Islom iqtisodiyoti va moliyasi, ziyorat turizmi

4. INSON RESURSLARI BILAN ISHLASHDA PSIXOLOGIK MUAMMOLAR TAHLILI VA ULARNING YECHIMLARI
Inson resurslarini boshqairshda rahbar bir qancha muammolarga, xususan, psixologik muammolarga duch kelishi tabiiydir. Inson resurlarini boshqarishda mutaxassis hisoblanga Anna Jiorji bunday muammolar quyidagi sabablar orqali vujudga keladi, deb ta’kidlaydi:
-Hamkasblar o‘rtasida nosog‘lom raqobat;
-Rahbar va xodim orasidagi ziddiyat;
-Xodimga yuklatilgan vazifalarning haddan ziyod ko‘pligi;
-Moliyaviy taqchilik.¹⁹
HR sohasida ruhiy sog‘lik va salomatlik ish beruvchilar uchun eng muhim ustuvor vazifalarga aylanmoqda. Darhaqiqat, HR mutaxassislari ruhiy salomatlik va farovonlikni xodimlarning yetishmasligi va iste’dodlarni saqlab qolishdan keyin turuvchi uchinchi eng katta muammo deb ataydi.

4.1-rasm. Personalning samarali ishlashida xalaqit beruvchi omillar ²⁰
Ishda yuzaga keladigan nizolarning ko‘pchiligi xodimning psixologik jihatdan bezovtaligi, ruhiy xavotirdaligidan kelib chiqadi. AQSh hukumati ruhiy salomatlikni shaxsning hissiy, psixologik va ijtimoiy farovonligi sifatida belgilaydi. Shubhasiz, insonning ruhiy salomatligi uning qanday fikrlashi, his qilishi va harakat qilishiga hissa qo‘shadi va bu uning stressga chidamliligi va boshqalar bilan munosabatlariga bog‘liq bo‘ladi.
Boshqa tomondan, inson resurslarini boshqarish jamiyati ma’lumotlariga ko‘ra, salomatlik xodimning ham aqliy, ham jismoniy salomatligini anglatadi. Ish beruvchilar sog‘lomlikka e’tibor qaratganda, ular xodimlarga kasalliklar va uzoq muddatli sog‘liq muammolarining oldini olish uchun profilaktik yechimlarni taqdim etishga intiladi. Masalan, sport zaliga a’zolik, yoga mashg‘ulotlari va meditatsiya mashg‘ulotlari HR rahbarlari ishchilarning sog‘lig‘ini qo‘llab-quvvatlashi mumkin bo‘lgan usullarni taklif qilishadi.
Ruhiy salomatlik xodimning ruhiy holatini anglatadi, sog‘lomlik esa uning umumiy sog‘lig‘ini anglatadi. Ba’zan, hatto HR sohasidagilar ham farovonlik so‘zini salomatlik bilan yanglishtiradilar, ammo farq bor. Farovonlik ishdan qoniqishni anglatadi. Albatta, farovonlik ruhiy salomatlik bilan bog‘liq. Agar xodimlar ruhiy salomatlik bilan bog‘liq bo‘lgan tashvish, yuqori stress yoki charchashni boshdan kechirayotgan bo‘lsa, ular ishda salbiy his-tuyg‘ularni boshdan kechirishi mumkin.
Pandemiya ish joylarida ruhiy salomatlik va sog‘lomlashtirish dasturlariga ehtiyoj borligini ko‘rsatdi. Ham ong, ham tana tinchlantirishga muhtoj ekanligini yana bir bor isbotlashdi. Pandemiya boshlanganidan ikki yildan ko‘proq vaqt o‘tmoqda hamki, mutaxassislar o‘z takliflarini oshirishda davom etmoqdalar.
Nima uchun HR rahbarlari ruhiy salomatlik haqida qayg‘urishlari kerak?
Nima uchun har qanday rahbar xodimlarning sog‘lig‘i haqida qayg‘urishi kerakligi barchamizga ayon, biroq buni biznes tomonidan qaraydigan bo‘lsak, o‘ziga xos sabablari mavjud. Xodimlarning ruhiy salomatligi va sog‘lig‘ining yomonligi ish beruvchiga jiddiy xavf tug‘dirishi mumkin. Jumladan:
- Samaradorlikning pasayishi: Odamlar ruhiy salomatlik muammolari bilan mashg‘ul bo‘lib qolishsa, ishni yaxshi bajarishga unchalik qiziqmaydilar.
- Iste’fo: Ruhiy salomatlik va farovonlik ishdan qoniqish va farovonlik bilan aniq bog‘liq. Agar xodimlar qattiq bosimdan azob chekayotgan bo‘lsa, ishni tashlab ketishlari mumkin.
- Sust rivojlanish: Agar xodimlar ishni samarali yo‘lga qo‘ymasa, kompaniya u qadar muvaffaqiyatli bo‘lmaydi. Agar ishdan bo‘shash va yangi xodim yollash ko‘p bo‘lsa, kompaniya yangi kadrlarni o‘qitish va yangi xodimlarni kompaniyaga ko‘nikkunlarigacha sabr bilan kutishda pul yo‘qotadi. Bu barcha oqibatlar daromad va biznes natijalariga ta’sir qilishi mumkin.
- Xodimlar ishlash uchun ko‘p vaqt sarflashadi: Toksik ish joylari, shubhasiz, insonning ruhiy holatiga zarar yetkazishi mumkin, psixologik jihatdan xavfsiz muhit esa odamlarni rag‘batlantirishi mumkin. Ishda qo‘rqitish yoki bezovtalanishni boshdan kechirayotgan har bir kishi ko‘proq tashvish yoki stressni his qilishi mumkin. Bu shubhasiz haqiqat. Ammo og‘ir ish yuklari, qat’iy muddatlar va boshqa stressli shaxsiy vaziyatlar charchashga olib kelishi mumkin.
Mayo Klinikasning ta’kidlashicha, ishdan charchash - bu ish bilan bog‘liq stressning bir turi bo‘lib, u jismoniy yoki hissiy charchash holatiga olib keladi va bu xodimning o‘zini o‘zi qadrlashi va o‘zligini his qilishiga salbiy ta’sir qilishi mumkin.
Bu kabi muammolarga yechim sifatida Chendler²¹ quyidagilarni keltirib, inson resurslarini boshqarishda psixologiyaning roli muhim ekanligini ta’kidlab o‘tadi:
Avvalo, korxonalar uchun o‘z xodimlarining fikrlashi, xatti-harakati va his tuyg‘ularini yaxshiroq tushunish - odamlarni samarali boshqarishning asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, butun tashkilot bo‘ylab jarayonlar va natijalarni yaxshilash uchun zarurdir.
Inson resurslari odamlarni boshqarishning markazidagi vositadir. Ishga qabul qilish, samaradorlikni boshqarish, xodimlarni jalb qilish, rivojlanish va farovonlik, tashkiliy psixologiya yoki biznes psixologiyasi bo‘yicha bilimga ega bo‘lgan asosiy mas’uliyat bilan HR sohasida ishlayotganlarga o‘zlarining tashkilotlaridagidek, o‘zlarining ham faoliyatini yaxshilashda yordam berishi mumkin.
Bugungi kunda har qachongidan ham ko‘proq xodimlarning farovonligi tashkilotlar uchun birinchi o‘rinda turadi. CIPD (Chartered Institute of Personnel and Development) ish beruvchilar o‘z xodimlarining jismoniy va ruhiy salomatligiga g‘amxo‘rlik qilishning asosiy burchi ekanligini ta’kidlaydi va tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, bugungi kunda xodimlarning sog‘lig‘iga eng katta xavf asosan psixologiya bilan bog‘liqdir.
Ish joyidagi psixologik tadqiqotlar va amaliyot HR mutaxassislari muammolarni qanday hal qilishlari mumkinligi haqida ma’lumot berishda davom etmoqda. 90-yillarning o‘rtalaridan boshlab, ish bilan bog‘liq stressning xodimlarning sog‘lig‘i va ish samaradorligiga zararli ta’sirini anglab yetish sezilarli darajada oshdi. Shundan kelib chiqib, HR direktorlari va menejerlari ruhiy salomatlikni birinchi o‘ringa qo‘yadigan ijobiy ish muhitini yaratish uchun bir nechta psixologik usullardan foydalanishlari mumkin. Bunga ruhiy salomatlik atrofidagi stigma (xijolat tortish, uyalish)ni kamaytiradigan atmosferani yaratish kiradi, ya’ni odamlar o‘zlari duch kelayotgan muammolar haqida gapirishda qulayroq his qilishadi. Ruhiy salomatlik atrofida stigma yuqori; Shotlandiya ishchilarining 40 foizi ruhiy salomatlik muammosi haqida gapirish ularning karyerasini xavf ostiga qo‘yishi mumkinligiga ishonishgan.
Bunga qarshi kurashish uchun korxonalar tomonidan qo‘llaniladigan ba’zi usullar quyidagilarni o‘z ichiga olishi mumkin:

• 
  Ruhiy salomatlikka intilishni rag‘batlantirish;
  
• 
  Xodimlar uchun ruhiy salomatlik muammolari haqida gapirishlari uchun qulay joylarni yaratish;
  
• 
  Ish yukini xodimning imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda taqdim etish;
  

Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, o‘z ishidan mamnun xodimlar o‘z vazifalarini bajarishda mas’uliyatliroq bo‘lishadi. Inson resurslari ham ualrga aynan mana shunday psixologik travmalardan xoli bo‘lgan muhit yaratishga intiladi.
BPS²² ma’lumotlariga ko‘ra, psixologiya ishni foydali, mazmunli va psixologik zararni oldini oladigan muhit yaratishda bosh ko‘makchi bo‘ladi. Demak, yuqoridagilardan xulosa qilib aytishimiz mumkinki, psixologiya inson resurslarini boshqarishda xodimlar ishlari uchun qulay sharoit yaratishi bilan har qanday sohada muhim rol o‘ynaydi.
XULOSA
Turizm sohasi va unga chambarchas bog‘liq bo‘lgan mehmondo‘stlik dunyodagi eng tez rivojlanayotgan tarmoqlardan biri bo‘lib, har yili yaxshi daromad keltiruvchi jahon yalpi ichki mahsulotining 10 foizini tashkil qiladi.²³ Sanoat qanchalik kuchli bo‘lsa, hukumatlar ulardan shunchalik qo‘shimcha daromad oladi.
Aniqki, yaxshi turar joy tanlovi ko‘proq turistlarni sayohat qilishga va hududdagi kichik va katta mehmonxonalarga ko‘proq pul sarflashga undaydi. Bu ularni yirik korxonalar bilan teng o‘yin maydoniga tushishni talab qiladi, chunki chet ellik sayyohlar ko‘pincha yangi boshlovchilar va mikro-tadbirkorlar taklif qiladigan mahalliy mahsulotlar va tanish xizmatlarga nisbatan xayrixohdirlar.
Prognozlarga qaraganda²⁴ kelgusi o‘n yil ichida ko‘plab yangi mehmonxonalar ochilishi va butun dunyo bo‘ylab ko‘proq ish o‘rinlari yaratilishi kutilmoqda. Ba’zi odamlar mehmondo‘stlik faqat uy xo‘jaligi va oziq-ovqat ishlab chiqarishni o‘z ichiga oladi, deb hisoblaydilar, lekin haqiqat shundaki, u restoranlar, banketlar, xona ichidagi ovqatlanish, hisoblar, kadrlar, savdo va marketing, front-ofis, turoperatorlar, tadbirlarni qamrab oladi.
Mehmondo‘stlik sanoati cheksiz imkoniyatlarga ega, shuningdek yuqori raqobatbardosh sohadir. Mehmonxonalar va ularning turizmdagi sa’y-harakatlari o‘sishda katta ahamiyatga ega.
Shularda kelib chiqqan holda, ushbu sohada faoliyat olib borayotgan xodimlarni boshqarishda, ularning samarali faoliyat olib borishida, mavjud yoki yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan nizolarni to‘g‘ri hal qilishda, sog‘lom raqobat muhitini yaratishda av yana ko‘plab boshqa sabablar uchun inson resurslari psixologik jihatdan yondashuvni yo‘lga qo‘ymoqligi darkor.
Mehmondo‘stlik sanoatining eng muhim va hayotiy jihatlaridan biri bu turizm sektori uchun muhim bo‘lgan noyob xizmatni taqdim etishidir. Bunda psixologiya mehmonlarni qanday qilib to‘g‘ri nazorat qilish va boshqarish va mehmonlarni qondirish uchun qanday yo‘l tutishni o‘rgatadi.
Hozirgi kunda esa turizm infratuzilmasi jahon iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridan biri bo‘lib, mamlakat iqtisodiy rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Bu sohada rivojlangan davlatlarda juda katta bunyodkorlik ishlari amalga oshirilmoqda. Shu sababli turizmni rivojlantirishda ilg‘or mamlakatlar modelidan foydalanish va ular erishgan yutuqlarni respublikamiz turizmiga tatbiq etish yo‘llarini o‘rganish lozimdir.
Shundan kelib chiqqan holda, quyidagilarni turizm sohasida tatbiq etish zarur:

• 
  Turizmda psixologiyaning rolini oshirish;
  
• 
  Xodimlar samarali faoliyat olib borishlari uchun vaqti-vaqti bilan psixologik treninglar olib borish;
  
• 
  Xalqaro psixolog mutaxassilarning tavsiyalaridan foydalanish;
  
• 
  Faoliyatni yo‘lga qo‘yishda zamonaviy metodlar, vositalar, taktika va jarayonlardan foydalanish;
  

Turizmda eng dolzarb muammolardan – gid-tarjimonlarning turistlar bilan muloqotga kirishib keta olmasligi, ular orasida yoki bevosita turist va muqim aholi orasida yuzaga keladigan muammolarga to‘g‘ri baho berib, hal qila olmaslikdir, Shuning uchun ham kurs ishi davomida tahlil qilib o‘tilgan psixologiyaning inson resurslarini bosharishdagi o‘rnini chuqur anglab yetgan holda vaziyatga baho berish, muammoli vaziyatlardan to‘g‘ri chiqib keta olishni o‘rganish zarur. Yuqoridagilarga qo‘shimcha tarzda quyidagilarni ham ilova qilib o‘tish lozim:

• 
  Turizmda kichik va xususiy tadbikorlik faoliyatini to‘g‘ri yo‘naltirish;
  
• 
  O‘zbekistoning turistik imkoniyatlari bilan chet ellik investorlarni tanishtirish va ulardan unumli foydalanish;
  
• 
  Ichki turistik bozorda o‘zaro raqobatni yanada kuchaytirish;
  
• 
  Zamonaviy turistik komplekslarni bunyod etishda chet el sarmoyasini jalb etishga erishish;
  
• 
  Jahon bozorida talab katta bo‘lgan xalqaro turistik yo‘nalishlarni yo‘lga qo‘yishda va ishlab chiqishda qatnashish;
  
• 
  Milliy urf odatlar va tarixiy arxitektura yodgorliklarini asl ko‘rinishda saqlab qolishga erishish;
  
• 
  Milliy turistik mahsulotlarni yagona markazga birlashtirish;
  

Yuqorida berilgan har bir taklif va xulosalardan ko‘zlanayotgan asosiy maqsad psixologiya yordamida turizm sohasida faoliyat olib boruvchi har bir mutaxassisning ishini yengillashtirish, menejerlar uchun boshqaruvni samarali va oson yo‘lga qo‘yishdir.