Islom ensiklopediyasi

www.ziyouz.com kutubxonasi 
53
 
BEDIL (taxallusi; asl ismi Mirzo Abdulqodir) (1644-1721) — shoir, mutafakkir. Ota-
bobosi kesh(shahrisabz)lik, turkiy barlos urug‘idan. Yoshligidan turli fanlarga qiziqqan. 
Shayx Kamol, shoh Fozil va Mirza Abdulqosim kabi olimlardan ta’lim olgan. Hindiston 
bo‘ylab ko‘p sayohat qilgan, 1685 y.dan umrining oxirigacha Dexdida yashagan. Uning 
falsafiy-axloqiy qarashlari tasavvuf aqidalari ta’sirida shakllangan. B. dunyoqarashi 
tasavvufning vahdati vujud ta’limotiga asoslanadi, ya’ni olamni Allohning ko‘zgusi, inson 
qalbini shu ko‘zguning markazi, deb biladi. Inson qalbi qanchalik sayqal topsa, u 
shunchalik Alloh nurini aks ettiradi. B. 120 ming misradan ortiq she’riy, ko‘pgana nasriy 
asar yozgan. Yirik asari "Chor unsur" ("To‘rt unsur", 1703) nasrda yozilgan bo‘lib, uning 
dastlabki boblarvda B. o‘z hayoti haqida hikoya qiladi. So‘nggi ikki bobda esa, to‘rt unsur 
-havo, suv, yer, olov to‘g‘risida; o‘simliklar, hayvonlar va odamning paydo bo‘lishi, 
mutlaq ruh, ruh va narsalar, din hamda ruhoniylarning o‘rni haqida fikr yuritadi. Kitobda 
parilar, jinlar, uyku, tush ko‘rish va b. haqida hikoya va afsonalar ham mavjud. B. 
"Irfon" ("Bilim", 1711-12; "Komde va Mudan", "Nukot" asarlari ham shuning tarkibida) 
dostonida falsafa, tarix, tibbiyot, adabiyot va ilohiyotning xilma-xil masalalariga 
to‘xtalgan. Borliq, yo‘qlik, fano, baqo singari falsafiy masalalar haqida fikr bildirgan. U 
xind falsafasvdaga tanosux nazariyasi hamda islom falsafasvdagi tavakkul ta’limotini 
tanqid qiladi. B.ning ijtimoiy qarashlarida ma’rifatparvarlik, muruvvat va odamiylik 
mavzulari asosiy o‘rinni egallaydi. B. asarlari 19-a.da O’rta Osiyoda keng tarqaldi. Ular 
falsafiy fikrga boyligidan B. Turkistonda "Abulma’oniy" ("Ma’nolar otasi") degan nom 
olgan.  
 
 
BEKTOSHIYLAR, bektoshiya- Turkiyada tarqalgan tasavvuf tariqati. Kichik Osiyoda 13-
a. oxiri - 14-a. boshida mahalliy turk ko‘chmanchi va o‘troq aholisi orasida paydo 
bo‘lgan. Tariqatning nomi Hoji Bektosh Rumiydan boshlanadi. 
B. tariqatining haqiqiy asoschisi va’zxon va qalandar Hoji Bektosh Vali Nishopuri 
Xurosoniy (1208 - 1270) hisoblanadi. Uning silsilasi esa, turkistonlik shayx Ahmad 
Yassaviyga, undan esa, shia imomi Muso al-Kozimga taqaladi. B. a’zolari shialardek 
hazrati Ali va 12 imomga, ayniqsa, 6-imom Ja’far as-Sodiqqa e’tiqod qiladilar. Hoji 
Bektosh Kichik Osiyoda tez shuhrat qozongan. Bu tariqat ko‘proq qishloq aholisi orasida 
qo‘llab-quvvatlangan. Vaqti kelib B. keng tarmoq yoygan tashkilotga aylangan, o‘zining 
belgisi va maxsus kiyimiga ega bo‘lgan. B. tariqatining qat’iy uyushgan jamoaga 
aylanishida "Ulug‘ pir" Balim Sultonning (1516 y. v.e.) ta’siri katta. Ilmiy adabiyotda uni 
"Ikkinchi pir" ("Piri soniy") deb atashadi. Balim Sulton o‘zini Hoji Bektosh Rumiyning 
avlodi, deb e’lon qilgan va tariqat tuzilishiga aloqador bir qator islohotlarni amalga 
oshirgan. B. ayni Balim Sulton zamonida keng tarqalib, yanicharlar (Turkiyadagi 
imtiyozli piyoda askarlar) orasida yoyilgan, ular orqali davlat ishlariga o‘z ta’sirini 
kuchaytirgan. 1826 y.da Sulton Mahmud 11 yanicharlar korpusini tugatgach, B. faoliyati 
taqiqlandi. Uning yirik rahnamolari qatl etildi. B. tarafdorlari esa, Bolqonga va 
Albaniyaga tarqalib ketdi. Lekin hozir ham B. tarafdorlarini Turkiya va Iroqda uchratish 
mumkin. B. turk xalqi diniy dunyoqarashining shakllanishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatib, uning 
madaniyati, musiqasi va ayniqsa adabiyotining rivojlanishiga ham katta hissa qo‘shgan.  
 
 
BERUNIY Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad (973-1048) - o‘rta asrning buyuk 
qomusiy olimi, mutafakkiri. Xorazmning qad. poytaxti Kot (Kat) sh.da tugaldi. 
Yoshligidanoq ilm-fanga qiziqdi. B. o‘z ona tilidan tashqari arab, so‘gd, fors, suryoniy, 

Islom Ensiklopediyasi 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
54
yunon va qad. yahudiy gillarini, keyinchalik Hindistonda sanskrit tilini o‘rgandi. Tarix, 
matematika, astronomiya, tibbiyot, geologiya, geofafiya va b. fanlarni chuqur o‘rgandi 
va bu ilmlarga oid 150 dan ortiq asar yozdi. B. Allohni birinchi yaratuvchi sifatida e’tirof 
etdi, lekin olam keyin tabiiy ravishda rivojlanadi, deb hisobladi. B. xudoga, uning 
payg‘ambariga bag‘ishlab madhlar aytgan. U koinotda Yerdan, bizning hayotimizdan 
tashqari yana boshqa dunyolar mavjudligi haqida fikr yuritgan. Uning mashhur "Mas’ud 
qonuni" kitobi astronomiya va matematika bo‘yicha ungacha yozilgan barcha 
kitoblarning eng mukammalidir. Qizig‘i shundaki, ushbu kitobda bayon etilgan 
ta’limotlarning ko‘pchiligini B. Qur’on oyatlari bilan solishtirgan. Shuning uchun ham 
uning "Hindiston", "Mas’ud qonuni" asarlari o‘tmishdaga barcha dinlar va islom uchun 
ham katta ahamiyatga egadir. Keyinchalik *Mas’ud qonuni"da bayon etilgan 
kashfiyotlardan Ulug‘bek rasadxonasida unumli foydalanilgan. Ulug‘bek kutubxonasida 
bu asarning bir necha nusxasi mavjud bo‘lgan. B. mamlakatning obodonchiligi ilm-
fanning gullashiga bog‘liq, inson bilimli va ma’rifatli bo‘lgandagina baxtli bo‘la oladi, deb 
bildi. Zero, islom dini ham ilm olishga da’vat etadi. B. "Qadimgi xalqdardan qolgan 
yodgorliklar", "Hindiston" asarlarida o‘sha davrdagi va undan oldingi davrdagi ko‘p dinlar 
(mas., hind e’tiqodlari, zardushtiylik va b.)ga xos urf-odatlar, marosimlar, taqvimlar 
qaqida boy ma’lumotlar qoldirgan. Uning dunyoqarashiga xos xususiyatlardan biri - diniy 
e’tiqodlarga xolisona qarashi, g‘ayri dinlarga beg‘araz munosabatda bo‘lishidir. U 
ma’rifat dushmanlariga, yomon urf-odatlarga, adolatsizlikka qarshi edi. B. asarlari rus, 
lotin, frantsuz, italyan, nemis, fors, ingliz, turk tillariga tarjima qilingan. Uning ijodi 
musulmon Sharqi madaniyatining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. 
 
 
BEHBUDIY Mahmudxo‘ja (1875-1919) -ma’rifatparvar, muftiy, Turkistonda jadidchilik 
harakati asoschilaridan biri. Samarqand sh.da imom-xatib oilasida tug‘ilgan. Qorilar 
maktabini tugatgan. Samarqand va Buxoro madrasalarida tahsil olgach, qishloq 
joylardagi qozilar va muftiylarga mirzalik qilgan. 1899-1900 y.larda haj safarida bo‘lgan. 
1906 y. Nijniy Novgorodda o‘tkazilgan Butun Rossiya musulmonlarining 3-qurultoyida 
Turkiston delegatsiyasini boshqargan va ma’ruza qilgan. B. o‘sha paytda Turkistonda 
g‘oyalari tarqala boshlagan sotsial-demoqratik partiya dasturiga keskin qarshi chiqqan. 
"Biz musulmonlar uchun bu partiyaga kirish katta ziyon keltiradi. Sotsial-
demoqratlarning dasturi shariatga xilofdir" ("Taraqqiy" gazetasi, 1906 y. 29-son). B. 
adabiy-ilmiy, noshirlik faoliyati bilan shug‘ullangan. Uning yangi usuldagi maktablar 
uchun yozgan "Amaliyoti islom" (1908), "Muxtasari tarixi islom" ("Islomning qisqacha 
tarixi") (1909) darsliklarini alohida ko‘rsatish mumkin. B. o‘z davrining yirik islom 
ulamosi bo‘lib, fiqhga oid kitoblar ustida tinimsiz ishlagani bois unga muftiy unvoni 
berilgan. B. umrining oxirigacha Jomboyda muftiylik qilgan. Hamisha bid’atga qarshi 
kurashib, dinni to‘g‘ri tushunish va targ‘ib qilishga da’vat etgan. Uning umuman tarix, 
xususan, islom tarixi haqidagi asarlari diqqatga sazovordir. 
B. 1917 y. oktyabr to‘ntarishini zo‘ravonlik deb bilib, moddiyunchilik va xudosizlikni shior 
qilib olgan sho‘rolar tuzumini qoralagan. Shu bois sho‘ro ayg‘oqchilari chaquvi bilan 
Shahrisabzda hibsga olinib, 1919 y. qatl qilingan. 
B.ning "Tanlangan asarlar" kitobi mustaqillik yillarida 2 marta (T., 1997; 1999) nashr 
etilgan.  
 
 
BIBI MARYAM - q. Maryam.  
 

Islom Ensiklopediyasi 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
55
BIBI MUSHKULKUSHOD (fors. - mushkulni oson qiladigan ayol) - diniy tasavvurlarga 
ko‘ra kishini qiyinchiliklardan xalos etadigan avliyo ayol obrazi. B.M. haqidaga 
rivoyatlardan birida o‘tin yig‘ib yurgan chol o‘rog‘ini yo‘qotib qo‘yadi va uni qidirib B.M. 
yashaydigan g‘orga kirib qoladi. B.M. cholga agar u xar haftaning chorshanbasida unga 
atab ziyofat o‘tkazsa, o‘rog‘i topilishini va hozirgisidan ko‘proq o‘tin yig‘ishi mumkinligani 
aytadi. Chol bu talabni bajaradi va ishi yurishib ketadi. Chol ehtiyotsizlik qilib bir safar 
chorshanbani o‘tkazib yuboradi va yana og‘ir ahvolga tushib qoladi. Xatosini tuzatgach, 
yana ishi yaxshilanib ketadi. Rivoyatning musulmonlashtirilgan ko‘rinishida B.M. so’fiylik 
tariqatlaridan biriga asos solgan Bahovuddin Naqshbandiyning xolasi sifatida talqin 
qilinadi. Asosan, dindor ayollar orasida kishining mushkulini oson qilish, ishini yurgizish 
maqsadida qilinadigan irim-sirimlar B.M. rivoyatiga borib taqaladi. 
 
 
BIBI SESHANBA, Seshanba ona-diniy-xurofiy tasavvurlarga ko‘ra ayollar sig‘inadigan 
avliyo, afsonaviy shaxs (ona); charx yigiruvchi ayollarning homiysi, oila baxtining 
himoyachisi. Qad. diniy e’tiqodlarning islomga moslashib saqlanib qolgan ko‘rinishlaridan 
biri. Dindor ayollar B.S.ga sig‘inib, seshanba kunlari uning sharafiga ziyofat beradilar. 
Soddadil ayollar B.S.dan, muruvvat, madad tilaydilar, "mushqullarini oson qilish"ni iltijo 
qiladilar. B.S.ga sig‘inish, unga atab marosimlar o‘tkazish hoz. vaqtda juda kam 
uchraydi va shirk amallardan sanaladi.  
 
 
BIBLIYA (yun. Viblia - kitoblar) - yahudiylik va xristianlikda muqaddas hisoblangan 
diniy kitoblar va risolalar majmuasi. B. ikki asosiy qism - Qadimgi ahd va Yangi ahdga 
bo‘linadi. "Ahd" so‘zi Xudoning insonlar bilan maxsus aloqasini ifodalaydi. Qad. ahd 
yahudiylikda ham, xristianlikda ham muqaddas sanaladigan va eng qad. davrlarda 
yaratilgan diniy adabiyotlardan, Yangi ahd esa, faqat xristianlar muqaddas deb 
biladigan, ular dini shakllanishiga aloqador diniy asarlardan iborat. Mazkur dinlarning 
aqidalariga binoan, B. - Xudoning kalomi, barcha insonlarga yo‘llagan, dunyo va 
odamzodning paydo bo‘lishi va "oxirat" sirini ochib beruvchi muqaddas kitobidir. Uning 
asosiy mavzusi - yagona haq Xudoning fazilatlari va insoniyat bilan munosabati 
haqidadir. B. mil. av. 8-a. va mil. 2-a.lar oralig‘ida oromiy hamda yunon tillarida 
yozilgan. B. matnlari tadqiq etilganda shu narsa tasdiqlandiki, ular qariyb ming yil 
davomida xilma-xil joylarda yaratilgan. B. eng qad. adabiy yodgorliklardan biri bo‘lib, 
diniy pand-nasihatlar, aqidalar, bashoratlar, duolar, solnomalar, masallar, ishqiy va 
falsafiy dostonlar, hikoyat, rivoyat va maktublardan iborat. B.da, bir yoqdan, 
odamzodning gunohkor bo‘lib, Xudo tomonidan rad etilishi, abadiy halokatga mahkum 
qilinishi to‘g‘risida gap ketsa, ikkinchi yokdan, Xudo insonni qutqarish uchun qanday 
rejalar tuzgani haqida hikoya qilinadi. Ayniqsa, odamlarga najot yo‘lini ochgan Iso Masih 
(as) to‘g‘risida to‘laqonli xabar beriladi. 
Jami qad. yahud tilida 66, lotin tilida 70 kitob (bo‘lim)ni o‘z ichiga olgan B. 13-a.da 
kardinal Stefan Lengton tomonidan hoz. ko‘rinishga keltirilgan, kitoblarni she’rlarga 
bo‘lish va raqamlashtirishni parijlik matbaachi Rober Stefan (16-a.) amalga oshirgan. 
B. - dunyodagi 1-bosma kitob (1452-55) bo‘lib, jahon bo‘yicha keng tarqalgan, asrlar 
mobaynida ko‘pgina xalqlarning axloqi, ma’naviyati, madaniyati, adabiyoti, musiqa va 
rangtasvir san’atiga barakali ta’sir ko‘rsatgan. B.ning ayrim qismlari 1891, 1913 ylarda 
Leyptsig sh.da arab imlosida, 1981, 1983, 1986, 1996 ylarda B.ni tarjima qilish in-ti 
(Stokgolm) tomonidan kirill yozuvida o‘zbek tilida chop etilgan.  
 

Islom Ensiklopediyasi 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
56
 
BID’AT (arab. - yangilik kiritmoq, yangitdan yaratmoq) - noma’qul yangilik; din 
aqidalariga xilof yangilik. Qur’on va Sunnatga xilof ravishda paydo bo‘lgan har bir narsa 
B.dir. Dastlab xalifa Usmondan norozi odamlar, asosan, shialar va xorijiylar uni 
Muhammad (sav) so‘zlari va amallariga zid yangiliklar kiritganlikda, B.da ayblaganlar. 
Keyinroq islom dunyosida diniy-g‘oyaviy ixtiloflar va bahslar avj olgan paytda B. 
tushunchasi "noto‘g‘ri yoki xato tasavvur", "yanglish fikr" degan ma’nolarni kasb etdi. 
B.ga nimani kiritishning aniq chegarasi bo‘lmagan. Faqixdar B.ni bir necha turga 
bo‘ladilar: 1) Harom B. - qadariylar, jabariylar, murji’iylar va xorijiylar mazhablarining 
qilgan B.lari; 2) Mandub B. - madrasalar tashkil etish, tarovih namozini jamoat bilan 
o‘kish: 3) Makruh B. - masjidlarni bezashga o‘xshash ishlar; 4) Muboh B. - namozdan 
keyin qo‘l olishib ko‘rishish, taom va libosda kengchilikka yo‘l qo‘yish; 5) Vojib B. - 
kerakli ilmlarni o‘rganishga o‘xshash ishlar. Ba’zi ulamolarning fikricha B. asosan, uch 
turli bo‘ladi: 1. Kofirlikka olib boradigan B. Mas., o‘liklardan, g‘oyib kimsalardan yordam 
so‘rash. 2. Harom bo‘lgan B. Mas., duoda o‘liklarni vosita qilish. 3. Makruh bo‘lgan B. 
Mas., juma namozidan keyin ehtiyot yuzasidan peshin namozini o‘qish. Muayyan amal 
bir fiqhiy mazhab vakillari tomonidan "nojoyiz yangilik", ya’ni islom ahkomlariga xilof ish 
deb baholansa, boshqa mazhab tarafdorlari uni Qur’on va sunnatga muvofiq keladigan 
"haq yo‘l" deb bilganlar. Bu xildagi bahslar hamon uchrab turadi. Aytaylik, Imom A’zam 
mazhabiga ko‘ra, ota-bobolar mozorlarini ziyorat qilish, olamdan o‘tgan ajdodlar ruhi 
poklariga duoi fotiha savob ish sanaladi va shunga rioya qilib kelinadi. Ammo hanbaliylik 
mazhabining vahhobiylik oqimi vakillari bularni B. deb hisoblaydilar. Shundan foydalanib 
odamlarni yo‘ldan urmoqchi, jamiyatda beqarorlik vujudga keltirmoqchi bo‘ladilar. B. 
bema’ni gap, safsata ma’nolarini ham anglatgan. Adabiyotda B. - xurofot, uydirma 
ma’nolarida keng ishlatiladi.  
 
 
BILOL, to‘liq ismi Abu Abdullo Bilol ibn Raboh al-Habashiy (? - 641) - islom tarixvdagi 
birinchi muazzin. Baland, shirali, ta’sirli ovozga ega bo‘lgan. Asli habashistonlik, 
Makkada islomni birinchilardan bo‘lib qabul qilgan qullardan. Xojasi Umayya ibn Halaf 
islomdan voz kechishni talab etib, B.ga toqat qilib bo‘lmas azoblarni bergan. Abu Bakr 
Siddi (ra) B.ni Umayyadan sotib olib, ozodlikka chiqargan. Payg‘ambar (sav) bilan 
Madinaga hijrat qilgan. 622 y. Madinada ommaviy azon aytish joriy etilganda u birinchi 
bo‘lib baland ovozi bilan musulmonlarni namozga chorlagan va bir necha yil davomida 
Muhammad (sav)ga muazzinlik qilgan. Payg‘ambar (sav) vafotidan so‘ng Shomda 
yashagan va hazrat Husayn iltimosiga ko‘ra Madinaga kelganida bir bor bomdrd namozi 
azonini aytgan, degan rivoyat bor. Qabri Damashq sh.da. 
 
BILQIS - musulmonchilik rivoyatlarida va Qur’onda tilga olingan Sabo yurtining 
podshohi (malikasi). Injilda Savro podshosi sifatida tilga olinadi. Qur’onda Sulaymon 
payg‘ambarning ulug‘vorligini ta’riflovchi hikoyalardan birida keltirilishicha, hudhud qushi 
podshoga Sabo mamlakatiga borgani va u yerda "hamma narsa ato etilgan" xotin 
hukmronlik qilayotgani, ammo butun xalqi bilan shaytonga aldanib, Allohga emas, 
Quyoshga sig‘inayotganini aytadi. Sulaymon shu qush orqali malikaga maktub yo‘llab, 
unga bo‘ysunishni buyuradi. B. o‘z yaqinlari bilan maslahatlashib, Sulaymonga katta 
hadyalar yuboradi. Ammo Sulaymon malikaning elchilari oldida bu hadyalardan 
jirkanishini aytib, Sabo yurtiga qo‘shin tortishini e’lon qiladi. So‘ngra, matnda 
aytilishicha, malika Sulaymon huzuriga o‘zi keladi. Sulaymon xizmatida bo‘lgan sehrgar 
va jinlar ko‘z ochib-yumguncha, malikaning taxtini uning oldiga olib kelishadi. Malikani 

Islom Ensiklopediyasi 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
57
saroyga kiritishganida, saroy sathini "suv to‘lqinlari sifatida ko‘radi va oyoklarini 
to‘pig‘igacha ochadi". Saroyning qadam bosiladigan qismi shaffof billurlardan iboratligini 
ko‘radi. Alloh hamma ishda yorlaqagan Sulaymonning bunday ulug‘vorligi dalillariga 
shohid bo‘lgan malika, o‘zining gumrohligini tan oladi va Allohga imon keltiradi (Qur’on, 
"Naml" surasi, 22-45-oyatlar). 
 
 
BISMILLOH, Bismillohir Rahmonir Rahim (arab. - "Mehribon va rahmli Alloh nomi 
bilan") - islomda ko‘p tilga olinadigan, har bir niyat, ibodat va amaliy harakat oldidan 
aytiladigan oyat. B. Qur’onda 114 suradan 113 tasining boshlanishida ishlatilgan (faqat 
9-surada yo‘q). Bu oyat xudo bandalariga rahmli (rahim), mehribon (rahmon), 
musulmonning har bir harakati Alloh nomi bilan boshlanishi lozimligini bildiradi. 
Payg‘ambar (sav) o‘z hadislaridan birida: "E’tiborli har bir ish "Bismilloh" bilan 
boshlanmas ekan, uning oxiri kesikdir" deganlar. Ya’ni uning barakasi bo‘lmaydi, oxiriga 
yetmaydi, deganidir. Qur’on tilovatida B. oldidan "A’uzu billohi minashshaytonir rajim" 
("Shaytonning yomonligidan Allohdan panoh tilayman") ham qo‘shib aytiladi. Buni har 
qanday ish va xatti-harakat oldidan shaytonni haydash va uning vasvasasidan xoli 
bo‘lish mazmunida ham talqin etadilar. B. maktublar, rasmiy hujjatlar, diniy asarlar 
boshida ham yoziladi. Diniy manbalarda "basmala" nomi bilan ham yuritiladi. 
 
 
BISTOMIY, Boyazid Tayfur ibn Iso Bistomiy (? - 875) - fors tasavvuf oqimining 
asoschilaridan biri. Tayfuriya so’fiylik tariqatining piri. Uning bobosi islomni qabul qilgan 
zardushtiylardan bo‘lgan, butun umrini, asosan, Bistomda o‘tkazgan. Vafotidan keyin uni 
"Sulton al-orifin" laqabi bilan atay boshladilar. B. ta’limotiga ko‘ra, inson zikr holatida 
o‘zligini unutadi (g‘alaba) va xudo ishqidan mast bo‘lib (sukr) butun vujudini his-tuyg‘u 
qamrab oladi, pirovardida u xudoga singib ketadi. Bunday holatni u fano (mavjudlikni 
yo‘qotish) deb atadi va musulmon tarki dunyochiligining muhim ahamiyatli holati bo‘lgan 
"sen mendirsan, men esa sendirman" iborasining ta’rifini berdi. Buning ma’nosi shuki, 
go‘yo shaxs o‘zligini tark etib, ilohiylikka singib ketadi va uning sifatlarini qabul qiladi. 
Bunday xulosa an’anaviy islom tarafdorlarining ashaddiy qarshiligiga uchradi va B.ni 
"xulul" (xudolik da’vosini qilish)da aybladilar. B. tasavvufning ayrim tushunchalarini 
ishlab chiqqan bo‘lsa ham, o‘zining bir butun ilohiy tizimdagi ta’limotini yaratmadi. U 
nazariyada ilohiy (lohut) va insoniy (nosut) ruhni bir-biriga biriktirishga harakat qildi, 
ya’ni ma’naviy va moddiy ibtidoni bir-biriga qo‘shishga intildi. B. o‘zidan asar 
qoldirmagan. Uning ibratli gaplari, nasihatlarini mulozimlari yozib olishgan. Ayrim 
tasavvuf kishilari B. obro‘yidan foydalanib o‘zlarining shariatga unchalik to‘g‘ri 
kelmaydigan fikrlarini ham B. fikri deb ko‘rsatishga uringan. BOB (taxallusi; asl ismi 
Sayid Ali Muhammad Sheroziy) (1819 - 1850) - bobiylik asoschisi, bobiylar qo‘zg‘oloni 
rahbari. Sayid Ali Muhammad 1844 y.da o‘zini B. (arab tilidagi "eshik", "darvoza" 
so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, "haqiqat va adolat yo‘liga olib boruvchi eshik" degan 
ma’noda talqin qilingan) deb atadi. Mahdiyning xohish-irodasi, yo‘l-yo‘riqlari xalqqa 
"men orqali boradi", deb e’lon qildi. U xaloskor -Mahdiyning kelishi yaqinlashganligi 
g‘oyasini targ‘ib qildi. B. "Bayon" kitobida o‘zini Muhammad (sav) o‘rniga kelgan 
payg‘ambar, o‘z kitobini esa, Qur’on va shariat asosining o‘rnini olishi kerak, deb e’lon 
qilgan. B. 1847 y.da qamoqqa olindi, u yerda "Bayon" (arabcha - tushuntirish, yoritib 
berish, ta’riflash) asarini yozdi. "Bayon"da bobiylar harakatining asoslari yoritilgan. B. 
bobiylar qo‘zg‘oloni vaqtida Eron shohi farmoni bilan qatl etilgan. 
 

Islom Ensiklopediyasi 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
58
BOBIYLIK - 19-a.ning 40-50-y.larida Eronda shialik ichida vujudga kelgan diniy 
harakat. Asoschisi - Mirzo Ali Muhammad Sheroziy Bob laqabi bilan tanilgan (1849 
y.v.e.) bo‘lib, vafotidan keyin Bahoullo laqabli Mirzo Husayn Ali harakatga rahbarlik 
qilgan. Shundan keyinroq bu harakat bahoiylik deb nomlandi. Bobiylar (bahoiylar) 
akddasini quyidagilar tashkil qiladi: ular e’tiqod qilishlaricha, Bob butun borliqni 
yaratgan. Tanosux (ruhning bir jismdan boshqasiga ko‘chib yurishi) B. aqidasining 
asosini tashkil qiladi. 19-raqamni muqaddas bilib oylarni va oylardagi kunlarni 19 tadan 
deb bo‘lgan. Shuningdek, B. aqidasida Budda, Konfutsiy, Brahma va Zardushtni 
payg‘ambar deb e’tiqod qilish buyuriladi. Iso Masihni xochga mixlangan deb ishonadilar. 
Jannat, do‘zax, farishtalar, jinlarni va payg‘ambarlar mo’jizasini inkor qiladilar. Ayollar 
satri avratda hijob bilan yurishini harom deydilar. Boylar, shoh zulmiga qarshi qaratilgan 
yirik xalq qo‘zg‘olonlari B. bayrog‘i ostida ko‘tarilgan. Bobiylar shaxsni himoya qilish, 
kambag‘allardan olinadigan soliklarni bekor qilish, yirik yer egalarining xususiy mulkini 
tugatish, barcha mol-mulkni teng taqsimlashni talab qildilar. Mavjud din va davlat 
tizimini ag‘darib tashlashni targ‘ib etdi. Bobiylar ta’qib etildi, ularning qo‘zg‘olonlari 
shafqatsiz bostirildi. Kutulib qolganlari yashirindi yoki mamlakatni tark etishdi. B. 
tarafdorlari Eronda, oz mikdorda Iroq, Suriya va Isroilda mavjud.  
 
 
BOBO DEHQON - 1) Markaziy Osiyo xalqlarining mifologiyasida dehqonchilik homiysi. 
Islomdan oldin vujudga kelgan timsol. Miflarda B.D. odamlar uchun turli narsalar - olov, 
o‘simliklar, mehnat qurollarini topib beradigan yoki dastlab ularni yaratgan, ularga ov 
qilish, hunar va san’atni o‘rgatadigan, ular orasida ijtimoiy tartib, nikoh qoidalari, 
sehrgarlik, urf-odat va bayramlarni joriy etadigan afsonaviy shaxs, baquvvat keksa 
dehqon sifatida talqin etilgan. Afsonalarda aytilishicha, B.D. birinchi bo‘lib omoch va 
sug‘orish arikdarini ixtiro qilgan. Markaziy Osiyoda islomning tarqalishi natijasida B.D. 
obrazi uning manfaatlariga moslashtirilgan, ba’zan B.D.ni Odamato va Xizr obrazlari 
bilan aynanlashtirilgan. Yer haydash, ekin ekish, hosilni yig‘ib olish va shunga o‘xshash 
dehqonchilik ishlari B.D. nomi bilan boshlangan. Hosilni yig‘ib olish munosabati bilan 
B.D.ga atab maxsus xirmon to‘yi o‘tkazilgan, har xil taomlar tayyorlangan, ularda 
mullalar, qorilar B.D. sharafiga duolar o‘qigan. O’zbek va tojiklarda yer xaydashni va 
ekishni birinchi boshlab bergan dehqon B.D.ning timsoli deb qaralgan; 2) dehqonchilik 
ishida katta tajribaga ega bo‘lgan odam, obro‘li dehqon.  
 
 
BOYKANDIY, Ahmad ibn Ali as-Sulaymoniy al-Boykandiy (923-1014) -muhaddis. 
Poykend (Boykend) sh.da tug‘ilgan. Iroq, Suriya va Misr shaharlari bo‘ylab ko‘p 
syohatlar qilgan va ko‘plab hadislar to‘plagan. Vataniga qaytib kelgach, har haftada 
bittadan hadis to‘plami yozib, juma kunlari uni Buxoroga olib borgan va shahar jome 
masjidida uni juma namoziga kelgan xalq o‘rtasida o‘qib bergan. B. jami 400 dan ortiq 
katta va kichik asarlar yozgan.  
 
 
BOMDOD (fors.), salotal-fajr, salot as-subh - besh mahal o‘qiladigan namozning biri. 2 
rakaat sunnat, 2 rakaat farz o‘qiladi. B. namozi tong yorishgani(subh)dan boshlab to 
kun chiqqunga qadar ado etiladi (yana q. Namoz).