Iste’molchilar tanlovi reja: I. Kirish. II. Asosiy qism

 
5-chizma. Daromad o’zgarishining byudjet chizig’iga ta’siri 
 
Iste‘molchi byudjeti chizig‘ining holatiga uning daromadlari va tovarlar 
narxining o‘zgarishi ta‘sir ko‘rsatishi mumkin. Misol uchun, iste‘molchi 
daromadining muayyan miqdorida 20 birlik A tovar yoki 10 birlik B tovar sotib olish 
mumkin bo‘lsin. Birdaniga sotib olinishi mumkin bo‘lgan har ikkala tovarning turli 
kombinattsiyalari G byudjet chizig‘ida joylashadi. Agar iste‘molchining daromadi 2 
barvar oshsa, u holda uning byudjet chizig‘i ham tegishli ravishda G1 holatiga
8
Economics: principles, problems and policies. Stanley L. Brue, Campbell P. McConnell, seventeenth edition, 
McGraw-Hill/Irwin New York, 2008. 362, 372 бет 

---

3. O’rnini bosish va daromad samarasi 
Bozorda tovarlar narxi hamda iste‘molchi daromadlari darajasi o‘zgarib 
turadi. Iste‘molchining narx o‘zgarishiga ta‘sirchanligi o’rnini bosish samarasi 
deyiladi. Bunda bir tovar narx o‘sganda xaridor uchun o‘rnini bosuvchi boshqa tovar 
nisbatan arzon bo‘lib qoladi hamda u ancha qimmatli tovarni mazkur tovar bilan 
almashtiradi. Jumladan, margarin va sariyog‘ shunday o‘rnini bosuvchi tovarlar 
hisoblanadi. Ulardan biriga narxning o‘sishi boshqasining xarid qilinadigan miqdori 
ortishi bilan birga boradi.
Daromad samarasi narx o‘zgarishi oqibatida iste‘molchi pul daromadi xarid 
qilish layoqati tebranishi natijasida tovarlarga talabning o‘zgarishidir. Daromad 
samarasi turli xaridorlar toifasi uchun har xil o‘ringa ega bo‘ladi.
Iste‘molchi tanlovini o‘rganishda mazkur tanlov oqilona ravishda amalga 
oshiriladi va quyidagi shartlar ta‘minlanadi deb faraz qilinadi:
1) mavjud va cheklangan byudjetdan to‘liq foydalaniladi;
2) ehtiyojlar maksimal darajada qondiriladi.
Ma‘lum olingan tovarning narxi o‘zgarsa, u byudjet chizig‘iga ikkala turdagi 
o‘zgarish orqali ta‘sir qiladi. Bu daromad samarasi va o‘rnini bosish samarasi. Agar 
ikki tovardan aytaylik B tovarning narxi oshsa unda byudjetimizning real qiymati 
pasayadi, natijada iste‘molchi nominal qiymati o‘zgarmagan xuddi shu byudjet 
darajasida har ikkala tovardan kamroq sotib olishi mumkin va bu byudjet chizig‘i 
chap tarafga parallel ravishda ko‘chib o‘tib, Qa1 Qb1 to‘g‘ri chizig‘i shaklini oladi. 
Bu narx o‘zgarishining daromad samarasi deyiladi. Ammo narx o‘zgarishi natijasida 
o‘rnini bosish samarasi yuz beradi. A tovarning narxi va ikkala tovarlarning 
nafliliklari o‘zgarmay turib V tovarning narxi oshishi uning narxiga nisbatan so‘nggi 
qo‘shilgan nafliligini kamaytiradi va iste‘molchi o‘z tanlovini A tovarga tomon 
o‘zgartiradi. Bu esa byudjet chizig‘ining o‘zgarishiga olib keladi va iste‘molchi 
daromadi darajasini o‘zgartirmagan holatda Qa1 Qb1 byudjet chizig‘i Qa0 Qb2 

---

to‘g‘ri chizig‘i shaklini oladi. Bu narx o‘zgarishining o‘rnini bosish samarasi 
deyiladi
9
.
Normal tovarlar uchun quyidagilar xarakterli: xaridor o‘sgan real 
daromadining bir qismini mazkur tovarlar iste‘molini ko‘paytirishga sarflaydi, ya‘ni 
o‘rnini bosish va daromad samarasi bir xil yo‘nalishda ta‘sir ko‘rsatadi.
Daromad samarasi ko‘p darajada oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechaklar, 
tamaki mahsulotlari va boshqa shu kabi tovarlarga nisbatan o‘z o‘rniga ega bo‘ladi. 
Mazkur tovarlar uchun sarflar iste‘molchi byudjetining sezilarli qismini tashkil 
qiladi, shu bilan bir vaqtda tovar birligi narxlari unchalik katta bo‘lmaydi.