J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Òtkiziwshi toqima òsimlik òresi arqali suw hàm onda erigen mineral duzlar, japiraqtan payda bolģan organikaliq zatlardiñ eritpleri òtip turadi. Ksilema hàm floema boladi. Ksilemada traxeidler hàm traxeyalar boladi. Olar arqali suw hàm ondaģi erigen mineral duzlardiñ eritpeleri joqariģa qarap shaqalardan japiraqlarģa òtip turadi. Floemada elek tàrizli tùtikler boladi. Bular arqali japiraq kletkalarinda payda bolģan organikaliq zatlardiñ eritpeleri òsimlik òresi boylap tamir sistemasina òtip turadi.

43. Anatomiya pániniń qısqasha rawajlanıw tariyxı
Anatomiya fanining rivojlanish tarixi eramizdan oldingi uzoq o`tmishga borib ta‘qaladi. Qadimda diniy aqidalarga ko`ra murdani кеsib o`rganish gunoh sanalib bu usul bilan odam tuzilishini órganishga intilganlar o`lim jazosiga hukm etilgan.Anatomiyaning asosiy rivojlanish davri qadimiy yunonlar mamlakatida boshlanib Gippokrat, Pifogor, Arastu, (Aristotel) kabi allomalar tarbiyalangan maktablar tashkil etilgan.
Gippokrat-kuzatish va tekshirishlari asosida 72 ta asar yozgan yurak-qon tomirlar tuzulishi tóģrisida ma‘lumot bergan.
Arastu (Aristotel)-nervlar paylardan farqi borligini aorta qon tomiri yurakdan boshlanishini aniqlagan atoqli olim anatom, faylasufdir.
Gerofil–Ichki a`zolarni kesib o`rgangan,harakatchan va sezuvchi nervlarni aniqlagan.
Klavdiy Galen (130-210) - suyaklar, muskullar, bosh va orqa miya anatomiyasini o`rgangan. Hayvonlar yuragi va qon tomirlarini o`rganib arteriyalarda havo emas balki qon oqishini birinchi bo`lib isbotlagan.
Abu Ali ibn Sino (930-1037) – yuzdan ortiq asar yaratgan, bulardan eng yirigi – «Tib qonunlari» besh jildli bo'lib birinchi tomi anatomiya va fiziologiyaga bag`ishlangan. Ushbu kitobga tibbiyot sohasidagi dunyoda bo'lgan barcha ma‘lumotlarni to'plabgina qolmasdan o'z tekshirishlari va tushunchalari bilan fanni yanada boyitgan.Ibn Sino organizmni o'rganishda odam konstitutsiyasiga birinchi bo'lib e’tibor berdi. «Tib qonunlari» kitobida ichki kasalliklar, xirurgiya farmakologiya gigiyena va tibbiyotning boshqa qismlari to`grisida batafsil ma‘lumotlar berilgan. «Tib qonunlari» o`zbek tilida birinchi marta 1954-1956 yillarda Toshkentda bosilib chiqqan.
Vilyam Garvey (1578-1657) kuzatish va tajribalari asosida1626-yilda e‘lon qilingan «Hayvonlarda yurak va qon harakati to`grisida anatomik tekshirishlar» degan ilmiy asarida katta va kichik qon aylanish doiralarini birinchi marta ilmiy ravishda isbotlab bergan.Garviy qonni arteriyadan venaga ko`zga ko`rinmaydigan mayda tomirchalar orqali o`tadi deb taxmin qilgan.
M. Malpigi (1628-1694) arteriya bilan venani bir biriga qo`shib turadigan kapillyarlar borligini mikroskop ostida ko`rib isbotladi.
Fredrik Ryuish (1638-1731)- qon tomirlariga rangli moddalar yuborib o`rgangan va preparatlar tayyorlangan.
XII-XIII asrlarda ya‘ni uyg`onish davrida anatomiya faniga qiziqish Italiyada, keyin Fransiyada ochilgan tibbiyot maktablarida yangitdan boshlandi. Olimlar talabi bilan har besh yilda bir marta murdani ochib o`rganishga ruxsat berilgan.Natijada,dunyoda birinchi bo`lib Mondino da Lyutsi 1326 yilda ikki murdani o`rganib, olingan ma‘lumotlar asosida anatomiya darsligini yozdi.
Leonardo da Vinchi (1452-1519) u 30 dan ortiq murdalarni kesib o`rgangan va a‘zolar rasmini chizib chiqqan. U dunyoda birinchi bulib muskillarning ishlash dinamikani o`rganib, shu bilan plastik anatomiyaga asos solgan.
Andrey Vezaliy (1514-1564) – «Anatomiya jadvallari» atlasini va «odam tanasining tuzilishi to`grisidagi yetti kitob» ni yozdi.
Gabriel Fallopiy (1523-1562) tarixda birinchi bo`lib kalla suyaklarining tuzilishi va taraqiyoti, muskullar, jinsiy a‘zolar, bachadon nayi, eshitish va ko`rish a‘zolarini o`rganib «Anatomik kuzatishlar» kitobini yozgan.
B.Evstaxiy (1510-1574) – Vezaliyning anatomiyadagi ayrim xatolarini to`g`riladi. U tishlar, buyraklar, eshitish a‘zolarini o`rganib birinchi marta halqum bilan o`rta quloq bo`shlig`ini qo`shib turuvchi eshitish yo`lini aniqladi. Kuzatishlar asosida 1714 – yilda «Anatomiya qo`llanmalari» asarini nashr ettirdi.
I.Purkine (1787-1869) suyak hujayralari, yurak muskullaridagi alohida o`tkazish tolalari, nerv tolalarining mikroskopik tuzilishini o`rganadi.
N. I. Pirogov (1810-1881) odam organizmidagi a‘zolarni muzlatib, qotirib, qavatma-qavat qilib kesib o`rgangan. Fassiyalar, muskullar va qon tomirlarni o`rgandi va “Muzlatilgan murdalarni arralab o`rganilgan topografik anatomiya” atlasini (1859yil) yozdi.
I.M.Sechenov (1829-1905) nervizm g`oyalarinig asoschisi bo`lib u organizmni bir butun bo`lib tashqi muhit bilan bog`lanishini isbotladi.I.M. Sechenov 1863 yilda “Bosh miya reflekslari” kitobini yozdi
I.P.Pavlov (1849-1936) odam markaziy nerv tizimi fiziologiyasini o`rganishga salmoqli hissa qushgan. U birinchi bo`lib ikkita signal tizimi to`g`risida, shartli riflekslar va oliy nerv tizimining faoliyati to`grisidagi nazariyani ilgari surib tugallangan ta‘limot yaratdi.

44. Dóngelek qurtlar tipine sipatlama
Dongelek qurtlar dep ataliwina sebep, olardiñ denesi aylanbali domalaq korinisinde. Bul belgi asirese olardiñ kese-kesiminde aniq korinedi. Dene bosliģi suyiqliq penen tolg'an bolip, oni teri bulshiq et qaltasi orap turadi. As pisiriw ham jinis sistemasi tutikleri usi bosliqta jaylasqan. Barliq dongelek qurtlar denesinde kletkalar sani turaqli bolip, tirishiligi dawaminda ozgermeydi. Dongelek qurtlardiñ dem aliw, qan aylaniw sistemasi rawajlanbag'an. Bolip shig'ariw sistemasi bolmaydi yamasa turi ozgergen teri bezlerinen ibarat yamasa protonefridiy tipinde duzilgen. As pisiriw sistemasinda arqa ishegi ham anal tesigi boladi. Nerv sistemasi ortogon tipinde duzilgen, seziw organlan jaqsi rawajlanbag'an. Olar ayirim jinisli haywanlar bolip jinis organlari apiwayi duzilgen. Dongelek qurtlar tipi 12000 nan artiq turdi oz ishine aladi. Teñiz ham dushshi suw hawizleri, topiraqta tirishilik etedi. Bir qansha turleri adam ham haywanlar organizminde parazitlik qiladi. Olar arasinda òsimlik parazitleri, shirigen organikaliq qaldiq zatlar menen aziqlanatug'in ham jirtqish tiirde tirishilik qilatug'in turleride belgili. Dongelek qurtar tipi 5 klasqa bolinedi, olar tomendegilerden ibarat:
1-klass. Qarin kirpikliler
2-klass. Nematodalar, yamasa haqiyqiy dongelek qurtlar(Nematoda)
3-klass. Kinorinxlar
4-klass. Qilqurtlar
5-klass. Awizaylang'ishlilar
Dongelek qurtlardin filogeniyasi. Kopshilik ilimpazlardiñ pikirinshe dongelek qurtlar filogenetikaliq jaqtan, kirpikli jalpaq qurtlarg’a jaqin turadi. Bul eki topar ortasindag'i uqsasliq, tomen duzilgen wakillerinde aniq korinedi. Birlemshi dene boslig'i, artqi ishek ham anal tesiginiñ rawajlang'anlig'i menen dongelek qurtlar jalpaq qurtlardan pariq qiladi. Dongelek qurtlar tipiniñ ayirim klaslariniñ duzilisi kirpikli qurtlardan keskin ayiriladi. Misali, kutikulaniñ qalinlasiwi, kirpikleriniñ jog'aliwi, kletka sanlariniñ turaqli boliwi (nematodalar, kolovratkalar), saqiynali bulshiq etleriniñ bolmaslig'i, jutqinshaq ham nerv saqiynasiniñ boliwi, protonefridiyler ornina moyin bezleriniñ payda boliwi, awizaylang'ishlilar jutqinshag'iniñ shaynawshi jutqinshaqqa aylaniwi, teri-bulshiq et qaltasiniñ jane bulshiq etlerge ajiralip ketkenligi h.b. ibarat. Dongelek qurtalardiñ nerv sistemasi qalinlig'i jag'inan kirpikli qurtlardan keskin pariq qilmaydi. Nematodalardiñ awiz tesigi denesiniñ alding'i ushinda jaylasqanin bilemiz. Jalpaq qurtlar arasmda tek tuwri isheklilerde awiz tesigi ane sonday duzilgen, yag'niy denesiniñ ustingi boliminde jaylasqan. Keltirilgen belgiler tiykarinan ayirim organlarg'a tiyisli bolg'anlig'inan dongelek qurtlar duzilisiniñ uluwma qasiyetlerine tasir etpeydi.


45. Abu Ali Ibn Sino turmısı hám ilimiy jumısı
Ibn Sino (túp atı Husayn, ákesiniń atı Abdulloh) Buxaranıń Afshona awılında musılmansha jıl esabı 370 (980) jıldıń sapar ayında, hámeldar shańaraǵında tuwıldı. 986 jılda ibn Sino shańaraǵı Buxaraǵa kóship keledi hám sol waqıttan baslap jas Husayn baslanǵısh maǵlıwmat alıwǵa, ilimpándi úyreniwge kiristi. Onıń jaslıǵı, jigitlik shaqları samaniyler húkimranlıǵınıń sońǵı jıllarına, atap aytqanda Nuh II ibn Mansur Samaniy húkimranlıǵı dáwiri (976 -997) ne tuwrı keledi. Ibn Sino shıǵarmalarınıń tiykarǵı bólegi Jaqın hám Orta Shıǵıstıń sol dáwir ilimiy tili esaplanǵan arab tilinde, geyparaları parsı tilinde jazılǵan. Onıń bizge málim bolǵan úlken shıǵarması “Kitap ush-shıpa” (“Shıpa kitapi”) 22 jilddan ibarat bolıp, 4 úlken bólimin logika, fizika, matematika, metafizikaga tiyisli máseleler iyelegen. Onıń ayırım bólimleri latin tiline, shıǵıs tillerine, sonıń menen birge, orıs, ózbek tillerine awdarma qilinǵan. 20 jilddan ibarat bolǵan “Kitap ul-insap” (“Insap kitapi”) bizgeshe jetip kelmegen. Tawlar onin’ pikirinshe suw tásiri yamasa jerdiń kóteriliw nátiyjesinde payda bolǵan. Jerdin’ ayrim jerleri bir waqitlari teńiz túbi bolǵan, soniń ushin ayrim jerlerde suwda jasaytuǵin haywanlardiń qaldiqlari, misali baqanshaqlar ushiraydi. Ibn Sino óz shiǵarmalarinda ósimlikler, haywanlar hám adam óz-ara uqsas, sebebi olardiń barliǵi awqatlanadi, kóbeyedi, ósedi dep túsindiredi. Ósimlikler rawajlaniwiniń tómengi basqishinda, haywanlar orta basqishinda, adam bolsa eń joqari basqishinda turadi. Adam denesiniń dúzilisin úyreniw qadaǵan etilgen orta ásirlerde Ibn Sino adam anatomiyasi menen jasirinsha shuǵillanǵan. Ilimpaz kóp ilimiy shiǵarmalar jazǵan. Olardan bizlerge shekem 242 si jetip kelgen. Mine usi shiǵarmalardiń 23i meditsina ilimine baǵishlanǵan. Ilimpaz meditsinaniń tiykarin saliwshi shiǵarmalarinan biri sipatinda úlken húrmetke bólengen. Ol orta ásir Shiǵis meditsina bilimleriniń toplami bolǵan dúnyaǵa belgili «Tib qonunlari» niń avtori. «Tib qonunlari» bes kitaptan ibarat.
Birinshi kitapta adam denesi, organlardiń dúzilisi hám funktsiyalari, túrli keselliklerdiń kelip shiǵiw sebepleri, emlew usillari bayan etiledi.
Ekinshi kitapta ósimlik, mineral hám haywanlardan alinatuǵin dáriler hám hár bir dáriniń qaysi kesellikke dawa ekenligin kórsetedi.
Úshinshi kitap insanniń hár bir organinda bolatuǵin kesellikler, olardi aniqlaw hám emlew usillarina baǵishlanǵan.
Tórtinshi kitapta xirurgiyaliq, yaǵniy súyeklerdiń shiǵiwi, siniwin emlew haqqinda sóz etiledi.
Besinshi kitapta quramali dáriler, olardi tayarlaw haqqindaǵi maǵliwmatlar keltiriledi. Ilimpazdiń «Tib qonunlari» shiǵarmasi 500 jil dawaminda Evropa universitetlerinde tiykarg ’i meditsinaliq qollanba sipatinda oqitilip kelindi hám 40 márteden aslam basip shiǵarildi ilimpaz adamdaǵi ayirim kesellikler (sheshek , shuma, tuberkulyoz) kózge kórinbeytuǵin organizmler arqali payda boladi dep aytip ótedi. Demek, mikroskop oylap tabilmastan, mikrobiologiya páni ele qáliplespegen 600—700 jil aldin Ibn Sino juqpali kesellikler suw hám hawa arqali tarqaliwin aytip ótken. Abu Ali ibn Sinonıń oylawı, logikalıq kóz qarası basqa alımlardan joqarı bolǵan onıń kesellerge tábiyiy jol menen diagnoz qoyıw usılları, kesellerdi emlewde qollanılǵan áspabların otqa qalawı yaǵnıy zıyansızlandırıw usılları búgingi kún meditsinasında da keńnen qollanılmaqta.

46. Citologiya haqqında maǵlıwmat beriń?
Sitologiya (citos...va...logos)—hujayra haqidagi fan hisoblanadi. Hujayralarning tuzilishi va funksiyasini, koʻp hujayrali, shuningdek, bir hujayrali organizmlardagi aʼzo va toʻqimalarning oʻzaro bogʻlanishi va munosabatlarini oʻrganadi. Barcha tirik mavjudotlarning eng muhim tarkibiy kismi boʻlgan hujayrani oʻrganish bilan S. biologiya fanlari orasida markaziy oʻrinni egallaydi; u oʻsimliklar gistologiyasi, anatomiyasi, fiziologiya, genetika, biokimyo, mikrobiologiya va boshqa fanlar bilan uzviy bogʻlangan. Organizmning hujayra tuzilishini oʻrganish 17-asrdan olimlar R.Guk, M.Malpigi, A.Levenguk (1632— 1723) tomonidan boshlangan edi. S.ning taraqqiyoti hujayra tadqiqoti usullarining rivoji bilan bogʻliq. 19-asrga kelib butun organik dunyo uchun yagona hujayra nazariyasi yaratildi (T.Shvann, 1838). Hujayra nazariyasining yaratilishi hujayrani barcha tirik organizmlarning asosi sifatida oʻrganish uchun turtki boʻddi. 19-asr oʻrtalaridan hujayralar strukturasini fiksatsiya qilish, yaʼni kimyoviy moddalar va fizik omillar taʼsir ettirish yoʻli bilan shu strukturani saqlash va toʻqimalarni boʻyashning har xil usullari qoʻllanila boshladi. S.ning keyingi rivojlanishiga nemis patologi R.Virxovshsht "sellyulyar patologiya" haqidagi taʼlimoti sabab boʻldi (1858), Virxov hayvon organizmi hujayralar majmuidan iborat, shulardan har biri hayotning barcha xossalariga ega va har bir xujayra fakat hujayradan rivojlanadi degan fikrni olgʻa surdi. 19-asrning oxirida protoplazmaning doimiy tarkibiy qismlari (organoidlari); sentrosomalar, mitoxondriyalar, toʻrsimon apparat yoki Golji kompleksi, shuningdek, hujayra yadrosidagi nuklein kislota aniqlandi. Hujayraning kariokinetik boʻlinishini (qarang Mitoz) avval oʻsimliklarda, keyin hayvonlarda kashf qilindi. Xromosomaning individuallik nazariyasi va soni turgʻunligi qoidasi yaratildi. Jinsiy hujayralar rivojlanishida xromosomalar soni reduksiyasi jarayoni kashf qilindi. Rus sitologi S.G.Navashin (1898) yopiq urugʻli oʻsimliklarda qoʻsh urugʻlanish hodisasini aniqladi. Hujayra fiziologiyasini tadqiq qilishda ham katta ishlar qilindi. I.I.Mechnikov fagotsitoz jarayonini topdi. Oʻsimlik va hayvon hujayralarining tanlab oʻtkazuvchanlik xususiyati kashf qilindi. Membrananing oʻtkazuvchanlik nazariyasi paydo boʻldi. Hujayrani tiriklayin boʻyash usullari ishlab chiqildi.
XX asrning boshidan hujayrani tadqiq etishda ultrabinafsha nurlar va flyuoressent mikroskopiyasi, 1941-yildan faza — kontrastli mikroskopiya qoʻllanildi. Sitokimyoviy tahlillarning yangi usullari ishlab chiqildi. Hujayra ustida har xil tadqiqotlar oʻtkazishga yordam beruvchi mikromanipulyatorlar yuzaga keldi. 20-asrning birinchi choragida xujayra strukturasining funksional roli aniqlandi. Oʻsimlik hujayralarida vakuolyar sistema rivojlanishi va plastidalardan kraxmal hosil boʻlishi kuzatildi.Mendel qonunlarini qayta kashf qilinishi S. rivojiga katta taʼsir koʻrsatdi. Jinsiy aʼzolar va somatik hujayralar yadrosida kechadigan jarayonlarni oʻrganish natijasida irsiyatning xromosoma nazariyasi yaratildi; sitogenetika soha boʻlib ajraldi. 20-asrga kelib S.ning jadal rivojlanishiga yangi usullar (elektron mikroskopiya, izotop indikatorlar, hujayralarni sunʼiy oʻstirish va boshqalar) asos boʻldi. Hujayraning yangi ultramikroskopik komponentlari, hujayrani tashqi muhitdan ajratib turadigan plazmatik yoki hujayraviy membrana va h.k. kashf qilindi. Submikroskopik tadqiqotlar hujayralarni eukariotlar va prokariotlar guruhiga (shunga koʻra organizmlarni ham) ajratish imkoniyatini berdi. Hozirgi S.ning asosiy vazifalari hujayraning mikroskopik va submikroskopik strukturasi hamda kimyoviy tarkibini, hujayralar strukturalarining funksiyalari va ularning oʻzaro taʼsirini, moddalarning hujayraga oʻtishi va undan ajralib chiqish usullari hamda membrananing bu jarayonlardagi rolini, mikroorganizmlarning nerv va gumoral omillari hamda tashqi muxit omillariga hujayralarning reaksiya koʻrsatishini, uning qoʻzgʻalishini qabul qilishi va oʻtkazishini, hujayraning bir-biriga oʻzaro taʼsirini, uning shikastlaydigan taʼsirotga koʻrsatadigan reaksiyasini, hujayraning yadro va sitoplazmatik-genetik apparati va irsiy kasalliklarda uning oʻzgarishini, hujayralarning viruslar bilan munosabatini, normal hujayralarning oʻsma (rak) hujayralariga aylanishi, hujayra sistemasining paydo boʻlishi hamda evolyutsiyasi va boshqa masalalarni órganishdan iborat. 

47. Dem alıw sisteması fiziologiyasi.
Organizmda kislarodni to'qimaga etkazilishi jarayonini shartli ravishda bir necha bosqichga bo'lish mumkin.
1. Atmofera havosining o'pka al'veolalariga nafas yo'llari orqali etkazilishi.
2. Kislorodning alveoladagi havodan o'pka kapillyaridagi qonga diffuziyalanib o'tishi.
3. Kislorodning qon tarkibida to'qima kapllyariga etkazilishi.
4. Kislorodning bu kapilyarlardan to'qimaga diffuziya yo'li bilan o'tishi.
Hujayralardan karbonat angidridni chiqarib tashlash ham shu to'rt bosqichda kechadi. Ammo bosqichlar tartibi teskari yònalishda boradi. Bu bosqichlar uzluksiz ravishda va ayni bir vaqtda sodir bo'ladi. O'pka alveolalari bilan tashqi muhit o'rtasidagi havo almashinishi tashqi nafas olish deyiladi. Uni ko'krak nafasining bir me'yoridagi harakatlari yuzaga chiqaradi. Nafas harakatlari ikki bosqichdan nafas:olish~inispiraciya va nafas chiqarish-ekspiraciyadan iborat, Nafas olinganida kislorodga alveolalarga kiradi , nafas chiqarilganda esa karbonat angidridga boyigan havo tashqariga chiqadi. Nafas olib, nafas chiqarishda havo harakatlari ko'krak nafasi hajmini oldin kattalashib, keyin kichiklashishiga bog'liq.Nafas olish va chiqarish mexanizmi. Nafsas olishni- inspiraciyani qovurg'alarni ko'tarilishi va diafragmaning yassilanishi ta'minlaydi.

48. Mineral azıqlanıwdıń ósimlik turmısındaǵı áhmiyeti.

49. Haywanlardıń kletkalıq dúzilisi.
Hayvon hujayrasining asosiy organellalari :
Yadro va yadrocha vazifasi irsiy axborotni saqlash va uzatishdir. Ko'p yadroli hayvon hujayralari mavjud, masalan, mushak hujayralari; yadrosiz, masalan, eritrotsitlar mavjud .
Hujayra membranasi - himoya qilish, shaklni saqlash, moddalarni faol va passiv tashish vazifalarini bajaradi.
Sitoplazma - har qanday hujayraning ichki suyuq muhiti, barcha organellalarni, organik va noorganik moddalarni o'z ichiga oladi. Shuningdek, " gialoplazma " atamasini bilish maqsadga muvofiqdir - bu organellalarsiz sitoplazma, ya'ni sitoplazmaning suyuq qismi. Sitoplazmaning eng muhim roli barcha hujayra tuzilmalarini (komponentlarini) birlashtirish va ularning kimyoviy o'zaro ta'sirini ta'minlashdir. U boshqa funktsiyalarni ham bajaradi, xususan, hujayraning turgorini (ichki bosim) qo'llab-quvvatlaydi. Gialoplazmada bir qator muhim biokimyoviy reaktsiyalar sodir bo'ladi, xususan, glikoliz amalga oshiriladi - filogenetik jihatdan eng qadimgi energiya ajralib chiqish jarayoni.
Endoplazmatik retikulum ham hujayraning ichki "skeleti" bo'lib, ham ozuqa moddalarini tashishni ta'minlaydi, tùyirtpekli endoplazmatik tòr bo'lsa, bu protein sintezini amalga oshiradi.
Golgi apparati - oqsillarni "saralaydi", EPT tomonidan ishlab chiqarilgan moddalarni olib tashlaydi, lizosomalarni hosil qiladi.
Lizosomalar hujayraning ovqat hazm qilish organellalaridir.
Mitoxondriya hujayraning "energiya stantsiyasi" dir.
Ribosomalar vazifasi oqsillarni ishlab chiqarishdir.
Hujayra markazi (tsentriolalar) hayvon hujayrasiga xos organelladir. Bu organoid nisbatan yaqinda o'rganilgan, chunki uni yorug'lik mikroskopida hujayra markazida ko'rish mumkin edi (mikronaycha uzunligi 0,2 - 0,6 mkm), lekin strukturani faqat elektron mikroskop yordamida o'rganish mumkin edi. Mikronaychalar oqsil aloqalari bilan o'zaro bog'langan - ular shunday birga tutiladi
Hujayrada sentriolalar odatda yadro yaqinida joylashgan bo'lib, tubulalarning o'zi biroz siqilgan oqsil muhitida - matritsada joylashgan . Bunday tizim hujayra markazi deb ataladi. Hujayra markazining asosiy vazifalari - hujayra bo'linishida ishtirok etish, mikrotubulalar funktsiyalari - hujayra sitoskeletini shakllantirish. Mitoz jarayoni boshlanganda , ular bo'linish urshiģini hosil qiladi va xromosomalarning turli qutblarga o'tishiga yordam beradi.
Tsentriolalar o'zaro perpendikulyar joylashgan. Ulardan biri uchi bilan ikkinchisining yon yuzasiga tayanadi. Birinchisi - qizi, ikkinchisi - ota-onasi. Qiz sentriola ona sentriolaning ikki baravar ko'payishidan kelib chiqadi. Bu erda sanab o'tilgan narsa hayvon hujayrasining umumiy tuzilishidir. Ko'p hujayrali organizmlarda hujayralar to'qimalarni paydo qilibz bu to'qimalarning tuzilishi va funktsiyalari juda farq qiladi - ba'zilarida ba'zi organellalar yo'q bo'lishi mumkin, boshqalarida organellalardan biri ham hajmi, ham funktsiyalari bo'yicha hujayra turiga qarab ustunlik qiladi.

50. Jasıl suw otlar bólimi, wákilleri
Jasil suwotlarınıñ kletkalarındaği xromotoforalar jasil reñde bolip, kletkaları potoplazmadan, yadrodan, pirenoidlardan, vakuoladan turadi, zapas zat retinde kraxmal jiynaladi. Xromotoforlari suwottiñ túrine qarata plastinka, lenta, juldız túrinde boladi.
Kóbeyiwi jinissiz, jinisli ham vegetativ jol menen boladi. Jinissiz kóbeyiw zoospopalar arqali bolip, bular arnawli zoospopongiyalarda payda boladi. Jinsli kobeyiw bolsa xologamiyalıq, izogamiyalıq, geterogamiyalıq, oogamiyalıq hám konyugaciyal jollar menen boladi. Jasil suwotlar dúzilisine qarap, tiykarınan, 3 klasqa bólinedi:
1. Teñ qamshililar yamasa haqiyqiy jasil suwotlari.
2. Tipkespeli yamasa konyugaciyalı suwotları.
3. Xara suwotlari.
1-klass. Teñ qamshililar - Jinisli kóbeyiw xologamiya, izogamiya, getepogamiya jane oogamiya joli menen boladi. Bul klass bir neshe (7) tártiplerge bólinedi.
Volvokslar tartibi. Bul tártiptin bir kletkali wákillerine Xlamidomanada jatadi. Bul tuwisqa kiretugin 320 day suwot bar. Kletkasının sırtı pektin zati menen qaplangan. Xlamidomanada qolayli jaģdayda jinissiz jol menen kobeyedi. Bunday jaģdayda qamshıların taslap, qozģaliwin toqtatip kletkaniñ ishindegi zatı, yaģniy yadro bòliniwi nátiyjesinde 2-4, geyde 8 zoospora payda boladi. Suwda kislorod jetispegen jagdayda hám tirishilik etip turģan jeri qurģap, qolaysız jaģday payda bolsa, xlamidomanada qamshisin joģaltadi, jabisqaq suyiqliq bòlip shiģaradi.
Volvoks bolsa, shar tárizli koloniyali diametri 2 mm ge shekem jetedi, al onı quraytuģin kletkalardıñ sani ayırım jaģdayda 50 minģa deyin baradı. Volvoks kletkalarının dúzilisi jağınan xlamidomanadaģa uqsas bolip keledi. Volvoks kletkaları birdey bolmastan, birewleri iri, basqaları mayda bolip keledi. Volvokste jinishi kóbeyiw oogamiyalıq jol menen boladi. Kópshilik jagdayda volvoks koloniyası qos jinsli bolip keledi.
2-klass. Konyugatlar yamasa tirkespeliler, ilinisiwshiler. Konyugatlardıñ wákilleri bir hám kóp kletkali bolip, sabaqsha formasında boladı.Bul suwotlarga xarakterli nárse, bularda qamshili basqishlar, yagny zoosporalar hátte gametalar bolmaydi ham jinsli kòbeyiw ayriqsha, yagnay konyugaciya joli menen boladi. Bul konyugatlarga 4500 tur jatip, tiykarinan 3 tartipke bölinedi:
1. Zignemalılar tàrtibi. Bul tártiptiñ wákilleri kóp kletkali bolģan menen shaqalanbaydı,sirti jabisqaq suyuqliq penen qaplangan. Bul tártiptin wäkilleri tiykarınan xromotoforlardiñ formasına qarap tuwislarga bólinedi. Eñ kòl tarqalģan Spirogira tuwisiniñ wakilleri bolip esaplanadi ham bulardiñ 275 túri bar.
2. Desmidiyalılar tartibi. Desmidiyalılar kletkalarıniñ eki tárepleme simmetriyali jaylasiwi menen xarakterlenedi. Desmidiyalilarģa 20 tuwisqa jatatuģin 3900 tür kiredi. Klosterium misal boladi.
3. Mezoteniyalılar tartibi. Mezoteniyalilarģa 7 tuwisqa kiretuģin 75 túr jatadi. Barliģi bir kletkali, cilindr formasındaģi ushlari döngeleklengan, qabiģi tutas bolip keledi. Xromotoforasi spirotenium degen tùrinde spiral tárizli, mezotenium degen turinde plastinka tárizli, al cilindrocistisa degen tùrinde eki juldizsha formasında, yagniy zignemalilarģa uqsas.
3-klass. Xaralar. Bul dushshi suwlarda jasaytuģin boyi 20-30 sm, ayırım jaģdaylarda 50 sm ge shekem baratuģin suwotları. Sırtqi kórinisi boyisha joqari dárejeli qiriq buwinga uqsaydı. Tallomi juda quramali shaqalanģan bolip, buwinlarģa bólingen. Hárbir buwin kishkene, qisqa kletkalardan, al buwin aralıqları kòp yadroli uzin bir oraylıq kletkadan quralgan.

51. Teriniń dúzilisi hám áhmiyeti.
Teri — odam tanasining tashqi qoplami. Organizmni tashqi taʼsirdan himoya qiladi, sezish, moddalar almashinuvi, organizmdan keraksiz moddalarni chiqarish, termoregulyatsiya va boshqalarda qatnashadi. Katta yoshdagi odamda T. satqi 1,5 — 2 m2, qalinligi gavdaning turli joyida turlicha boʻlib, 0,5 mm dan 2 mm gacha. Kaft va tovonda 4 mm ga yetadi. Teri butun badanni qoplab, ogʻiz, burun, siydik chiqarish kanali, anus sohasida shilliq qavatga aylanadi. Teri oʻziga xos rang va tusga ega, u donador va muguz qavatlarning qalinligiga, tomirlarning yuza joylashishiga, shu bilan birga melanin pigmentining koʻp-ozligiga qarab belgilanadi. Terining rangi tashqi va ichki omillar taʼsirida oʻzgarib turishi mumkin. Teri yuzasi, odatda, notekis, unda son-sanoqsiz egatcha, burma va chuqurchalar boʻlib, ular bir-biri bilan kesishgan joylarda uchburchaklar, rombiklar shaklini hosil qiladi. Panjalarning dorsal yuzalarida bular, ayniqsa, yaqqol koʻrinib turadi. Barmoqlarning kaft yuzalarida teri egatchalari konsentrik aylana shaklida joylashgan. Bu shakllar har bir shaxsda oʻziga xos naqshni hosil qiladi. Shaxsni aniqlashda (daktiloskopiya), odatda, shu naqshlar izidan foydalaniladi.
Teri tashqi (epitelial) va ichki (biriktiruvchi toʻqimali) qavatlardan iborat. Bu qavatlar turli moddalar ishlab chiqaradigan bazal membrana bilan ajralib turadi, epitelial qavatda turli bir yoki koʻp hujayrali bezlar bor. Odam terisi 3 qavatdan — epidermis (epitelial qavat), oʻrta qavat — xususiy teri qavati (derma) va teri osti yogʻ qavati (kletchatka)dan tarkib topgan. Epidermisning ózi bazal qavat, tikansimon qavat, donador qavat, yaltiroq va muguz (shox) qavatdan iborat. Terining ustki muguz qavati juda chuqur joylashgan hujayralardan shakllanadi; unda koʻp nerv tolalari bor. Bu qavat issiq-sovuq va tashqi muhitning barcha taʼsirotlariga ancha chidamli, u shikastlanmagan boʻlsa, kasallik qoʻzgʻatuvchisini oʻtkazmaydi. Uning ust qismi bilinar-bilinmas qipiqlanib, koʻchib turadi, póst tashlaydi. Xususiy teri qavati, asosan, pishiq biriktiruvchi toʻqima va asosiy moddalardan tashkil topgan boʻlib, unda qon va limfa tomirlari, nerv tolalari, yogʻ va ter bezlari, shuningdek, soch va tirnoq ildizlari joylashgan. Yogʻ bezlari yuzda, bosh, koʻkrak va yelkada koʻp boʻladi; ular oʻzidan tarkibida yogʻ kislota, oqsil, xolesterin va gormonal yogʻsimon moddalar ajratib chiqaradi, bu teri ustini moylab turadi, elastikligini oshiradi, uni terlab shilinishdan saqlaydi. Yogʻ bilan ter qoʻshilib teri ustida kislotali muhit hosil qiladi va terida yiringli kasalliklarni vujudga keltiradigan mikroblarni oʻldiradi. Yogʻ bezlarining ishi maʼlum darajada endokrin sistema faoliyatiga ham bogʻliq. Teri notoʻgʻri parvarish qilinsa, u yupqalashib, quruqshab qoladi, mayda ajin tushadi, shoʻralaydi, qizil dogʻlar paydo boʻladi. Teridagi qon va limfa tomirlari bir-biri bilan chalkashib toʻr hosil qilib, terining normal oziqlanishini taʼminlaydi. Terida nerv chigali va nerv tomirlari koʻp. Shular yordamida kishi ogʻriqni, issiq-sovuqni, turli kimyoviy taʼsirotlarni, shuningdek, bosimni sezadi. Ayniqsa, barmoqlar, burun uchi, kaft va orqadagi oʻrta chiziq sohasi terisi sezgir boʻladi. Teri osti yogʻ qavati yogʻ bilan toʻla katakchalardan iborat, ular biriktiruvchi toʻqimadan vujudga keladi. Bu qavatning qalinligi badanning turli yerida turlicha, mas., koʻz qovoqlarida butunlay boʻlmaydi, lunj, qorin va dumbada qalin boʻladi. Teri osti yogʻ qavati nerv va qon tomirlariga boy. Teri rangi, asosan, melanin pigmentiga, qon tomirlarining toʻlishiga va epidermis qalinligiga bogʻliq. Turli omillar, mas., quyosh nuri taʼsirida va ayrim kasalliklarda teri pigmentatsiyasi oʻzgarishi yoki pigment butunlay boʻlmasligi ham mumkin. Teri organizm bilan tashqi muxit oʻrtasida toʻsiq vazifasini oʻtaydi. Organizmni tashqi muhitning noxush omillaridan (kimyoviy, fizik va biologik) himoya qiladi. Muguz qavatning zichligi, ustidagi yogʻ biriktiruvchi toʻqimalarning choʻziluvchanligi, teri osti yogʻ qavatining qalin boʻlishi organizmni turli mexanik taʼsirotlardan, shuningdek, uncha kuchli boʻlmagan ishqor va kislotalar taʼsiridan saqlaydi. Bu qavat elektr tokini yomon oʻtkazadi. Teridagi kislotali muhit mikroblar kirishiga toʻsqinlik qiladi; mabodo shikastlangan teri orqali mikrob kirib qolgudek boʻlsa, unga qarshi taʼsir koʻrsatadigan moddalar taʼsiriga uchraydi va shu joyga leykotsitlar yetib kelib, qarshilik koʻrsatadi, shu soha terisida yalligʻlanish alomatlari paydo boʻladi. Teri suv, tuz, oqsil, yogʻ, vitaminlar va gaz almashinuvida ishtirok etadi.

52. Qannıń formalı elementleri. Rezus faktor.
Qizil qon tanachalari - eritrotsitlar, oq qon tanachalari-leykotsitlar va qon plastinkalari- trombotsitlar qonning shakliy elementlariga kiradi.