Iv. Foydalanilgan adabiyotlar

2.4. Anorzorlarni barpo qilishda talab etiladigan omillar
Yorug’lik - uglerodni assimilyatsiya qilish jarayoni - fotosintezning asosiy omili hisoblanadi. U o’simlik organlarining o’sishi va hosil bo’lishiga yordam beradi, transpiratsiyasiga, o’suvchi organlarning yo’nalishiga va boshqalarga ta’sir ko’rsatadi. Yorug’likning o’zgarishi bilan o’simlik tuproq va havoning harorati, namlik, tuproqning kimyoviy tarkibi hamda mikrobiologik muhit o’zgaradi.
Anorzorning yorug’lik rejimi ochiq joyning yorug’lik rejimidan farq qiladi. Shox-shabba va daraxt tagiga yorug’lik kam tushadi.
Anor aprel oyining boshida havo harorati 12-14°S ga ko‘tarilishi bilan ko‘kara boshlaydi.
Kuzda issiq harorat shu darajaga tushganda o‘sishdan to‘xtaydi. Anorning o‘sish davri naviga, iqlimiga qarab 180-215 kun davom etadi. Anor may oyining boshida gullaydi, birinchi galda qishlab chiqqan kurtaklar gullaydi, oradan 10-15 kun o‘tib, yoppasiga gullash boshlanadi. Anor o‘zining naviga qarab 120-160 kunda pishib etiladi.
Issiqlik energiya omili sifatida transpiratsiya, fotosintez, o’suv fazalarning boshlanishi va uzunligiga ta’sir ko’rsatadi. Issiqlik yetishmasa o’suv davrida fotosintez susayadi, o’simlik o’sishdan qoladi, qishga tayyorgarligi yomonlashadi, mevasining sifati buziladi, ularning shira yig’ishi va pishib yetilishi cho’ziladi, kerakli rangga ega bo’lmaydi. Issiqlik optimal darajadan ko’tarilib yoki kamayib ketganda o’simlik organizmining hayot faoliyati susayadi ma’lum chegaraga yetganda esa ular o’sishdan to’xtaydi va hatto nobud bo’lishi ham mumkin.
O’simliklarning normal o’sishi va rivojlanishi uchun uzoq sovuq bo’lmaydigan ma’lum davrni talab qilibgina qolmay, balki o’suv davrida haroratning kerakli ritmda bo’lishini ham talab etadi. O’suv davrining turli fenofazalarida bir o’simlikning o’zi issiqlikning har xil miqdorda bo’lishini talab qiladi. Masalan, ildizlar 2,5-5,4 oS da o’sa boshlaydi, kurtaklar 5-10oS atrofida yoziladi, meva kurtaklar esa 15-20 oS da differentsiatsiyalanadi
Namlik anorning hayotida muhim ahamiyatga ega.Chunki, o’simlik barglari, shoxlari, ildizlari, mevalari 72-86 foizini suv tashkil etadi. Suv ta’sirida bir qator murakkab biokimyoviy, fiziologik jarayonlar, mineral hamda organik moddalarning kolloid holatini saqlanishi, fermentlar ta’siri, fotosintez, o’sish jarayoni intensivligi ro’y beradi. Suv to’qimalarni turgor holatda saqlaydi. U o’zining solishtirma issiqlik sig’imi tufayli o’simliklarda haroratni stabillashtirishga va hokazolarga yordam beradi.
O’simlik hujayralarida suv yetarli darajada bo’lganda organik moddalar sintezi, yetishmaganda esa, gidroliz kuchayadi.
Suv o’simlikka tuproq orqali ta’sir etadi. Shuning uchun tuproqning suv rejimi, yillik yog’ingarchilikni miqdori va ularning taqsimlanishi, yer osti suvlari sathi o’simliklar hayotida katta o’rin tutadi.
Anor o’simliklarining suvga bo’lgan talabi o’simlik naviga qarabgina emas, balki ularningyoshi meterologik sharoit, tuproqning fizik-kimyoviy tarkibi va bir qator boshqa omillarga qarab aniqlanadi.
Sovuq 10-15C ga yetganda anorning yer usti organlari kuchli zararlanadi. Sovuq 18-20 C ga yetganda, uning yer usti organlari ildiz bo’yinchasigacha sovuqdan zararlanadi. Qishda anor tuproqga ko’miladi. (oktyabr oxiridan boshlab). Mart oylarining boshidan boshlab ochiladi.
Garchi anorlar qurg’oq va yarim quruq hududlarda o’sib issiqlikni yoqtirsada ular optimal hosil va meva sifatiga erishish uchun ularni quruq mavsum davomida muntazam sug’orish kerak. Anor daraxtlari qurg’oqchilik sharoitlarida omon qolishi mumkin, ammo yetarli sug’orishsiz meva sifati va miqdori kamayishi mumkin. Qurg’oqchilik davrida barglar mevadan suv so’rayotgani va mahsulot sifatini pasayishi va buzilish oqibatida yuzaga kelishi mumkinligini ta’kidlash lozim.
Anor daraxtlari turli tuproq sharoitlariga osonlikcha moslasha oladi, lekin unumdorbo‘z tuproqlarda juda yaxshi rivojlanadi. SHunday bo‘lsada ular turli tuproqsharoitlarida rivojlanishi mumkin, shu jumladan o‘rta me’yordagi sho‘rhok tuproqlarda ham.
• Anor daraxtlari sho‘rlik darajasi bir oz yuqori bo‘lgan tuproqlarda hamrivojlanishi mumkn.
• Tuproqning suv o‘tkazuvchanligi (suv turib qolmasligi) juda muhim. Anor daraxtlari kislotaligi o‘rtame’yordan ishqorliligi bir oz yuqori bo‘lgantuproqlarda ham rivojlanishi mumkin, ular yaxshi rivojlanishi uchun eng yaxshi tuproqsharoitlari bu rN o‘lchami 5.5 va 7.5 oralig‘idagi tuproq sharoitlari.Tuproqning ishqorliligi yuqori va tuproqning suv o‘tkazuvchanligi yomonlashgansharoitlarda meva sifati buzilishini boshlaydi. Yuqorida tilga olinganidek, ular unumdorligi yuqori bo‘z tuproqlarda yaxshirivojlanadi, lekin ular qumoq va kley (srach) tuproqlarda ham samarali rivojlanishimumkin.
Ko`chatlar ekiladigan maydon tekis, sug’orish uchun qulay, quyosh nuri yaxshi tushuvchi, quruq va sovuq shamollardan himoyalangan bo’lishi kerak. Bahor va yoz paytlarida sug’orish suvi bilan yetarli ta’minlangan bo’lishi alohida ahamiyatga ega. Qalamchalar ekiladigan maydonnning tuprog’i yengil yoki o’rtacha zichlashgan unumdor, sho’rlanmagan yoki kam sho’rlangan bo’lishi kerak.
Anor qalamchalarini Farg’ona viloyati sharoitida (barcha tuproq tarkibi me’yordan ortiqcha sho’rlangan yerlarda ham) yetishtirishda tanlangan yer maydoni pol tizimida yaxob suvi berilishi hamda bir yoki ikki marta tuproqning sho’rlanish darajasini hisobga olgan holda sho’r yuvish ishlari olib borilishi lozim.
Bahorda qalamchalar ekilishidan oldin yer tekislanib qayta shudgorlanadi. Bunda shudgorlashni tuproq qatlamini ag’darmagan holda amalga oshirish mumkin. SHudgorlangan yer zudlik bilan boronalanadi. Yana bir usul chizel bilan ishlov beriladi va chizellangan maydon zudlik bilan boronalanadi. Boronalashdan maqsad tuproq yuza qatlamidagi yirik kesaklarni maydalash, yumshatish va namlikni behuda yo’qolishini kamaytirishdan iborat.
Aytib o’tilgan tadbirlar tomorqa va dala hovlilardagi kichik maydonlarda qo’lda lopata va ketmon bilan amalga oshiriladi. SHu tariqa anor qalamchalarini ekish uchun yer tayyor holatga keltiriladi.

XULLOSA
Anorni kelib chiqishi, tarqalishi va rivojlanish tarixi.Keyingi yillarda axolini oziq-ovqat maxsulotlariga, sanoatni esa xom ashyoga bolgan talabini qondirish xamda mamlakatimizni eksport saloxiyatini oshirishga katta etibor berilmoqda. Shu jumladan qimmatbaxo meva-anor anorchilikni rivojlantirish maqsadida anorzorlar uchun yer maydonlari ajratish yangi serxosil maxalliy va istiqbolli navlarni kopaytirish, anor yetishtirishda ilg’or inovatsion texnologiyalar qollagan xolda xosildorligi va sifatini oshirishga katta etibor berilmoqda. Oxirgi 5-6 yil davomida Respublikamizda paxta va boshoqli don maydonlari bosqichma-bosqich qisqartirilishi va bu maydonlarga sabzavot poliz, oziq-ovqat yogli ekinlar xamda meva, uzum shu jumladan anorzorlar tashkil qilish kengaymoqda. Birgina Fargona viloyatida yangitdan 2000 gektar maydonga anorzorlar tashkil etildi. Anor juda ham foydali osimlik, bevosita istemol qilinishidan tashqari xalq xojaligining kopgina tarmoqlarida ishlatiladi. Uning tarkibida har xil muhim moddalar bolishi bilan birga u xalq meditsinasida
Boyoqchilikda va manzarali osimlik sifatida juda qadirlanadi. Bu esa respublikada meva-sabzavotlarni qayta ishlaydigan korxonalar sonini yanada oshirish, mavjud korxonalarni modernizatsiya qilish asosida ularning yalpi ish unumdorligini kotarish bugungi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Hozirgi vaqtda yer yuzi aholisi bir sutkada 4,5-5,0 mln tonna ovqat istemol qilayotgan bolib, bu korsatkich yildan yilga ortib bormoqda, chunki har bir sutkada tugilish sonini hisobga olsak, bu korsatkich oz-ozidan ortib boradi. Mamlakatimiz aholisini oziq-ovqat muammosini kafolatlangan holda xal etish boyicha turli xildagi, mazmundagi Farmonu-qarorlar qabul qilinib hayotga tatbiq etilmoqda. Bunda paxta maydonlarini qisqartirish hisobiga boshoqli ekinlar maydonini 50 ming gektarga, hamda sabzavot va boshqa oziqa ekinlar maydonini yanada kengaytirish kozda tutilgan. Shu farmon asosida birinchi Prezidentning 2009 yil 26 yanvardagi Qarorida ham mamlakatimizda oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishni kopaytirish va oziq-ovqat uchun ekiladigan ekinlarni turini kengaytirish, bu asosda aholini oziq-ovqat mahsulotlariga bolgan talabini tola qondirish vazifasi qoyilgan. Xalqimiz anorni mevalarning sultoni deya ataydi. Darhaqiqat, unga sinchiklab qarasangiz toj kiydirilganga oxshaydi. Ona yurt nemati, xalqimiz tomonidan sevib istemol qilinadigan anor qadimdan tabobatda keng qollanilgan. Turli kasalliklarni davolash maqsadida uning mevasi, posti bilan birga daraxtning novdasi va postlogi ham ishlatiladi. Bobur Fargona viloyatining marifatida anor va orik mevasining bisyor bolishini qayd etgan.
Anorchilik Fargona sharoitida ozining istiqbolli dehqonchilik sohasi ekanini amalda isbotladi. Ozbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach dastlabki kunlaridan boshlab kichik va orta biznesga keng yol ochib berildi. Yurtimizga koplab chet el investorlari jalb qilindi. Anor navlarini organish otgan asrning 20 yillaridan keyin boshlangan. Ozarbayjon quruq subtropik osimliklar stantsiyasida 1932-1939 yillar mobaynida Zakavkaze, Orta Osiyo respublikalari, Dogiston va Qrimda anor osimliklari boyicha tadqiqotlar otkazildi. 1935 yildan boshlab quruq subtropik osimliklar ilmiy-tadqiqot institutida ushbu osimlikning Orta Osiyoga mansub navlarini va ularni ostirish usullarini organish davom ettirilgan. Nikitski botanika bogi, Dogiston mevachilik stantsiyasi va boshqa ilmiy muassasalarda mahalliy sharoitlarda anor osimligi keng kolamda sinab korildi. Qulay sharoitlar mavjudligi sababli Orta Osiyo respublikalarida anorning turli xil navlari ostirilmoqda.Keng ishlab chiqarish sharoitlarida kopaytirishga anorning quyidagi navlari tavsiya etilgan.Respublikamizda anorning 40 dan ortiq navlari bor. U Ozbekistonning deyarli barcha tumanlarida ostiriladi. Tabiiy holda osuvchi anorlar Ozbekistonning janubiy tumanlarida uchraydi. Anor osimligi qadimdan ekib kelingan eng mashhur tropik va subtopik osimliklar qatoriga kiradi. Ushu osimlikka Ispaniyada katta qiziqish uygotgan va keng hududlarga ekib kelingan (Lanskiy va Nyuman, 2007). Ispaniya Yevropada asosiy anor ishlab chiqaruvchi va eksport qiluvchi mamlakatlardan biri sanaladi. Ispaniyada anor yetishtiruvchi maydon janubiy-sharqiy qismda joylashgan.Anor qimmatbaho subtropik o`simliklardan biri. O`zbekistonda anor boshqa mevali daraxtlar ichida 5-7 foyz maydonni egallaydi, bu esa aholining anorga bo`lgan ehtiyojini qondira olmaydi. Shu sababli kam harajat qilgan holda ko`p miqdorda anor ko`chati yetishtirish va anorzorlar barpo etish muhim masala bo`lib qolmoqda. Anor issiqsevar osimlik, foydali harorat summasi 5000 0S ga yetganda undan alo sifatli meva olinadi. Janubiy hududlarda anor dengiz sathidan 1200 m balandlikda, qariyib 700 mm yogingarchilik tushadigan lalmikor yerlarda yetishtiriladi. Anorzor boglar bir yillik kochatlardan barpo etiladi. Anorzor bog barpo etish uchun yer boshqa meva daraxtlar uchun tayyorlangandek, odatdagi usulda tayyorlanadi. Anor sovuq shamollardan himoyalangan va quyosh qizdirib turadigan unumdor qumoq boz yerlarda osadi. SHorlangan va botqoqlashgan yerlarda yaxshi osmaydi. Anor kochatlari bir-biridan 4 x 2 m oraliqda, lalmikor yerlarda ostirilganda esa 5 x 4 m oralatib otqaziladi. Anor chetdan changlanadigan osimlik, lekin oz-ozidan ham changlana oladi. Shuning uchun, anorning har xil navlarini aralashtirib ekish