Isxakov S. A. Musulmon huquqi: IIV oliy ta’lim muassasalari uchun darslik / S. A. Isxakov, A. R. Raxmanov
Download 4.5 Mb. Pdf ko'rish
|
Musulmon huquqi. Isxakov S.A., Raxmanov A.R. Darslik . – Toshkent ...
9.2. Islomda jazo va uning turlari
Jinoyatlar ularga belgilangan jazolardan kelib chiqib, quyidagi turlarga bo‘linadi: a) hudud; b) qasos; d) diya; f) ta’zir. Birinchi tur – hudud jinoyatlari bo‘lib, bunday jinoyatlarga had jazolari belgilanadi, u Alloh haqi uchun beriladigan jazolardir. Had jazosi muayyan belgilangan jazo bo‘lib, uning quyi yoki yuqorisi bo‘lmaydi. Alloh haqining ma’nosi belgilangan jazodan hech bir shaxs yoki jamoat ozod etilmasligidir. Ushbu jinoyatlar jamiyat qoidalariga xilof bo‘lganidan jazo Alloh haqini bajarish uchun beriladi. Had jinoyatlari aniq belgilangan bo‘lib, ular zino, yolg‘on guvohlik berish, mast qiluvchi ichimlik iste’moli, o‘g‘rilik, qaroqchilik, dindan chiqish, qo‘zg‘olon ko‘tarishdir. Ushbu jinoyatlarga beriladigan jazolar had jazolari, deb ataladi. Har qaysi jinoyatning jazosi farqlanishi uchun ular zino hadi, ichkilik hadi va boshqalarga bo‘linadi. Ikkinchi tur – qasos jinoyatlari bo‘lib, ular qasos yoki diya jinoyatlariga mustahiq, deyiladi. Qasos va diya jinoyatlari had jazolari kabi aniq belgilangan bo‘lib, shaxs haqi uchun bajariladi. Shaxs haqida jabrlanuvchiga (agar u hayot bo‘lmasa, uning qarindoshlariga) jinoyatchini afv etish huquqi beriladi. Bunday holda jinoyatchi jazodan ozod etiladi. Qasos va diya jazolari besh xil bo‘ladi: qasddan odam o‘ldirish; qasdga o‘xshash; xatolik orqasidan yuz bergan qotillik; qasddan keltirilgan zarar; xatolik orqasidan qilingan jinoyat. Uchinchi tur – ta’zir jinoyatlari bo‘lib, bunday jinoyatlar uchun ta’zir uqubatlari belgilangandir. Ta’zir uqubatlarining ma’nosi odobga chaqirish bo‘lib, u qozining hukmi bilan amalga oshiriladi. Ta’zir jinoyatlari uchun aniq jazolar belgilangan bo‘lmay, yengil yoki og‘ir uqubatlar bilan jazolash mumkin bo‘lgan. Bunda, albatta, jinoyatlarning tafsilotlarini aniq o‘rganib chiqish talab qilingan. Ta’zir jinoyatlari ribo, g‘iybatchilik, poraxo‘rlik va shunga o‘xshagan jinoyatlardan iborat. 135 Had, qasos va diya jinoyatlarining ta’zir jinoyatlaridan farqi shuki, ularga hukmlar aniq, yozma belgilangan bo‘lib, o‘zgartirmay ijro etiladi. Ta’zir jinoyatlariga hukm chiqaruvchi qozidir. U jinoyat uchun jazo belgilayotganda, jamiyatdagi ahvolni ham hisobga oladi. Jamiyatdagi ahvol deganda, uning kechagi hayoti bilan bugungisi o‘rtasida farq bo‘lsa, uni e’tiborga olish ko‘zda tutiladi. Jinoyatlarning had, qasos, diya, ta’zir kabilarga bo‘lish quyidagi sabablarga asoslangan: – birinchidan, afv etish masalasi bo‘lib, had jinoyatlari afv etilmaydigan jinoyatlar hisoblanadi. Bunday jinoyatni sodir etgan kimsani jabrlanuvchi ham, hakam ham jazodan ozod etolmaydi. Ulardan biri afv etgan taqdirda ham, uning afv hech qanday kuchga ega bo‘lmaydi. Qasos jinoyatlarida esa jinoyatchini uqubatdan faqat jabrlanuvchi, agar u hayot bo‘lmasa, uning qarindoshlari ozod etadilar. Ushbu jinoyatda jabrlanuvchi olamdan o‘tsa-yu, uning yaqinlari bo‘lmasa, u holda davlat hokimi jinoyatchini jazodan ozod etish huquqiga ega bo‘ladi. Ta’zir jinoyatlarida afv etish huquqi qozi kalonga beriladi. Ammo undan jabrlanuvchining haqiga to‘liq rioya etgan holda afv etish talab qilinadi; – ikkinchidan, qozining hudud jinoyatlaridagi huquqi. Hudud jinoyatlari sodir etilganda, jazolar qozi tarafidan musulmon huquqida belgilanganidek, nuqsonsiz berilishi lozim bo‘ladi. Qozining hudud jinoyatlari jazolarini kechiktirishi mumkin emas. Uning hudud masala- laridagi huquqi juda cheklangan bo‘ladi. Qasos jinoyatlari bo‘yicha ham qozi cheklangan huquqqa ega bo‘ladi. Agar jinoyatchi jabrlanuvchi tarafidan afv etilsa, qozi unga diya jazosini belgilaydi. Jinoyatchi dildan ham afv etilsa, qozi unga ta’zir jazosini belgilaydi. Bunday jazoda esa unga katta huquq berilgan bo‘ladi. Ta’zir jinoyatlarida qoziga katta huquq berilgan. U o‘z hukmi bilan jazo turlarini belgilaydi. Uning og‘ir yoki yengil bo‘lishini ham ko‘rsatib beradi. Jinoyatchini ozod etish ham uning hukmida bo‘ladi; – uchinchidan, yengillashtiruvchi holatlarni inobatga olish. Hudud, qasos, diya jinoyatlarida yengillashtiruvchi holatlar mavjud bo‘lmaydi. Ularga beriladigan jazolar muqarrar bo‘lib, ko‘rsatilgan hech qanday sabablar inobatga olinmaydi. Ammo ta’zir jinoyatlarida yengillashtiruvchi holatlar mavjud bo‘lib, qozidan yengilroq jazoni tanlash talab qilinadi; – to‘rtinchidan, jinoyatning isboti masalasi. Musulmon huquqida hudud, qasos jinoyatlarining isboti uchun muayyan guvohlar talab qilinadi. Masalan, zino jinoyati uchun to‘rtta guvohni shahodat qilish 136 talab qilinadi. Boshqa turdagi jinoyatlar uchun ikkita guvoh talab etiladi. Ta’zir jinoyatlarida esa bitta guvohning shahodati ham joiz, deb qaraladi. Jinoyatlar maqsadiga ko‘ra, qasddan va ehtiyotsizlik natijasida sodir etilgan jinoyatlarga bo‘linadi. Qasddan sodir etilgan jinoyatlar deganda, jinoyatchining bir amalni bajarish mumkin emasligini bila turib, uni bajarishi tushuniladi. Ushbu nisbat jinoyatning umumiy sifati, deb qaraladi. Endi uning xususiy jihatiga qaralsa, jinoyatchi bajaradigan amalining natijasini oldindan belgilab olishidir. Bunday umumiy va xususiy jihatlar e’tiborga olinadigan jinoyat qasddan sodir etilgan jinoyat, deb ko‘rsatiladi. Agar jinoyatchi jinoyatining natijasini oldindan belgilab olmagan bo‘lsa, shubhali qasd, deb yuritiladi. Ehtiyotsizlik tufayli sodir etilgan jinoyatga uni sodir etgan shaxs taqiqlangan amalni bajarishni niyat qilmagan, balki xatolik yuzasidan sodir etgan, deb yuritiladi. Xatolik ikki turga bo‘linadi: jinoyatchi bir ishni bajarayotgan bo‘lib, bu ish tufayli jinoyat sodir etishi. Masalan, bir kishi yo‘lni toshlardan tozalayotib, ularni to‘g‘ri kelgan tomonlarga otayotganda, bir tosh bir odamga tegib, uni o‘ldirib qo‘ysa yoki ovchi mo‘ljalni noto‘g‘ri olib, bir kishini nobud qilsa, mazkur amallar xatolik yuzasidan sodir etilgan jinoyatlar, deb hisoblangan; kishining hech bir ishni oxirigacha bajarmay, ehtiyotsizlik oqiba- tida jinoyat sodir etishi. Masalan, bir kishi quduq qazib, uning yon- atrofini to‘sib qo‘ymay, tashlab ketsa va boshqa kishining unga tushib, cho‘kishi natijasida o‘lishi. Ushbu bo‘linishdan maqsad jinoyatchiga jazo belgilash uchundir. Agar jinoyatning qasddan bajarilganligini isbotlashga dalillar yetishmasa, jinoyatchi jazodan ozod etiladi. Jinoyatchi jinoyatni ehtiyotsizligi tufayli sodir etgan bo‘lsa, u jazoni faqat ehtiyotsizlik qilgani uchun oladi. Qasddan sodir etilgan jinoyat qasdsiz jinoyatdan tubdan farq qilib, ba’zi vaqtda kishi qasdsiz jinoyat sodir etgan bo‘lsa, jazodan umuman xalos qilinmasligi ham mumkin. Jinoyatlar sodir etilgan vaqtiga qarab, ochiq, noaniq va mujmal jinoyatlarga bo‘linadi. Agarda jinoyat sodir etilganiga ko‘p vaqt o‘tmagan, shuningdek uni aniq ko‘rgan guvohlar mavjud bo‘lsa, mazkur hodisa ochiq, aniq jinoyat, deb yuritiladi. Jinoyatlarning sodir etilgan vaqtlari aniq bo‘lmasa, noaniq jinoyatlar, deyiladi. Ushbu ajratish musulmon huquqida ikki maqsadni ko‘zda tutadi: Download 4.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling