Islom ensiklopediyasi
Download 5.13 Kb. Pdf ko'rish
|
|
DOR ul-ISLOM ("Islom hududi") - dor ul-harb. zid ravishda mamlakat hayoti to‘laligicha shariat yo‘li bilan tartibga solib turiladigan, musulmon hukmdorlari qo‘l ostidagi barcha musulmon mamlakatlarning umumlashma belgisi. Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 72 DOR ul-SULH ("tinchlik sulhi hududi") -islom futuhoti davrida musulmon bo‘lmagan aholining musulmonlar bilan to‘lanadigan soliq mikdori va aholining huquqiy holatini belgilab berish haqida sulh tuzgan viloyatlarni anglatuvchi umumlashma atama; sulh shartlari tuzilmagan joylarda ilgarigi tartiblar mavjud bo‘lgan D. ul-S. aholisi (ahd as- sulh)ga ahl-uz-zimma sifatida qaralgan, lekin D. ul-S.lik savdogarlar dor ul-islomga qaraganda 2 barobar ko‘p boj to‘lashgan. Xalifalik parchalanib ketgach, musulmon- hukmdorlar hukm surgan barcha viloyatlar, aholisining tarkibi va qo‘shni sof musulmon davlatlari bilan o‘zaro munosabatlari qandayligidan qat’i nazar, dor ul-islom sifatida qarala boshlagan. Nomusulmon davlatlar bilan tuzilgan bitimlar esa, davlatlararo oddiy shartnomalar maqomini olgan. DOR ul-FANO (arab. foniylik uyi) - islom dinida inson yashayotgan dunyo (bu dunyo) "foniy" (o‘tkinchi) ekanligani bildiruvchi tushuncha. Unga ko‘ra, bu dunyo yaxshi va ezgu amallar, savob ishlar qiladigan joy; D. f.da dor ul baqo uchun tayyorgarlik ko‘riladi. D. f. g‘oyasi tasavvufda rivoj topgan, bu dunyoga befarq qarash, dunyo lazzatlaridan voz kechish ayrim tasavvuf arboblariga xos amallardan hisoblanadi. Bu dunyoni D. f. deb atash 9-10-a.larda ayniqsa, malomatiylar tariqatida keng rasm bo‘lgan. DOR ul-HARB ("urush hududi") - dor ul-sulh tashqarisida joylashgan nomusulmon mamlakatlar; ular musulmon faqihlari tomonidan musulmonlar bilan urush holatida turgan mamlakatlar, ular o‘rtasida harbiy harakatlar olib borilayotganligi esa, vaqtinchalik sulh deb qaralgan. DORIMIY, to‘liq ismi Abu Muhammad Abdulloh ibn Abdurrahmon ibn Bahrom ibn Abdussamad ad-Dorimiy al-Hofiz as-Samarqandiy (794-869) - samarqandlik muhaddis, mufassir, fiqhshunos, Imom al-Buxoriy ustozi. Yoshligidan aql-zakovati, o‘tkir quvvai- hofizasi bilan boshqalardan ajralib turgan. Hadis ilmi bo‘yicha dastlabki bilimni Samarqandda egallagan, so‘nfa Misr, Shom, Iroq, Xurosonning turli shaharlari hamda Makka va Madinada tanikli olimlardan saboq olgan Najmiddin Umar an-Nasafiy (12-a.) D. haqida: "Imom ad-Dorimiy ilmi hadis, ilmi osor, ilmi sunnatni Samarqandda yuzaga chiqargan zotdir" deb aytgan. D. Samarqand sultoni tomonidan qozi kalon lavozimiga taklif etiladi, biroq qozixonada 1 ta ish ko‘rilishi bilanoq, iste’foga chiqadi. D.ning "Al- Musnad", "At-Tafsir", "Al-Jome’", va b. asarlari bor. "Al-Musnad" asari "Sunani ad- Dorimiy" nomi bilan mashhur. Islom allomalari uni "As-Sahih" deb atashni taklif qilganlar va "As-Sihoh as-Sitta" ("Olti sahih") kitoblari jumlasiga (Ibn Mojaning "Sahihi" o‘rniga) kiritishni tavsiya etishgan. U hadislarni mavzularga ajratib bayon etgan. D. Samarqanddagi Chokardiza qabristoniga (boshqa manbalarga ko‘ra Marvda) dafn etilgan. DO’IY (arab. - da’vat etuvchi, biror narsaga chaqiruvchi) - islom dinini targib qiluvchi, da’vatchi. Ismoiliylar firqasida D. diniy lavozim va unvon. D. ismoiliylar ta’limotidagi yetti darajadan (rasul (notiq), vasiy (asos), imom, hujjat, do’iy, ma’zun, mustajib) beshinchisi. D. firqaning maxfiy ta’limotidan xabardor va uni targ‘ib qiluvchi hisoblangan, firqa rahnamolarining yuqori qatlamiga mansub bo‘lgan. D. unvoni ismoiliylar rahnamolari orasida hozir ham amalda. Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 73 DRUZLAR - shialikda vujudga kelgan firqa (diniy guruh). Asosan, Livanda va Suriyada yashaydi. Ularning qarashlari ismoiliylar qarashlariga yaqin. Firqa fotimiylar xalifasi Hakim (996-1021 y. hukmronlik qilgan) davrida paydo bo‘ldi. Hakim umrining oxirida o‘zini xudo deb e’lon qilgan va o‘ziga e’tiqod qilishni talab etgan. U sirli ravishda o‘lgach, Livan va Antilivan tog‘larida yashovchi xalqlar unga xudo deb e’tiqod qila boshlagan. D. nomi xalifa Hakimning targ‘ibotchilaridan bo‘lgan Nishtegin Daroziy (1019 y. v.e.) ismi bilan bog‘liq. D. aqidasi o‘ta sirli bo‘lganidan farzandlariga ham qirq yoshga yetmaguncha o‘rgatishmaydi. D. aqvdasi bir qancha din va mafkuralardan tashkil topgan. Jannat, do‘zax, savob va jazoni inkor qiladi. Qur’onni butunlay inkor qilishadi, o‘zlarining xos mushaflari mavjud. Musulmon olimlari D.ni dindan chiqqan oqim deb e’lon qilgan. D. aqidasiga ko‘ra, xudo odam qiyofasiga kirib, insonlar o‘rtasida paydo bo‘lishi mumkin (shuning uchun ular Hakimning qaytishiga ishonadi). D. Qur’on mazmunini majoziy talqin qiladi. Jonning ko‘chib yurishi to‘grisidaga tasavvur tufayli o‘limga befarq qaraydilar, islom dini marosimlarini bajarishni shart deb hisoblamaydilar. Diniy bayramlardan faqat qurbon hayitini va shialarda motam marosimi hisoblangan ashuroni nishonlaydilar. D. sunniylar tomonidan ta’qib etilgani uchun shialarga xos bo‘lgan taqiyya talablariga amal qiladilar. Barcha ismoiliylar kabi D. ham shariatni tan olmaydilar. D. ikki qismga; "omiy" ("bexabar") va "uqqol" ("bilimdonlar", "xabardorlar")ga bo‘linadi. D.da masjidga borish, namoz o‘qish odati yo‘q. Ularning ibodatxonalari "xalvo" deb ataladi. Bu yerda payshanba kunlari faqat "uqqol"largina to‘planadi. O’rta asrlardan boshlab D. o‘zlarining merosiy mulklariga va hukmdor amirlar sulolasiga ega bo‘lgan. Livanda druz amirlari hokimiyati, ayniqsa, Faxriddin II Maon (1590-1633) va Bashir II Shihob (1788/ 9—1840 )davrlarida juda yuksalgan .D.Suriya xalqining 1925-27 y.larda frantsuzlar hukmronligaga va 1958 y.da Isroilga qarshi chiqishlarida faol ishtirok etishgan. Hoz vaqtda D. Livan milliy-vatanparvar kuchlari tarkibida jamiyatni qayta qurish uchun kurash olib bormoqda. DULDUL - 1) Muhammad (sav) mingan xachir (ot) larining ismi yoxud laqabi. Uni payg‘ambar (as)ga Muqavqis hadya etgan, u zot esa, hazrat Aliga sovg‘a qilgan. 2) "D." so‘zi arablarda boshini u-bu tomon chayqab yuruvchi odamga nisbatan ham ishlatiladi, shuningdek tipratikan va jayra ham D. deb ataladi. DUO (arab. - iltijo, chaqirish, so‘rash) - Qur’on sura va oyatlaridan o‘qib, so‘ngra Alloh taolodan o‘zi yoki boshqalar uchun tilak tilash, iltijs qilish. D. ikki turli bo‘ladi. Birinchisi "ma’sura", ya’ni matni Qur’on, hadis yoki boshqa diniy manbalarda aniq belgilab qo‘yilgan Dlar Ularni buzmay, qo‘shmay, qanday ko‘rsatilgan bo‘lsa, o‘sha tarzda o‘qiydilar. Ikkinchisi "muhtaraa", ya’ni D. matnini o‘zi to‘qib, erkin holatda iltijo qilish. Islom dini Allohdan boshqadan madad so‘rashlikni man etadi Insonning ko‘lidan keladigan yordamni insondan so‘rash mumkin. Islom aqidasi bo‘yicha, farzad ato etish, shifo berish, balo-qazodan asrash insof-tavfiq kabi hojatlar faqat Allohning o‘zidan so‘raladi. Undan boshqadan so‘rashlik shirk va kufr sanaladi. D.ning "ma’sura' turlari bir necha shaklda ta’lif etilib bizning davrimizgacha yetib kelgan. D.ni qaysi tilda qilishning ahamiyati yo‘q. Lekin islom dini aqidasi bo‘yicha, agar talaffuzini o‘rniga qo‘ya olsa va mazmunidan ogoh bo‘lsa, D.ni arab tilida o‘qish afzaldir. Ko‘pincha D. bilan bir narsani talab qilish ma’nolari bir-biriga aralashib ketadi. Shuning uchun talab nimayu D. nima ekanini aniq bilib olish alohida ma’no kasb etadi. Talab - so‘rovchi nutq qiladigan Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 74 lafzning vasfidir. Menga tilagan narsamni bergan, kabi. D. esa so‘rovchida payds bo‘ladigan nafsiy holatdir. Mazkur nafsiy holat ikki narsa bilan: qalb va hislarning uyg‘oqligi hamda ularning har birining siniqlik va xokisorlik ila Alloh taologa yuzlanishi bilan va yana D. qiluvchining Alloh taolodan sidqidildan o‘zi qilgan gunoxlarga tavba qilishni boshlashi bilan bo‘ladi. D qilayotgan paytda qalb va hislarning uyg‘oqligi hamda ularning har birining siniqlik va xokisorlik ila Alloh taologa yuzlanishi bo‘lmasa odatga ko‘ra, ikki ko‘lni ko‘tarib tilga kelgan talab so‘zlarini takrorlayotgan bo‘ladi. Bundoq vaqtlarda qalb g‘ofil bo‘lishi, tilda bir gap, xayolda boshqa gap bo‘lishi ham mumkin. Albatta, bu holatni D. deb bo‘lmaydi. Bas, shundoq ekan, bu ishni qilayotgan odamni falonchi Alloh taolodan so‘ramoqda deyishimiz mumkin, ammo falonchi Alloh taologa D. qilmoqtsa deya olmaymiz. D. talab qilingan narsaga erishishni taqozo qiluvchi sababdir. Sababning esa, shartlari va man qiluvchilari bor. Qachon shartlar hosil bo‘lib, man qiluvchilar yo‘q bo‘lsa, talab qilingan narsaga erishiladi. Agar undoq bo‘lmasa, erishilmaydi. Balki, gohida boshqasi, D. qiluvchi uchun xayrlirog‘i hosil bo‘lishi mumkin. Alloh taolo Dlarni ijobat va hojatlarni ravo qiladi. DUOI BAD (fors. qarg‘ash) - kimnidir qarg‘ab, uning zarariga qilingan duo. Mas., ota- ona qarg‘ishi, mazlum qarg‘ishi va h.k. Hadisi sharifda ota-ona, musofir va mazlum (zulm qilingan)larning duolari shaksiz qabul qilinishi ta’kidlangan. Duoi xayrning ziddi - D. b.dir. Duoi xayrda kimnidir alqab yoki olqishlab, uning haqqiga qilingan duo tushuniladi. Payg‘ambarlardan Nuh (as) o‘z qavmlarini D. b. qilganlar. Natijada ularga Alloh taolo to‘fon balosini yuborgan. Islom dinida D. b. qilish tavsiya etilmaydi. Bir inson yoki hatto farzand yomonlik qilib,ko‘p zarar keltirgan taqdirda ham, ularning sha’niga faqat duoi xayr qilib, Yaratgandan ularga insof-tavfiq so‘rashlik ulug‘ insoniy fazilatlardan ekani uqtiriladi. DUOXONLIK - duo o‘qish, dam solish bilan shugullanish. D.da Qur’oni karim va hadisi shariflarda ko‘rsatilgan muayyan duolarni o‘qish bilan dam solishga islom dini nuqtai nazaridan ruhsat etilgan, uni to‘gri o‘qib, ko‘rsatilgan tartibda ijro etish mumkin; duoxonning mantiqsiz, poyma-poy so‘zlarni o‘zicha o‘qib dam solishi mutlaqo man etiladi va u bilan shug‘ullanish firibgarlik, aldamchilik va gunoh hisoblanadi. Umuman D. kasbi bilan kifoyalanib, jismoniy yoki aqliy mehnat bilan shug‘ullanmaslik ham aqlan, ham shar’an salbiy xususiyatlardan biridir. Yana q. Azayimxonlik. DO’ZAX (forscha; arabcha - nor, jahannam, jahim, saqar; o‘zbekcha - tamug‘) - din talablarini bajarmagan gunohkorlar oxiratda jazolanadigan joy. Islom dinidagi asosiy tushunchalardan biri. Qur’onda D. haqida bir necha o‘rinda ta’kidlab o‘tilgan (6:128; 11:106, 107). D.ni Alloh kofirlarga va gunohkor bandalarga jazo berish uchun yaratgan. Diniy tasavvurga ko‘ra, D. dahshatli chukurlik, ichida olov yonib turadi. D.ga mahkum qilingan bandalar shu olovga tashlanadi, ular qaynoq suv ichadi, u yerda o‘sadigan zaqqum daraxtining (shayton boshiga o‘xshagan) mevasi bilan ovqatlanadi, cheksiz azob chekadi, terilari kuyadi. Qur’onda ta’kidlanishicha, "qachonki terilari kuyib bitishi bilan haqiqiy azobni totib ko‘rishlari uchun o‘rniga boshqa terilarni' almashtiramiz" (4:56). D. azoblaridan yana biri - achishtiruvchi sovukdir. D. bir necha tabaqadan iborat bo‘lib, har bir gunohkor o‘z gunohiga qarab tabaqalarda azoblanadi. Islom diniga ko‘ra, D.ning yetti darvozasi bor: 1. Hoviya. 2. Jahim. 3. Saqar. 4. Lazo. 5. Xutama. 6. Sair. 7. Jahannam. Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 75 D.ni qo‘riklovchi farishtaning ismi "Moliki do‘zax" deb ataladi. Qalbida Allohga imoni bo‘lgan bandalar D.da ma’lum vaqt azob tortganlaridan so‘ng o‘sha imonlari sharofati bilan D.dan chiqarilib, jannatga kiritiladi. Faqir-fuqaro, yetim-esirlarga rahm-shafqat qilish, musulmonlar va inson bolasining og‘irini yengil qilish ko‘plab bandalarning D. o‘tidan ozod etilishiga sabab bo‘ladi. Ammo, iymonsiz kishilar, kofir va mushriklar D.dan chiqmay doimiy azobda qoladi. Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 76 - E - ESHON (forscha: ular) - so’fiylik oqimlarida diniy rahnamolar unvoni. Odatda, E.lar darvishlik, so’fiylik oqimlarining biriga mansub bo‘lgan. Ismoiliylar firqasi dindorlar jamoasining rahbari ham E. deb atalgan. Urta asrlarda so’fiy rahnamolariga murojaat qilishda ularning ismlari o‘rnida E., ba’zan "pir" so‘zlari qo‘shib ishlatilgan. E.larga muriddarni so’fiylik yo‘liga o‘rgatuvchi (murshid), bemorlar dardiga shifo beruvchi, kelajakni oldindan aytuvchi sifatida qarab kelingan. ESHON BOBOXON ibn Abdulmajidxon (1860-1957) - mufti, shayx. Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxonning otasi. Toshkentda ruhoniy oilasida tug‘ilgan. Dastlabki ilmni bobosi shayx ul-islom Ayubxon ibn Yunusxondan, uning otasi Abdulla ibn Burhon Eshondan olgan. Keyin Buxoroda Mir Arab madrasasida tahsil ko‘rgan. Aqoid, fiqh, tafsir va hadis bilimlarini chuqur egallagan va naqshbandiylik tariqatining namoyandasi sifatida tanilgan. Urta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy boshqarmasi tashkilotchilaridan biri va uning birinchi raisi, muftiy (1943-57). Diniy boshqarmaning tashkil etilishi mintaqadagi mayda va tarqoq musulmon jamoalarini yagona diniy markazga birlashishiga imkon berdi. E.B. boshqarma rahbari sifatida dindorlarning talab va ehtiyojlarini hisobga olish bilan birga boshqarma faoliyatini fashizmni tor-mor etish uchun frontga har tomonlama yordam ko‘rsatish, xalqaro tinchlikni himoya qilish ishlariga yo‘naltirdi. E.B. Toshkentdagi Qaffol Shoshiy maqbarasi hovlisiga dafn qilingan. E’TIKOF - Qur’on va sunnat ila sobit bo‘lgan shar’iy amal. Zuhriyning xabar berishicha, Rasululloh (sav) to vafot etgunlaricha E.ni tark etmaganlar. Imom Abu Hanifa, Elarning eng ozi bir kun desa, imom Abu Yusuf, uning eng ko‘pi bir kun degan. Imom Muhammad fikriga ko‘ra esa, bir soat o‘tirilsa ham, E. hosil bo‘ladi. E. masjidda qilinadi. Faqat tabiiy hojatlarini qondirish - tahorat, g‘usl uchun yoki juma namoziga borish uchungina masjid tark etiladi. Hojatdan ortiqcha bir soat ushlanib qolsa, E. buziladi. Mu’takif masjidda uxlaydi, ovqatlanadi, ehtiyojiga zarur narsalarnigina savdo qiladi. E. payti faqat uxroviy (oxiratga oid), xayrli so‘zlarni gapiradi. Ko‘p kunlik E.da kechalari ham masjidda qoladi. Bir kunlik niyat qilinsa, tong otmasdan kirib, kun botgach chiqadi. 2 yoki undan ortiq kunlik E. uchun kishi masjidga quyosh botishidan oldin kirishi va niyatdagi muddat tugagach, quyosh botganidan so‘ng masjiddan chiqishi kerak. E’TIQOD - Allohning kalomi haqiqiy ekanligiga astoydil ishonish, imonning 3 unsurlaridan biri. E.ning sinonimi sifatida turli aqidaviy maktablar tasdiq, aqida, akd terminlarini ishlatganlar. Mazmuni jihatdan E.ga eng yaqin turadigani tasdiq (bi-l-qalb) bo‘lib, Alloh va Uning Qur’on orqali yetkazgan so‘zlari haqiqiy ekanini chin qalbdan e’tirof etishdir. Ular o‘rtasidaga farq atigi shundaki, tasdiq Allohning so‘zlari haqiqiy va ishonchli ekanligani ichki mulohaza bilan anglash, E. bo‘lsa mana shunga qo‘shilish, unga qalbdan imon keltirishdir. EHROM (arab. - chegaralanish, ibodat holatiga o‘tish) - 1) musulmonlarning katta va kichik haj qilish (haj va umra) vaqtidagi alohida kiyimi. E. - hajni dili bilan niyat qilish, Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 77 haromdan muhofazalanish degani, ehromdagi kishi "muhrim" deb ataladi. Muhrim odobdan tashqari so‘z so‘zlash, xotini bilan yaqinlik qilish, gunoh ishlarga qo‘l urish, bir- biri bilan qichqirishib g‘ijillashishdan saqlanishi lozim. Muhrim kishi quruq yerlardagi hayvonni o‘ldirmaydi, tikilgan libos kiymaydi, oyog‘iga mahsi, etik, paypoq kiymaydi, yuzini, boshini biror narsa bilan to‘smaydi, xushbo‘y narsa surtmaydi, tirnoq, soch, mo‘ylarini olmaydi. Agar bu qoidalardan birortasini buzsa, hayvon so‘yib yoki sadaqa qilib kafforat to‘laydi. 2) E. holatiga kirganlar tanaga o‘raydigan mato. E. 2 bo‘lak (izor va rido) bo‘lib, biri bilan chap yelkani, 2-si bilan beldan pastni o‘raladi. Hojilar haj kunlarida muqaddas joy (Makkadagi Ka’ba)ga kirish uchun E.ga o‘raladi. E. haj ibodatini ko‘rsatilgan tartibda mukammal bajargandan so‘ng yechiladi. EHSON ("astoydillik", "vijdonlilik", "samimiylik") - Qur’onda diniy majburiyatlarni o‘tashdagi samimiylik, riyokorlikning ziddi. Umar ibn Xattob (ra)dan keltirilgan hadislardan birida aytilishicha: "Ehson - rabbingga xuddi Uni ko‘rib turgandek, ibodat qilishingdir. Agar sen Uni ko‘rmagan taqdiringda ham, U seni ko‘rib turadi". Al-Razoliy E. terminini "adl - adolat" so‘zi bilan birga ko‘llaganki, bular birgalikda "adolat va vijdon" mazmunini kasb etgan. E.aqidaviy tushuncha sifatida islom va imon tushunchalari bilan bir qatorda umumiy "din" tushunchasini tashkil qiladi, bunda E. deganda barcha diniy aqidalarni to‘liq, shak-shubhasiz va qayta talqinsiz qabul qilishni bildiradi, ya’ni uning barcha ko‘rsatmalariga chuqur sadoqatni anglatadi. E. tushunchasidan dindorning nomlaridan biri - muhsin kelib chiqqan. Kundalik istiloxda E. termini ixlos - qalbi tozalik, fikr va xatti-harakatlarida samimiylikning sinonimidir. Shogirdning ustoziga bo‘lgan izzat-ikromi va ustozning barcha o‘gitlariga so‘zsiz amal qilishi ham E. deb ataladi. Tasavvufda E. - e’tiqodning oliy bosqichi bo‘lib, undan keyin imon, so‘ng islom turadi, bu shariat - tariqat - haqiqat tushunchalariga mos keladi. E. odatda tasavvuf bilan aynan hisoblangan. Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 78 - F - FADAK - Shim. Hijozdagi dehqonchilik vohasi; Madinadan 2-3 kunlik yo‘lda, Xaybar yaqinida joylashgan. Hozirda mavjud emas. F. aholisini yahudiylar tashkil etib, ular g‘alla va xurmo yetishtirish bilan shug‘ullanganlar. Islomning ilk davrida voha taslim bo‘lish haqida musulmonlar bilan tuzilgan bitimga ko‘ra shuhrat qozongan. Bitimda Muhammad (sav) F. yerlaridan olinadigan daromad haqidagi masalani yechib berganlar. 627 y. Muhammad (sav) F. aholisi Xaybarga harbiy yordam berishini taklif etganidan xabar topib, u yerga Ali (kv) boshchiligida kichik qo‘shin yuborganlar. Bu yurish oddiy chopqun tusida bo‘lgan. Kelasi yili, musulmonlar Xaybarni egallagach, F. yahudiylari Muhammad (sav) elchilari Muxayyisha ibn Mas’ud al-Ansoriy bilan muzokara olib borishgan, butun mol-mulklari evaziga vohani tashlab ketishga ruhsat so‘rashgan. Lekin Muhammad (sav) bilan tuzilgan sulh bitimiga ko‘ra, ular F.da qolishgan, vohadaga yerlarining yarmi ularning xususiy mulki ekanligi e’tirof etilgan, qolgan yarmidan keladigan daromad Muhammad (sav) va u zotning xonadoniga topshiriladigan bo‘lgan. Rasululloh (sav) bu daromadlarni jamoat ehtiyojlari uchun (etim-esirlar, sayyohlar, kambag‘allar, jumladan hoshimiylar urug‘ining eng kambag‘al qatlamini ta’minlashga) sarflashga buyruq berdilar, shu bilan birga zaruriyat tug‘ilsa ularni o‘zlariga, oilalariga va qarindosh-urug‘lariga sarflayajaklarini bildirdilar. Muhammad (sav) vafotlaridan so‘ng qizlari Fotima F.dan (shu bilan birga Xaybar vohasidan) olinadigan daromadga ega merosxo‘r sifatida chiqqan. Xalifa Abu Bakr (ra) unga Rasululloh (sav)ning "Mening merosxo‘rlarim yo‘q va mendan keyin qoladigan barcha narsalar zakot kabi xayrli maqsadlarga mo‘ljallangan jamoa mulki (sadaqa) bo‘lib qoladi" degan hadislarini aytib e’tiroz bildirgan. Garchi Fotima da’vosi rad etilgan bo‘lsa-da, F. maqomi haqidagi janjal ikki yuz yildan oshiq davom etgan. Shialar fikricha, F. yerlari Rasululloh (sav) xonadonining merosiy xususiy mulkidir. Siyosiy vaziyatdan kelib chiqib Alaviylarning da’vosi goh e’tirof qilingan, goh oliy hokimiyat tomonidan rad etilgan. F. uchun uzoq davom etgan kurash shundan dalolat beradiki, ilk islom davrida mulkning ikki xil shakli - xususiy va jamoa mulklari o‘rtasida aniq farq bo‘lgan, mulkdorlar tegashli huquq va majburiyatlarga ega edilar. FAY ("qaytarish") - musulmonlar g‘ayridinlardan tinch yo‘l bilan oladigan barcha narsalar: soliqlarning barcha turi va baytulmol. Qur’onda aytilishicha, "ma afa’a Allohu ala rasulihi minhum" (Alloh ulardan O’zining rasuliga qaytargan narsa", 59:6), ya’ni, jangsiz qo‘lga tushirilgan o‘lja ("uning uchun jangga na otlarni, na tuyalarni solganlar") Muhammad (sav)ga in’om etiladi (nomunosib egalaridan qaytarilgan) va u zot undan o‘z xohishlaricha egalik qilishlari mumkin. FAYZ - otilib chiqish, nur chiqarish. Musulmon ilohiyoti va falsafiy adabiyotda ilohiy manbadan (q. Sudur) olamni yaralish jarayonini (odatda uch bosqichda) anglatish uchun qabul qilingan istiloh. Ixvon as-safoga ko‘ra, Alloh olamni uch bosqichli emanatsiya (nur chiqarish): Avvalgi aql (al-akl al-avval) - Umumiy ruh (an-nafs al-kulliya) - Materiya (al-xayula) vositasida yaratgan. Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 79 FALSAFA - yunoncha "sevaman" ma’nosida keluvchi "filo" bilan "hikmat" ma’nosidagi "sofia" so‘zlaridan paydo bo‘lgan va "hikmatni sevaman" ma’nosini ifodalovchi "filosofiya" so‘zi arabchaga "falsafa" shaklida ko‘chgan. Mil. av. 7-a.ga qadar borliqning boshlang‘ich unsurlari ustida bosh qotirgan va borliq haqida umumiy bir nazariyani o‘rtaga tashlaganlar "hakim" ma’nosidagi "sofos" ifodasi ila atalishgan. Ammo ilk daf’a Pifagor, insonni sofos deb bo‘lmaydi, chunki aslida sofos Allohdir, degan g‘oyani ilgari surgan, binobarin, inson faqat "filosofos" bo‘la olishi mumkinligini aytgan. Usha davrdan keyin borliqni yanada teran anglab, uyg‘un bir shaklda tushuntirib berganlar "filo-sofos" (hikmatni sevuvchi) nomini olishgan va bu kalima arabchaga "faylasuf" (ko‘pligi "falosifa") tarzida o‘tgandir. Tarixda bu unvon ila atalgan ilk mutafakkir Fales (Thales) bo‘lgani ma’lum. 8-a.dan e’tyboran Yslom olami yunoncha va suryoniychadan qilingan tarjimalar orqali Falsafa bilan tanishdi va ilk islom faylasufi bo‘lgan al-Kindiy (252/866 y. v.e.) "falsafa" atamasiga olti xil boshqa-boshqa ta’rif bergan: 1) hikmatni sevish; 2) insonning kuchi yetganicha buyuk Allohning fe’llariga o‘xshashi; 3) o‘limni istash; 4) hunarlarning hunari va xikmatlarning hikmati; 5) inson o‘zini bilishi; 6) insonning kurbi yetgancha abadiy va kulliy bo‘lgan borliklarning haqiqatini, mohiyati va sabablarini bilishi... Download 5.13 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|