J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Háreketke keltiriwshi tańlaw. Ortaliq jag ’dayi ózgergen waqitta anaw yamasa minaw túrge tiyisli individler arasinda násillik ózgeriwsheńlikke, soniń menen birge jańa jaǵdayǵa az ǵana sáykes keletuǵin belgi-qásiyetlerge iye organizmler saqlanip qalip, olar arasinan ózgeriske ushiramaǵanlari ólip ketedi. Darvin bes jilliq sapar waqtinda kúshli dawillar tez-tez bolatuǵin okeandaǵi atawlarda tek uzin qanatli hám qanatsiz yamasa rudiment qanatli shibin-shirkeyler ushiraytuǵinliǵin aniqladi. Ilimpazdiń bayan etiwinshe bunday atawlarda kúshli dawillar boliwina baylanisli normal qanatli shibin-shirkeyler onsha tótepki bere almaǵanliǵi sebepli, dawil olardi ushirip ketip nabit etken. Uzin qanatli individlerdiń ayrimlari samalǵa qarsiliq etip hawada uship júrgen. Kelte qanatlilar bolsa, pútkilley hawaǵa ushpay túrli jariq, quwislarǵa jasirinǵan. Bunday qubilis uzaq miń jillar dawam etiwine baylanisli násillik ózgeriwsheńlik hám tábiyiy tańlaw okean atawlarinda qanati uzin hám qanatsiz individlerdiń kelip shiǵiwina sebepshi bolǵan. Organizmlerdiń jańa belgileriniń payda boliwin hám rawajlaniwin támiyinleytuǵin tábiyiy tańlawdi háreketke keltiriwshi tańlaw dep ataydi.
Dizruptiv tańlaw. Ayrim jaǵdaylarda belgili orinlarda tarqalǵan bir túrge tiyisli organizmler arasinda bir- birinen ayirilip turatuǵin eki hám onnan artiq formali individler ushirawi múmkin. Bul tábiyiy tańlawdiń jáne bir ayriqsha formasi bolǵan dizruptiv tańlaw nátiyjesi bolip tabiladi. Atap aytqanda, eki noqatli xan qizi qońiziniń qatti qanatli qońir (qaraltim) hám qizǵish formalari ushiraydi. Qizǵish qanatlilar qista temperaturaniń tómenleniwine baylanisli az nabit boladi. Biraq ta jaz aylarinda az násil qaldiradi. Kerisinshe qaraltim formalar qista tómen temperaturaǵa tótepki bere almay kóplep óledi. Jaz aylarinda bolsa kóp násil qaldiradi. Solay etip, jildiń hárqiyli máwsimine túrlishe beyimlesiwi arqali bul eki túrli xan qizi óz násilin ásirden-ásirge saqlap kelmekte.
55. Mikrobiologiya pániniń úyrenıw obyekti, wazıypaları hám áhmiyeti
Mikrobiologiya juda mayda, oddiy ko’z bilan ko’rinmaydigan faqat optik asboblar-yorug’lik yoki elektron mikroskoplar yordamida ko’rinadigan mikroorganizmlarni o’ranadi. Mikrobiologiya - grekcha so’z bo’lib, mikros-mayda, bios-hayot va logos-fan demakdir. Mikrobiologiya -mikroskopik zambrug’lar, bakteriya, riketsiyalar, mikoplazma, virus, aktinomitsetlar va mikroskopik so’vutlarining morfologiyasi, fiziologiyasi, bioximiyasi, genetikasi, ekologiyasi va sistematikasini o’rganadigan fandir. Shuningdek mikrobiologiya mikroorganizmlarning inson, hayvon va o’simliklar hayotidagi ahamiyatini, tabiatda moddalarning almashinishi, turli yuqumli kasalliklarning yuqatishdagi roli haqida ham ma’lumot beradi. Mikroorganizmlar olami g’oyat boy va turli-tuman. Eng keng tarqalgani prokariotlarga mansub bakteriyalar bo’lib, ular eng sodda va mayda organizmlar. Bakteriyalar boshqa tirik organizmlardan farqi bo’lib ularni alohida olam Procariotae ga kiritiladi. Mikrobiologiya biologiyaning nisbatan yosh tarmogi bo’lib, u kun sayin o’sib, rivoj topmoqda. Bioximiya, molekulyar biologiya, biotexnologiya, agroximiya, fitopatologiya, veterinariya, meditsina, epidemiologiya, qishloq ho’jaligi, sanoat, dengiz, geologiya, genetika, kosmik mikrobiologiya va boshqa fanlar bilan chambarchas boģliqdir.

56. Tábiyatda azottıń aylanıwı
Pútkil Jer planetası kóleminde quyash energiyası esabına júz beretuǵın biologiyalıq áhmiyetli elementlerdiń bir buwınnan ekinshisine ótiwi zatlardıń geologiyalıq dáwirlik aylanısı delinedi. Zatlardıń geologiyalıq aylanısı abiotikalıq faktorlar tásirinde ámelge asırılatuǵın zatlar migraciyası esaplanadı.Tiri zattıń payda bolıwı menen geologiyalıq aylanıs tiykarında organikalıq zatlardıń dáwirlik aylanısı, yaǵnıy biologiyalıq dáwirlik aylanıs júzege keldi. Tiri organizmlerdiń rawajlanıwı nátiyjesinde geologiyalıq aylanısta qatnasıwshı elementler tirishiliktiń tiykarı esaplanatuǵın jáne toqtawsız dawam etetuǵın biologiyalıq dáwirlik aylanısqa qosılıp baradı. Biosferanıń rawajlanıwı hám ondaǵı proceslerdiń júz beriwi biogen elementlerdiń úzliksiz túrde dáwirlik aylanısı menen baylanıslı. Tiri organizmlerdiń tirishilik iskerligi ushın ayırım elementler kóp, ayırım elementler bolsa az muǵdarda zárúr. Sonıń ushın biologiyalıq dáwirlik aylanısta qatnasıwshı biogen elementler makroelementler hám mikroelementlerge ajıratıladı.Bular arasında C, H, O, Ν, S, P eń tiykarǵı elementler esaplanadı.
Zatlardıń geologiyalıq dáwirlik aylanısı biologiyalıq dáwirlik aylanıstan bir qansha qásiyetleri menen parıqlanadı: geologiyalıq dáwirlik aylanıstıń háreketlendiriwshi tiykarǵı kúshi suwdıń okeanlar hám qurǵaqlıq ortasında toqtawsız aylanıp turıwı bolsa, biologiyalıq dáwirlik aylanıstı háreketlendiriwshi kúshi tiri organizmlerdiń azıqlanıwındaǵı ayırmashılıqlar esaplanadı. Zatlardıń geologiyalıq aylanısında Jer qabıǵındaǵı barlıq ximiyalıq elementler qatnassa, biologiyalıq dáwirlik aylanısqa tek ǵana biogen elementler qatnasadı. Geologiyalıq dáwirlik aylanıstıń dawam etiwi bir neshe on mıń hám júz mıń jıllardı qurasa, biologiyalıq dáwirlik aylanıstı támiyinlewshi biogen elementlerdiń dáwirlik aylanıs cikli qısqa – bir neshe jıl, bir neshe on hám júz jıllardı quraydı. Biologiyalıq dáwirlik aylanıs geologiyalıq dáwirlik aylanıstan parıqlı túrde, biosfera sheńberinde júz beredi. Biologiyalıq dáwirlik aylanıstıń áhmiyeti, avtotrof organizmler tárepinen fotosintez procesinde anorganikalıq zatlardan organikalıq birikpelerdiń sintezleniwi, sol organikalıq birikpelerdiń azıq shınjırındaǵı konsumentler qatnasında ózlestiriliwi, reducentler tárepinen bolsa qaytadan anorganikalıq zatlarǵa tarqalıwında júzege keledi. Reducentlerdiń tirishilik iskerligi sebepli organikalıq birikpeler anorganikalıq zatlarǵa aylandırılıp, qaytadan biologiyalıq dáwirlik aylanısta qatnasıwı onıń quramınan shıǵıp, geologiyalıq dáwirlik aylanısqa qosılıwı múmkin.
Biologiyalıq hám geologiyalıq dáwirlik aylanıslar bir-biri menen tıǵız baylanıslı bolǵanı ushın bul proceslerge bir pútin, tutas, yaǵnıy elementlerdiń biogeoximiyalıq dáwirlik aylanısı dep ataladı. Zatlardıń biologiyalıq hám geologiyalıq aylanıs procesleri birgelikte zatlardıń biogeoximiyalıq aylanısın payda etedi. Bul process suw, kislorod, uglerod hám azottıń aylanısında júzege keledi. Biogeoximiyalıq cikl – bul biosferada ximiyalıq elementler hám anorganikalıq zatlardıń sırtqı ortalıqtan organizmlerge, organizmlerden bolsa jáne sırtqı ortalıqqa shıǵarılıwı arqalı aylanısı. Biogen elementlerdiń aylanıs tezligi olardıń organizmler tirishilik iskerligindegi funkciyası hám Jer qabıǵındaǵı muǵdarına baylanıslı.