Iv. Foydalanilgan adabiyotlar

2.1 Anor oʻsimligi va uning biologiyasi.
Anor – issiqsevar o’simlik, foydali harorat summasi 5000 ⁰S ga yetganda undan a’lo sifatli meva olinadi. Janubiy hududlarda anor dengiz sathidan 1200 m balandlikda, qariyib 700 mm yog’ingarchilik tushadigan lalmikor yerlarda yetishtiriladi. Anorzor bog’lar bir yillik ko’chatlardan barpo etiladi. Anorzor bog’ barpo etish uchun yer boshqa meva daraxtlar uchun tayyorlangandek, odatdagi usulda tayyorlanadi. Anor sovuq shamollardan himoyalangan va quyosh qizdirib turadigan unumdor qumoq bo’z yerlarda o’sadi.
SHo’rlangan va botqoqlashgan yerlarda yaxshi o’smaydi. Anor ko’chatlari bir-biridan 4 x 2 m oraliqda, lalmikor yerlarda o’stirilganda esa 5 x 4 m oralatib o’tqaziladi. Anor chetdan changlanadigan o’simlik, lekin o’z-o’zidan ham changlana oladi. SHuning uchun, anorning har xil navlarini aralashtirib ekish hosildorlikni oshiradi.
Anor ko’chatlari asosan bahorda - mart oyi oxiri aprel oyi boshlarida ekiladi. Ko’chatlar ekiladigan o’ralarning chuqurligi 60 sm, kengligi 75 sm gacha bo’ladi. Ko’chatlar ekishdan oldin yerlar chuqur 40-50 sm chuqurlikda plantajli pluglar bilan ag’darib haydalishi lozim. Ko’chatlar ekilgandan so’ng jo’yaklab sug’oriladi. Sug’orilgandan 2-3 kun o’tgach, ko’chatlar to’g’rilab chiqiladi va zarur bo’lsa, ular tagiga tuproq tortiladi.
Anor ko’chatlari o’tqazilgan dastlabki yili vegetatsiya davri davomida 10-12 marta (gektariga 600-700 m3 hisobida) sug’oriladi. Anorlar tuprog’ining namligi dala nam sig’imiga nisbatan 75-80% da saqlanadi.
Oxirgi suv oktyabrning birinchi o’n kunligida beriladi. Har galgi sug’orishdan so’ng tuproq yetilishi bilan sug’orish egatlari va o’simlik taglari hamda qator oralari yumshatiladi. O’simlik qator oralari yoz davomida 4-5 marta yumshatiladi. Kuzda anor tuplari yostiqcha olinib tuproq bilan ko’miladi.
Qishda qattiq sovuq bo’lmaydigan va harorat 15-16 S dan pastga tushmaydigan, janubiy hududlarda anor tuplari ko’milmay o’stiriladi. Dastlabki ikki yil davomida qator oralari qora shudgorligicha qoldiriladi, undan keyingi yillar qator oralariga siderat ekinlarni ekish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Hosilga kirgan anor o’suv davrida 9-10 marta sug’oriladi. Sug’orish normasi gektariga 800-900 m3, anor tuplarini qishda oson bo’lishi uchun o’suv davrida bostirib sug’oriladi. SHoxlar mog’orlamasligi uchun qishda sug’orilmaydi, lekin qish juda quruq kelganida bir-ikki marta gektariga 1500-2000 m3 me’yorida sug’oriladi.
Yosh anorzorlar bog’ barpo qilgandan so’ng uchinchi yildan boshlab gektariga 25-30 t hisobidan go’ng berilib o’g’itlanadi, beshinchi yildan boshlab esa har uch yilda bir marta 35-40 t dan go’ng ishlatiladi. Mineral o’g’itlardan dastlabki ikki yilda har yili gektarga ta’sir etuvchi modda hisobida 30-35 kg dan azot, 20-25 kg dan fosfor va 7-8 kg dan kaliy solinadi. Uchinchi, to’rtinchi yilda azot va kaliy miqdori ikki barobar, fosforni esa 1,5 barobar oshiriladi.
Besh yoshli va undan oshgandan keyin har gektarga azot normasi 100-120 kg/ga, fosforniki 60-65 kg va kaliyniki 25-30 kg/ga yetkaziladi. Unumdorligi past yerlarda azot va fosfor miqdori 1,5-2 barobar oshiriladi, shulardan azotning 50% i yoz davomidagi oziqlantirishda beriladi. O’g’itlar yosh bog’larda 15-20 sm chuqurlikda, hosilga kirgan anorzorlarda esa 35-40 sm gacha chuqurlikda solinadi.
Kuzda anor tuplari qishga ko’milgandan keyin, qator oralari 25-30 sm chuqurlikda haydaladi. Shudgor qilingan yer bahorda boronalanadi, qatordagi o’simliklarni yonlari esa, o’suv davri davomida 2-3 marta yumshatiladi. Muntazam ravishda sug’orib turish muhim o’rin tutadi, aks holda anorlar yorilib ketadi. Har galgi yoki har ikki sug’orishdan keyin oralari yumshatiladi.
Anor ko‘chati ekilganidan keyin birinchi yildan boshlab 30–40 sm balandlikda 4–5 ta asosiy shox qoldirib past bo‘yli daraxt ko‘rinishida yoki 3–4 asosiy shox qoldirib butasimon shakl beriladi. Har yili qurigan, nimjon rivojlangan, eskirgan o‘zak novdalar kesib turiladi. Vegetatsiya davrida 6–10 marta sug’oriladi, qator oralari yumshatiladi, begona o‘tlardan tozalanadi, oziqlantiriladi.
Anor daraxti sovuqqa chidamsiz bo’lib, 10 darajagacha chidaydi. Anor daraxtining qishli kunlardan saqlab qolish uchun uni ko’mish kerak. Ko’mish uchun eng qulay vaqt oktyabr oyining oxiri va noyabr oyining birinchi o’n kunligidir. Chunki bu vaqtda anor daraxti tanasida suv bo’lib, yaxshi egiladi va sinmaydi.
Zax yerlarda yerga bir qavat xas-xashak tashlanadi, anor yotkizilib, ustiga yana bir qavat xas-xashak tashlab, shoxlari yig’ishtirilib ko’miladi. Iloji boricha anor tanasiga tuproq tegmay xashak ustida bo’lishiga e’tibor bering. Shundagina daraxt qishdan omon chiqadi.Yana bir jixati borki, qish cho’zilib ketgan davrda anor tanasini tuproq «yalamay», unga ziyon yetkazmaydi.
Baxor boshlanib, mart oyining o’ninchisini o’tkazib, qishi bilan tayyorlangan o’g’it bo’lsa, anorning chuqurlariga solib ustidagi tuprog’ini tushirib, qo’yiladi.
Faqatgina xashagini olinmaydi, chunki, kutilmagan sovuq tushib, tuproq ostidan issiq chiqqan anor daraxtiga tez ta’sir qilishi mumkin. Xamal boshlanib, mart oyining 20-chisidan so’nggina uning xashaklari olinib, yeri tekislanadi.Ayrilar qo’yib, singan shoxlari olib tashlanadi. Ishlov berish chog’ida zinxor o’tmas chopqi va bolta ishlatmaydi. Anor daraxti tanasidagi ko’chib qolgan po’stlog’ini tozalab, oxaklab qo’yishyoki butun tanasini dorilab chiqishga e’tibor qaratiladi.Bu bilan anor daraxti tanasida qishlab sog’lom chiqqan zararli xasharotlarni ko’payishini oldini olgan bo’ladi. Shundan so’ng anorga suv berish kerak. Aprelning oxiri may oylarida anorga suv berishga extiyoj bo’lmaydi. Uning tanasidan o’sib chiqqan xom navdalarni olib tashlab, tagini ketmon bilan chopib chiqiladi.
Shundan so’ng anor daraxti o’g’itlanadi. O’g’itlashning turli yo’llari bor. Bu ko’p o’g’it yig’ishga bogliq. Agar ko’p o’g’it yiqqan bo’linsa xar bir anor daraxti atrofini kavlab tomiriga tegmaydigan qilib bir zambirdan chirigan go’ng solib, ko’milgani ma’qul. Bu usulda go’ngdagi mavjud azot, fosfor, kaltsiy va boshqa o’g’itlar daraxtga me’yorida yetib boradi. O’g’itlashning yana bir usuli-bog’ingizga suv kiradigan tomoniga xandaq qazib, qishi bilan o’g’it jamg’ariladi.
Suvni shu xandak orqali beriladi.O’gitni tez-tez aralashtirib turiladi. Bu usul suv bilan o’g’itlash, ya’ni sharbat berish deyiladi.Keyingi suvni may oyining o’ninchisidan so’ng berish nixoyatda foydalidir. Qiyg’os gulga kirgan daraxt suv bilan birinchi gullarini ushlab qoladi. Bu bilan anor serxosil bo’lib, dastlabki, tug’ilgan mevalari yirik va shirin bo’ladi.Xar suv bergandan so’ng yer qurigach, ketmon bilan ag’darib, ayrisini to’g’rilab qo’yiladi.
Yangi o’sib chiqqan yovvoyi novdalarni yulib tashlashni xam nazardan qochirmaydi. Anordan mo’l xosil olish uchun saraton suvidan kamida ikki bor qondirib sug’oring. Shundan so’ng yana begona o’t-o’lanlarni yulib, daraxt tanasidagi yosh navdalarni olib tashlashga e’tibor qaratiladi. Avgust oyining oxiri-sentyabr oyiboshlarida yerning sharoitiga qarab anorga yana suv beriladi.
Bu paytda anor xosili ko’rinib, ko’zni quvontirarli darajaga yetadi. Xar bir tup daraxtni sinchiklab ko’zdan kechiradigan bog’bon ayrim daraxtlar kam xosil qilganini guvoxi bo`ladi. Bundan xulosa chiqarishga shoshilmang, chunki anor daraxti kamida uch yilda bir marta dam oladi, juda oz miqdorda xosil beradi.
Sentyabr oyining o’ninchisidan so’ng anorga suv berish to’xtatiladi.Chunki, keyingi suvlarni foydasi bo’lmay, aksincha, pishgan anorlarni yorib yuboradi.Anor mevasining pishganini terib olib, yana suv beriladi, bu keyingi xosilni pishishi va anor bog`ingizni yumshoq turishga yordam beradiki, anor daraxtini ko’mish paytida ildizi bilan egiltirishga xamda anorni sindirmay ko’mishga yordam beradi.Shunday qilib, baxor va yoz mavsumi anor daraxtini 4 marta butash va tagini chopish, yer sharoitiga qarab, olti -sakkiz marta sug’orishni maqsadga muvofiq. Zarur xolda xashoratlarga qarshi kurash vaziyatga qarab olib boriladi.
Anor asosan, qalamchadan ko‘paytiriladi. Unumdor qumoq, ita yetarli yaxshi o‘sadi. Chidamli, lekin namsevar. Yerning unumdorligiga qarab, ko‘chat oralig‘I 4x4 va 5x4, tomorqa-larda 3x3 m qilib ekiladi. O‘zbekiston sharoitida kech kuzda xashak, qamish bilan yopiladi yoki tuproqqa ko‘milib, bahorda ochiladi 180–215 kun. Yozdan kuzgacha gullaydi. Mevasi 120–160 kunda– ikkinchi yarmida pishadi.-15°-17° sovuqqa chidaydi,-20° da yer usti qismini sovuq urib ketadi. Anor 3–4 yoshdan meva tuga boshlaydi, 8–10 yoshdan to‘liq hosilga kirib, 30–40 yil meva beradi, 200 s/ga gacha boradi. Bu oila filogenetik jihatdan mirtadoshlar oilasiga yaqin bo‘lib, unga bitta turkumga mansub 2 ta tur kiradi.Bittasi sokotra anori (Punica protopunica). U Sokorta orolida o‘sadi, ikkinchisi oddiy anor (P.granatum) Yevropaning Janubi-Sharqiy qismiga yaqin Sharq va O‘rta Osiyoda tarqalgan. O‘zbekistonda oddiy anor tabiiy holda ham o‘sadi. Ikkala tur ham buta yoki kichik daraxtdan iborat.
Gullari aktinomorf, ikki jinsli. Gulqo‘rg‘oni murakkab, gultoji qizil rangli. Urug‘chisi (onaligi) normal rivojlangan, ko‘zachasimon guli meva tugadi, urug‘chisi qisqa, qo‘ng‘iroqsimon gullari odatda meva tugmaydi. Anor chetdan changlanadi. Barglari mayda, nashtarsimon, shoxlari tikanli (shirin mevalisida tikani kamroq). May-iyun oylarida gullaydi. Gullari ikki jinsli, yirik (diametri 8 sm gacha), och qizil, shoxi uchida bitta, ikkita, ba’zan beshtagacha joylashadi.
Guli ikki xil: hosilli va hosilsiz bo‘ladi. Hosil tuguvchi gullar biroz yirik, ya’ni 5 sm atrofida, hosilsiz gullar undan kichikroq bo‘ladi. Hosilli gullar hosilsiz gullardan farqi, shakli ko‘zachasimon bo‘lib hosilsiz gullarda ko‘zachasimonlik kuzatilmaydi va ular tez to‘kilib ketadi.Asosiy tanadan shakllantirilgan shoxlarda mayda tikanli hosil shoxchalari shaklllangan bo‘ladi. Havo harorati -15⁰S dan past bo‘lganda anor daraxtini sovuq urishi kuzatiladi. Shuning uchun ham Farg‘ona viloyatidan boshqa viloyatlarda anor tupi oktyabr oyida 10-15 sm qilib tuproq qatlami bilan ko‘miladi.