Islom iqtisodiyoti va moliyasi, ziyorat turizmi

2.1-rasm. Turistik destinatsiya to‘g‘risida umumiy tasvirni hosil qiluvchi munosabatlar zanjiri¹⁵
Maslouning ehtiyojlar piramidasi (Kotler, 2000) odamlar asosiy ehtiyojlarini birinchi navbatda qondirilishi kerak, deb ta’kidlaydi. Turizmda ham xuddi shunday. Ehtiyojlarni Maslou piramidasdek bir qator guruhlarga bo‘lib olishimiz mumkin. Savol tug‘ilishi mumkin: Maslou ehtiyojlari piramidasi individual darajalari tahlil qilinadigan asosiy elementlar bilan turizm psixologiyasi orasida qanday bog‘liqlik bor?
Birinchidan, fiziologik va xavfsizlik ehtiyojlarini qondirish (Maslou piramidasining 1 va 2 darajalari, 2.2-rasm). Ma’lumki, har bir sayyohlik yo‘nalishi quyidagi ikkita asosiy ehtiyojga - fiziologik va xavfsizlik ehtiyojiga javob berishi kerak.
Asosiy fiziologik ehtiyojlar:
- Gastronomiya - mahalliy gastronomiyaga mos keladigan xilma-xillik va sifat darajasi. Ko‘pincha mahsulot va joylashuvning o‘ziga xosligini bildirish uchun mahsulotlarga mintaqaviy brendlar biriktiriladi.
- Turar joy - turistning sog‘lig‘iga xavf tug‘dirmasligi uchun sifatli va kafolatlangan bo‘lishi zarur.
- Xavfsizlik ehtiyojlari - bu joyning xarakterini, ijtimoiy hayotini, istalmagan patologik belgilar xavfini aks ettiradi: jinoyatlar /o‘g‘irlik, tajovuz/, spirtli ichimliklar yoki giyohvandlik, madaniy va ekologik vandalizm va boshqalar.

2.2-rasm. Maslouning ehtiyojlar piramidasi¹⁶
Maslou ehtiyojlari piramidasining boshqa darajalari turist paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan vaziyatlarga qarab farqlanadi. Bular madaniyat (turistning mahalliy tarix, an’analar yoki san’atga moyilligi), faol tajriba (masalan, sport faoliyati) bo‘lishi mumkin, sarguzasht (hozirda adrenalin deb ataladi), konformizm (o‘ziga odatlangan faoliyatni izlash), dam olish va sog‘liqni saqlash (sog‘lomlashtirish) yoki ijtimoiy obro‘ (hashamatli joylarda V.I.P. ta’tillari).
Ikkinchidan, ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish (Maslou piramidasining 3-bosqichi).
Ijtimoiy ehtiyojlar - masalan, ma’lum bir guruhning bir qismi bo‘lish (nafaqat turistlar guruhi, balki mahalliy aholining ham). Agar mahalliy hamjamiyat turistik biznes bilan shug‘ullansa, turizm psixologiyasi mehmondo‘stlikni nazorat qiladi, to‘g‘rirog‘i qanday qilib samarali o‘zini targ‘ib qilish, yuzaga kelgan yoki yuzaga kelishi kutilayotgan xoh turist va muqim aholi, xoh turistlarning o‘zlarining o‘rtasidagi nizolarni oldini olish yoki hal qilishda turizm psixologiyasi yordam beradi.
Sayyohlar bo‘lsa (bu, ayniqsa, maxsus sayohatda birga sayohat qilayotgan bir guruh odamlar bo‘lganda qo‘llaniladi, xuddi bayramlar kabi) bu guruhning bir qismi, ya’ni turistlar guruhining bir qismi bo‘lishning vaqtinchalik hissidir. Yadro turizm g‘oyasi va ba’zan sayohat qilishning asosiy drayveri ham turli xil odamlar bilan uchrashishga asoslangan mamlakatlar, joylar yoki madaniyatlar va o‘z tajribasi, munosabati yoki shaxsiy qadriyatlarini almashish bo‘lishi ham mumkin. Boshqa tomondan, bunday uyushgan sayohatlar, mukammal ishlab chiqilgan vaqt jadvallari bilan (aniq vaqtlar bajarilishi kerak, aks holda imkoniyat yo‘qoladi) bo‘lishi zarur, aks holda nomaqbul stress bilan yakunlanadi, bu esa g‘ayrioddiy xatti-harakatlarning qo‘zg‘atuvchisi bo‘lishi mumkin. Xuddi shunday salbiy harakat va shuningdek guruh safarlarida, agar odamlardan boshqalarga moslashish talab etilsa (masalan, jismoniy jihatdan kamroq), paydo bo‘lishi mumkin.
Uchinchidan, o‘z-o‘zini qadrlash va o‘z-o‘zini anglash, shaxsiy faollashuv ehtiyojlarini qondirish (Maslou piramidasining 4 va 5 darajalari). Ushbu daraja mijozning Maslou piramidasining to‘rtinchi va beshinchi darajalariga nisbatan qoniqish darajasini tahlil qiladi. Munosabat bir tomondan turistik xizmatlar yetkazib beruvchi/provayderi va ikkinchi tomondan mijoz o‘rtasidagi munosabatlar juda aniq bo‘ladi. Chunki xizmat predmeti mijozning o‘zi bo‘lib, u subyekt emas. Shuning uchun ma’lum bir mahsulotga, xizmatga, hududga yoki xizmat ko‘rsatuvchi provayderga sodiqligi uchun mijozning qoniqishi asosiy shartdir. Bu qoniqish keyinchalik uning ehtiyojlari va istaklariga ko‘ra, o‘zini o‘zi anglash hissini keltirib chiqaradi. Bunday qoniqish oxir-oqibat biz ijobiy tajriba deb ataydigan narsaga olib keladi.
Turizmda psixologiyasini amaliyotda ko‘radigan bo‘lsak, turistning motivatsiyasi, uning roli va qaror qabul qilishiga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan barcha omillar asosiy omillardir.
Xodimlarning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
- Aloqa,
- boshqalarni tushunish,
- mijozning kutayotganini tushunish va his qilish qobiliyati;
- Sadoqat,
- barcha vaziyatlarni hal qilish qobiliyati va boshqalar.
Yaxshi xodimlar mijozlarni tinglash qobiliyatiga ega bo‘lgan, asosiy muammolar va salbiy ko‘rsatkichlarga tezda javob beradigan "muxbir" yoki "axborotchi" sifatida harakat qilishlari kerak.. Biroq, bu mijozlarning hech qanday bezovtalanishisiz, maxfiy va/yoki qulay tarzda amalga oshirilishi kerak. Bu kabi "razvedka yondashuvi" qo‘shimcha ravishda tez tahlil qilish qobiliyatini talab qiladi,
ma’lumot olish va xatolardan saboq olishga yordam beradi. Shuning uchun turizm psixologiyasi xodimlarning umumiy xususiyatlarini aniqlashi kerak, ularning tipologiyasi va turizm industriyasidagi bunday ishlar uchun imkoniyatla potensiyalini ko‘ra bilish kerak.
Umuman olganda, psixologiya tadqiqotlari turizm amaliyotida ham o‘z o‘rniga ega bo‘lishi kerak.
Turizm bilan bog‘liq korxonalarning aksariyati kichik yoki o‘rta biznesdir. Biroq, ularning boshqaruvi ishni yuritishgagina qaratilgan, rivojlantirishga emas, Rivojlanish uchun esa kichik va o‘rta korxonalar turizm psixologiyasidan samarali foydalanishi mumkin. Buning sabablari quyidagilar:
Birinchidan, mijozlarning xulq-atvori va o‘zini tutishlari to‘g‘risida ma’lumot to‘plash nafaqat vaqt talab etadi, balki qimmatga tushadi ham. Ikkinchidan, turistik modellardan glamurizatsiya(media instrumentlar yodamida qayta ishlash)si va foydalanuvchi uchun nomaqbulligi tufayli amalda foydalanish qiyin. Psixologik maslahatlar esa xuddi ovqat pishirish kitobchasidek qadamma-qadam tushuntirib borilgani bois, birinchidan tushunarli va aniq, ikkinchidan samaralidir. Bu esa barcha qiyinchiliklarga qaramay, psixologiya turizmda o‘z o‘rnini topadi deganidir, chunki to‘g‘ri qo‘llanilsa, mijozlarning "yashirin" ehtiyojlari haqida ma’lumot bera oladi ham. Shunday qilib, turizmda psixologiya quyidagilarga hissa qo‘shishi mumkin:
- turistlarning sifat talablarini o‘rganish.
- mahsulot sifati va mavjud narxlar o‘rtasidagi bog‘liqlik.
- muayyan yo‘nalishda mijozlarning qoniqishini o‘rganish.
- turizmni idrok etishdan hududning hayot aylanishini o‘rganish.
- alohida yo‘nalishlarning jozibadorligi bo‘yicha tadqiqotlar.
Demak, yuqoridagilardan kelib chiqib shuni aytishimiz mumkinki, turizmda psixologiyaning o‘ziga xos o‘rni bor va undan doimo foydalanish kerak va yana shuni ta’kidlash joizki, hozirgi vaqtda u hali ham zamonaviy turizmning eng muhim muammosi sifatida qaralamoqda, bu esa o‘z navbatida ushbu sohada hali qilinadigan tadqiqotlar talaygina ekanligini anglatadi.