nizomiya madrasasida faqih-mudarris sifatida faoliyat ko‘rsatdi. Ismoiliylar Nizomulmulkni o‘ldirganidan so‘ng R. haj bahonasida Bag‘dodni tark etib, Damashqda 11 yil yashadi. Keyinchalik Nizomulmulk o‘g‘li Faxrulmulk taklifi bilan yana Nizomiya madrasasida mudarrislik qildi. Asosiy asarlari "Tahofut ul-falosifa" ("Faylasuflarni rad etish"), "Kimyoi saodat" ("Saodat kimyosi"), "Ixyo ulum ad-din" ("Diniy ilmlarni tiriltirish") va b.da R. islom ilohiyoti tizimini ishlab chiqqan, uni falsafiy jihatdan asoslashga uringan. An’anaviy sunniylik aqidalarini so’fiylik ideallari bilan birga qo‘shib talqin etgan. Inson iroda erkinligi va ilohiy taqtsir masalalarini ko‘rib chiqib, "kasb" ("o‘zlashtirish") g‘oyasini oldinga surgan. R.ga ko‘ra, inson Alloh buyurgan yaxshi yoki yomon amallar orasidan o‘ziga maqbulini tanlab olishda ixtiyoriydir va shu bois, mazkur xatti-harakatlari oldindan belgilab qo‘yilishi (takdir)ga qaramay, ular uchun aynan insonning o‘zi mas’uldir. Bir necha asarlarida G’. musulmon faylasuflari, Aristotelning Sharqdagi izdoshlari (Forobiy, Ibn Sino va b.) bilan olamning yaratilganligi, Koinot abadiyligi, ruhning o‘lmasligi muammolari, sababiyat nazariyasi va h.k. bo‘yicha bahs yuritgan. Islom tafakkuri va o‘rta asr Yevropa falsafasiga barakali ta’sir ko‘rsatgan. Zamondoshlari tomonidan "Hujjat ul-islom" ("Islom dalili") deb ulug‘langan. G’AYB (arab. - insondan goyib hodisalar) -inson sezgi a’zolari bilan his eta olmaydigan, bilish imkonlari bilan idrok eta olmaydigan hodisalar. Inson o‘zining nechog‘li bilimdonligi bilan g‘ururlanmasin, uning bilganidan bilmagani ko‘p bo‘lib qolaveradi. O’sha R. narsalarni bilishda insonning birdan-bir vositasi bor, u ham bo‘lsa, ilohiy vahiydir. Qolgan barchasi taxmin va gumonlardan boshqa hech narsa emas. Mo‘min-musulmonlar R.ga iymon keltirish bilan boshqalardan ajralib turadilar. Chunki, aqida bobi, asosan, R.ga, ya’ni, ko‘zi bilan ko‘rib, qo‘li bilan ushlamagan narsalarga ishonishdan iboratdir. Allohga imon keltirish ham R.ga imondir. Shuningdek, farishtalarga, ilohiy kitoblarga, Payg‘ambarlarga, qiyomat kuniga, jannatga, do‘zaxga, yaxshi-yu yomon qadarning Allohdan bo‘lishiga imon keltirish ham R.ga ishonishdir. Ushbular va bundan tashqari insonni har tarafdan o‘rab turgan, o‘tmishni, hozirni va kelajakni ilohiy parda ortida tutib turgan son-sanoqsiz narsalar g‘aybiyotdir. Inson G’.ni bilish borasvda g‘oyat ojizdir. U birinchi inson - Odamatoning qaerda va qachon paydo bo‘lganini bilmaydi. Bilishi mumkin bo‘lgan narsa - Qur’oni karimdagi ma’lumotlar. Boshqa hammasi taxmin, gumon, faraz va h.k. Inson hatto o‘z boshiga kelajakda qanday hodisalar kelishini bilmaydi. O’ziga tegishli narsalarni bilmaganidan keyin, olamdagi boshqalarga aloqador narsalarni umuman bilmaydi. Alloh taolo esa, ularning hammasini bilguvchidir. G’.ning kalitlari Alloh taoloning O’zidaligi shundadir. Bu kalitni hatto Payg‘ambarlar ham bilmaydilar. Kimki, R. ilmini da’vo qilsa, kofirlardan bo‘ladi. Aqoid ilmida "g‘aybiyot" deb nomlangan, imon keltirish lozim bo‘lgan narsalardan, Arshni, Kitobni va b.ni aytish mumkin. Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 341 G’ANIMAT (arab. g‘anima - o‘lja) - harbiy o‘lja; islom an’anasida musulmon qo‘shinlari yov bilan jang qilganda qo‘lga kiritilgan barcha boyliklar va asirlar. G’azavot va jihod urushlarda R. olish shariatda qonuniy deb belgilangan, G’.ning beshdan bir qismi davlat xazinasiga (q. Xums) topshirilgan, qolgani lashkarboshilar va lashkarlar orasida taqsimlangan. G’IJDUVONIY Abdulxoliq, Xoja Abdulxoliq ibn Abduljamil Rijduvoniy (1103 - 1179) - xojagon-naqshbandiya tariqatining asoschisi; buxorolik 7 pirning birinchisi. Xojai Jahon nomi bilan ham mashhur. Rijduvon (Buxoro yaqini)da imom oilasida tug‘ilib, islomiy tasavvur va urf-odatlar muhitida tarbiya topdi. 22 yoshida Buxoroga keldi va Yusuf Hamadoniyning muridi bo‘ldi. R. dunyoqarashining shakllanishida malomatiylar ta’limoti va qalandarlik harakati ta’sir ko‘rsatdi. U zohidlikda yashashni, shariat ko‘rsatmalari, Payg‘ambar sunnatlariga qatiy amal qilishni targ‘ib etdi. U butun hayotini Alloh yo‘liga bag‘ishlab, farz va sunnat amallarini bajarib, ibodatu riyozat bilan mashg‘ul bo‘ldi. Yusuf Hamadoniyning so’fiylik ta’limotini zikri xufiya (so‘zsiz, fikriy zikr tushish) bilan boyitdi hamda xojagonlik tariqatining 8 ta rashha (qonun-qoida)sini shakllantirib berdi. Bu rashhalar har nafasni zoe ketkazmaslik, har qadamni to‘g‘ri bosish, azizlarning xizmatida bo‘lish, har bir ishda Haq taoloni yoddan chiqarmaslik, tildan qo‘ymaslik, niyatda mustahkam bo‘lish kabilardir. R. ta’limoti naqshbandiylik tariqatiga asos bo‘lgan. Bahouddin Naqshband R.ning axloqiy talablariga yana 3 talab qo‘shgan. R.ning "Vasiyatnoma" risolasi Toshkentda 1993 y. chop etildi. Uning Rijduvon sh.daga qabri tabarruk ziyoratgoh hisoblanadi. Bizgacha "Risolayi odobi tariqat", "Risolayi sohibiya", "Vasiyatnoma" va b. asarlari yetib kelgan. 2003 y.da R.ning 900 yillik yubileyi nishonlandi. R. yodgorlik majmui qayta ta’mirlandi. G’OZIY (arab. - jangchi, harbiy yurish ishtirokchisi) - islom dini uchun "muqaddas urush" (g‘azavot) ishtirokchisi. Islom an’anasida R. Alloh yo‘lida jang qiluvchi, bunday jangda o‘lgan shahid, o‘ldirgan G’, ya’ni begunoh, g‘olib deb ta’riflangan. G’ULOT (arab. g‘oliy - chegaradan chiqqan) -islom dini ta’limotvda juda chuqur ketgan firqalarning umumiy nomi. Ayrim islom ilohiyotchilari shialikdan ajralib chiqqan, lekin o‘zlarini musulmon deb hisoblaydigan firqalarning ko‘plari (ismoiliylar, nusayriylar va b.)ni ham R. firqalar deb ta’riflaydi va ularni musulmon hisoblamaydi. Hozirda ekstremistik harakatdagi toifa oqimlar ham R. hisoblanadi. G’USL (arab. - cho‘milish) - pok bo‘lish uchun maxsus tartibda ' obdon yuvinish. R. jimo (jinsiy aloqa), biror sabab bilan maniy (shahvat)ning chiqishi, ehtilom (uyquda maniyning chiqishi) kabilar natijasida farz bo‘ladi. Hanafiylik mazhabida G’.ning farzlari uchta - og‘izni g‘arg‘ara qilib chayish, burunni tubiga yetkazib chayish va tamomi badanga suv yetkazish. Bitta tukning o‘rnicha joyga suv tegmay qolsa ham G’. mukammal hisoblanmaydi. Boshqa mazhablarda og‘iz-burun chayqash farz emas. Islomda loaqal bir haftada bir mahal (juma kuni), ikki hayit va arafa kunlari G’. qilish sunnat sanaladi. G’. "katta tahorat" deb ham ataladi. Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 342 - SH - SHAYOTIN (shaytonning ko‘plikdagi shakli), shaytonlar - Alloh va insonlarga dushman bo‘lgan, o‘zlarining egalari - Iblis ash-Shayton bilan birga Qiyomat kunidan so‘ng jahannam azoblariga duchor etiladigan yovuz ruhlar. Sh. - insonlarni yo‘ldan urishda Iblisning asosiy quroli, ular insonlarni solih amallar qilishdan chalg‘itishadi va gunoh ishlarga boshlaydilar. Olovdan yaratilgan bo‘lib, Iblis tomonidan ko‘payib turishlari mumkin. Ismlarga ega bo‘lib turli shakllarga kira oladilar. To‘p-to‘p holda turli mamlakatlarda yashashadi, ayniqsa, Hindiston va Suriyadagi Sh. o‘zlarining qudratli ekanliklari bilan mashhur. Sh.ga xuddi ash-Shayton kabi rajim sifati qo‘shib ishlatiladi (q. Qur’on, 15:17). Rivoyatlarga ko‘ra, Sh. tarixda o‘tgan ko‘p muqaddas shaxslar (mas., Yusuf (as))ni gunoh ishlarga va xato qilishga undagan, Sh.ning bir qismi Sulaymon (as)ga bo‘ysungan, lekin keyinchalik diyonatsiz ishlariga qaytganlar. Sh. insonlarning ibodat qilishlariga xalaqit berishadi, xudoni yoddan chiqarishga majbur etishadi, ularni sehrgarlik va afsungarlikka o‘rgatishadi, ko‘pincha ularni yuzaki tomondan yaxshi bo‘lib tuyulgan gunohkorona intilish va ishlarga undaydi. Har bir insonning o‘z farishtasi bor bo‘lgani kabi, o‘z Shaytoni ham bor deb hisoblanadi. Ularning har ikkisi inson qalbini egallash uchun kurash olib boradi. Sh. uning shahvoniy intilishlari, lazzatni istashi, qahr-g‘azabi, hasadi va b.dan foydalanib uni Allohning yo‘lidan chalg‘itishga intiladi, ba’zan inson buni sezmaydi ham. Sh. vasvasasiga uchganlar oxir oqibat do‘zaxga tushadilar, chunki, Sh. Alloh oddida ojizdirlar. Sh.ni haydash uchun "A’uzu bi-l-lahi min ash-shayton ar-rajim" yoki Qur’on oyatlarini (mas., 113, 114) o‘qib, Allohni yordamga chaqirish kifoya. Islom dinidan avval ham, o‘rta asrlarda ham Sh. shoirlarga ilhom berib keladi deb hisoblangan. Musulmon ilohiyotchilari Sh.ni jinlar bilan aloqasi masalasini muhokama etishgan. Eng ko‘p tarqalgan nuqtai nazarga ko‘ra, Sh. -jinlarning eng qaysar va dinsiz qismi. Boshqa bir fikrga ko‘ra - azaldan dinsizlikka va do‘zaxga mahkum etilgan maxluklarning bir toifasidir. Jinlarning bir qismi Allohga ishonib, shu bilan xalos bo‘lishi mumkin. Qur’on va ilohiyotga doir asarlarda ash-Shayton (Iblis) va Sh. ko‘pincha o‘rni almashib kelishadi, chunki, Sh. Iblis irodasi va farmonlarining ijrochisidurlar. Download 5.13 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|