J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Átir gùlliler tuqimlası (Rosaceae) Bul tuqimlasqa kóbinese japiraqlari ret penen, siyrek qarama-qarsi jaylasqan, ápiwayi yamasa quramali japiraqli, qaptal japiraqlari bolģan aģash, puta hám shóp deneli ósimlikler kiredi. Gulleri aktinomorfli. Bul tuqimlasqa 100 den aslam tuwis, 3000 ge jaqij tùr kiredi. Òzbekstanda 35 tuwisqa tiyisli 153 tùri ushirasadi. Átir ģulliler tuqimlasi miyweleriniñ kòrinisine hám xromosomalariniñ sanina qarap 4 kishi tuqimlasqa bòlip ùyreniledi:
1) Tobilģilar kishi tuqimlasi Tobilģi(spiraea), Sorbaria, Aruncus, Filipendula siyaqli tuwislar kiredi. Tobilģi tuwisina 100den aslam òsimlik tùri kiredi. Puta hàm terek tirishilik formalari ushiraydi.
2) Shipovnikler kishi tuqimlasina Shipovnik, Qulpinay, Ejevika siyaqli tuwislar kiredi. Shipovnik tuwisina 120 - 150 (300-500) tùr kiredi. Misal ushin: Aq gùlli, Qizil gùlli shipovnik, Begger shipovnigi, Albert shpovnigi, Gunta shipovnigi.Ozbekstanda bul tuwisqa tiyisli 13 tur osimlik ósedi. Qulpinay tuwisina 50 ge jaqin tùr kiredi. Ejevika tuwisina 450 den aslam tùr kiredi(Malina).
3) Almalar kishi tuqimlasi ishinde alma (Malvus) tuwisi keñ tarqalģan. Òz ishine 30 tùrdi qamtiydi. Jàne bul kishi tuqimlasqa dolana, ryabina, behi tuwislarida kiredi.
4) Qareliler kishi tuqimlasinada bir neshe tuwislar kiredi. Eñ keñ tarqalģani Qáreli tuwisi bolip, 30 dan artiq tùr kiredi.

7. Zat hám energiya almasıwı.

Zat almasıw bul organizmniń tirishilik iskerligin támiyinlewshi ximiyalıq hám fizikalıq reaktsiyalar jıyındısı bolıp esaplanadı. Zat almasıw yamasa metabolizm tirshiliktiń tiykarğı belgisi bolıp esaplanadı. Metabolizm barısında payda bolatuğın hám bólinip shığatuğın energiya organizmniń ósiwine, rawajlanıwına, kletkalardıń tirishilik iskerligine jumsaladı. Organizmde zat almasıw hám energiyanıń payda bolıwı bir-biri menen baylanıslı bir pu’tin protsess bolıp esaplanadı hám bul tábiyatta zat hám energiyanıń aylanıw hám bir tu’rden ekinshi tu’rge ótiw zanlılığına bağınadı. Metabolizm protsessi - organizmniń tirishilik iskerliginde jumsaytuğın hám joğaltatuğın zatlardı mısalı: suw, mineral birikpelerdi qálpine keltiredi. Zat almasıw bir-biri menen baylanıslı eki protsess yağnıy assimilyatsiya hám dissimilyatsiya protsesslerinen turadı. Organizmde belgili energiya jumsap oğan kerekli birikpelerdi sintezlewi assimilyatsiya yamasa anabolizm, al payda bolğan birikpelerdiń ıdırap energiya payda etiwi dissimilyatsiya yamasa katabolizm dep ataladı.
Adam hám haywan organizminiń tirishiligine jumsalatuğın energiyanıń deregi organikalıq birikpelerdiń okisleniwi bolıp esaplanadı. Bunday birikpeler organizmge awqatlıq zatlar menen kelip tu’sedi. Awqatlıq zatlar ıdırawı nátiyjesinde CO2 hám suw payda boladı, bular eń aqırğı produktalar bolıp esaplanadı hám energiya payda etedi. Payda bolğan energiyanıń bir bólimi organizmniń tirishiligindegi háreket qozğalısına jumsaladı yağnıy mexanikalıq jumısqa aylanadı, bulshıq etlerdi háreketke keltiredi, bir bólimi organizmge quramalı birikpelerdi sintezlewge jumsaladı yamasa zapasqa toplanadı, bir bólimi organizmnen jıllılıq formasında sırtqı ortalıqqa bólinip shığadı. Zapasqa toplanğan energiya adam hám haywan organizminde makroenergiyalıq birikpeler tu’rinde boladı. Bul ATF formasında du’ziledi, hám onıń molekulaları ıdırağanda energiya bólinip ol ATF qa aylanadı hám bólingen energiya organizmniń tirishilik iskerligi ushın jumsaladı. Organizmniń ósiw dáwirinde assimilyatsiya protsessi ku’shli ju’redi. Orta jastağı adamlar organizminde assimilyatsiya hám dissimilyatsiya protsessi teppe - teńliq jağdayında boladı. U’lken jastağı adamlarda dissimilyatsiya protsessi ku’shlirek ju’redi. Bul eki protsesstiń bir-birine baylanısınıń buzılıwı ayrım patologiyalıq jağdaylarda bayqaladı.Barlıq tiri organizmdegi kerekli energiya muǵdarı olardaǵı quramalı birikpelerdegi ximiyalıq baylanıstın` úziliwi esabınan payda boladı. Energiya ajıralıw menen baratuǵın bul reakciya biologik sistemalardın` joqarı formalarında, tiykarınan, toqıma hám kletkalarda bolatuǵın oksidleniw processlerinen ibarat.
Tiri organizmde ximiyalıq energiya basqa energiya túrlerine aylanıp, kóplegen biologiyalıq funkciyalardı atqarıwǵa jumsaladı. Barlıq tiri tábiyat ushın energiya deregi bolıp kún nurı xızmet etedi. Kletkadaǵı energiya almasıwı termodinamika nızamlarına boysınadı. Energiyanın` almasıw processin úyreniw ushın termodinamika nızamların kórip shıǵamız.
Termodinamikanın` 1-nızamı boyınsha: «Energiya joqtan bar bolmaydı, bardan joq bolmaydı» (energiyanın` saqlanıw nızamı) yaǵnıy jabıq sistemadaǵı ulıwma energiya hárqıylı fizikalıq ózgerislerde bárhama birdey bolıp qaladı.
Bioximiyalıq reakciyalardın` baǵdarı termodinamikanın` 2-nızamı arqalı túsindiriledi. Óz-ózinen baratuǵın processler berilgen jaǵdayda sistemada teppe ten`lik ornaǵansha maksimal entropiyaǵa (S) iye tárepke qaray baǵdarlanadı. Bunda energiya eki túrli formada bolıp, erkin yaki paydalı hám paydasız yamasa entropiya halatta bolıp hár qanday fizikalıq ózgeriste energiya tarqalıwı yaki erkin energiyaniñ kemeyiwine qaray beyimlesedi
Kletkadaǵı ATF energiya aylanısının` úsh tipi bolıp:
a) ximiyalıq baylanıs energiyası
b) jıllılıq energiyası hám
v) jumıstı orınlawǵa jumsalatuǵın energiyaǵa aylanadı.

8. Asqazannıń adamdaǵı dúzilisi.

J: Odamda meʼda qorin boʻshligʻida joylashgan. Uning koʻproq qismi chap tomondagi qovurgʻa osti sohasida, ozroq qismi esa qorin boʻshligʻi tepa boʻlagining oʻrtasida turadi. Meʼdadan chapda — taloq, pastda va orqada — meʼda osti bezi bor. Meʼda hamma tomondan qorin pardasi bilan oʻralgan. Meʼda sigʻimi har kimda har xil: yangi tugʻilgan bolada 20—30 ml, oʻrta yoshdagi odamlarda 1—3 l; erkaklar meʼdasi ayollarnikiga nisbatan kattaroq boʻladi. Meʼda devori shilliq, shilliq parda osti, muskul va seroz qavatdan iborat. Meʼda tashqaridan seroz parda bilan qoplangan. Uning ostidagi muskul qavati boʻylama (tashqi), koʻndalang va qiyshiq yoʻnalgan tolalardan tuzilgan. Shilliq parda osti qavati meʼdaning muskul qavatini shilliq pardaga bogʻlaydi. Bu qavat qon tomir va nervlarga boy. Meʼdaning ichki yuzasi shilliq parda bilan qoplangan, bu pardaning burmalari ostida juda koʻp bezlar bor. Meʼdaga kirish qism (kardia) va tubdagi bezlardan shilimshiq, pilorus bezlaridan esa fermentlar ishlanib chiqadi. Meʼda bilan 12 barmoq ichak chegarasida pilorus siquvchisi (sfinkteri) bor, u bir necha qavat sirkulyar muskullardan tuzilgan boʻlib, meʼdaning vaqti-vaqti bilan boʻshab turishini taʼminlaydi. Meʼda silliq muskullarining qisqarishi natijasida meʼdada tonik peristaltik harakatlar boʻladi. Meʼdaga tushgan ovqat miqdoriga qarab tonik qisqarish uzluksiz uzok, davom etadi. Peristaltik— toʻlqinsimon harakatlar Meʼdaning kardia qismidan pilorus qismiga tomon boʻladi, bu harakatlar ovqatni aralashtiradi va ichakka oʻtkazib beradi. Boʻsh meʼda qisqargan holda turadi; och qoringa ichilgan suv meʼdada toʻxtamay ichakka oʻtadi. Meʼdaning kirish qismidan tushgan ovqat meʼda devorlarini kengaytiradi va peristaltikasi tufayli asta-sekin pastga tomon suriladi. Meʼda ovqatni aralashtiradi, hazmga moslaydi, kimyoviy oʻzgartiradi va ichakka oʻtkazib beradi (evakuatsiya). Meʼda shirasidagi xlorid kislota taʼsirida ovqat boʻkib, gidroliz qiluvchi fermentlar taʼsir etishi uchun qulay muhit vujudga keladi. Meʼdaning tubi va tanasida joylashgan naysimon bezlar xlorid kislota, qolgan bezlar esa pepsin va shilliq suyukligini ajratadi, bularning chiqishi ovqat sifati va miqdoriga bogʻliq boʻlib, uni nerv sistemasi va gumoral omillar boshqaradi. Birinchi (shartli refleks) fazasida ovqatni koʻrish, hidining burunga kirishi, yeyish, ogʻiz va halqum retseptorlarining taʼsirlanishi vujudga keladi. Ikkinchi (neyrogumoral) fazada ovqatning meʼda shilliq pardasiga bevosita taʼsiri shira chiqartiradi. Uchinchi (ichak) fazada 12 barmoq ichak retseptorlarining qitiqlanishidan vujudga keladigan reflektor taʼsir va ichakdan qonga soʻriladigan oziq moddalar taʼsiri meʼdadan shira chiqishiga olib keladi. Ovqat Meʼdada 3 soatdan 8— 10 soatgacha turishi mumkin. Shu vaqt ichida ovqat meʼda shirasi bilan toʻla shimiladi va asta-sekin oz-ozdan 12 barmoq ichakka oʻtadi. Oshqozon shilliq qavatining ostida 14 mln oshqozon bezlar mavjud. Oshqozon shirasining 99 % i suv, 0,3-0,4 % i organik modda va tuzlardan iborat. Ph - 2,5 ga teng. Bu modda shilliq qavatni turli kimyoviy va mexanik tásirlardan saqlaydi.

9. Ápiwayı haywanlar tipi.

Apiwayilar XVII asirdin ekinshi yariminda, asirese mikroskop payda bolg'annan keyin belgili bola baslaydi. 1845-jili eñ birinshi ret Zibold ham Kyolliker apiwayilardiñ bir kletkali organizmler ekenligi tuwrali tùsinik islep shig'adi. XIX asirdiñ aqirinan baslap adam ham haywanlarda awir keselliklerdi payda etetug'in parazit bir kletkalilardiñ dene duzilisi ham olardin rawajlaniw cikli haqqindag'i izertlewler júrgizile baslaydi. XX asirdin basinda Germaniyada Shaudin tarepinen kokcidiyaniñ tirishilik cikli izertlenedi. Grassi (Italiya), Danilevskiy (Rossiya) tarepinen bezgek (malyariya) keseli menen gureste ulken ahmiyetke iye bolg'an qan sporovikleriniñ tirishilik ciklin jazadi. XX asirde apiwayilardiñ duzilisin ham fiziologiyasin izertlewdiñ jaña metodlarin islep shig'iw menen baylanisli bolg'an jumislar tez pat penen rawajlanadi. Bir kletkalilar kishi dunyasina kiretug'in haywanlardiñ denesi tek bir kletkadan dúzilgenligi menen kop kletkalilardan pariq qiladi. Bir kletkalilardiñ citoplazmasi eki qabattan ibarat. Citoplazmaniñ sirtqi tiniq qabati ektoplazma, ishki qabati endoplazma dep ataladi. Adette kletka organoidlari ane sol endoplazmada jaylasqan. Olardiñ kletkasi da tiykarinan kop kletkalilar kletkasina uqsas dúzilgen, biraq olardan fiziologiyahq jaqtan keskin pariq qiladi. Sebebi bir kletkalilar erkin omir keshiretug'in organizmler bolip, olar zat almasiw, hareketleniw, tasirleniw, kobeyiw ham basqa da tiri organizmler ushin tan bolg'an barliq funkciyalardi kop kletkalilardag'iday organlari arqali emes, kletkadag'i arnawli organoidlari (organellalar) arqali orinlaydi. Ápiwayi haywanlar tabiyatta keñ tarqalg'an bolip, olar teñiz ham okean suwlarinda, darya, kol, hawiz, jap-salma suwlarinda, izg'ar topiraq arasinda jasaydi. Hatteki bulardiñ ulken bir topari adam ham turli haywanlarda parazitlik etip jasap kesellikler keltirip shig'aradi.Hazirge deyin bul apiwayi haywanlardiñ 70000 nan artiq turi pange belgili. Olardin denesi juda kishkene bolip (2-3 mikronnan 1-2 mm ge shekem) tek mikroskop jardeminde koriw mumkin. Soniñ ushin da apiwayi haywanlardiñ ilimde payda boliwi tikkeley mikroskoptiñ jaratiliwi menen baylanisli. Bir kletkalilar ápiwayi-jalg'an ayaqlar, arnawli kirpiksheler ham qamshilari jardeminde hareket qiladi. Dem aliwi dene beti arqali baradi. Parazit formalari bolsa, anaerob usilda dem aladi. Apiwayilardiñ juda kopshiligi geterotrof organizmler bolip, tayar organikaliq zatlar menen aziqlanadi. Aziqliq zatlar arnawli qaltasha - as siñiriwshi vakuolalarda siniriledi. Parazit turlerinde bunday organella bolmaydi. Olar tayar awqatliq zatin putkil dene beti arqali sorip aziqlanadi. Bir kletkalilardiñ kobeyiwi jinissiz ham jinsiy jollar menen amelge asiriladi. Jinissiz kobeyiwde kletka teñ ekige boliniw joli menen otedi, al jinisli kobeyiwde arnawli gametalar urg'ashi-makrogameta ham erkek-mikrogameta payda boladi, natiyjede olardiñ qosiliwinan zigota payda boladi. Apiwayi haywanlar erkin rawishte 5 jeke tiplerge ajiratiladi.
1- tip. Sarkomastigoforalar (Sarcomastigophora).
Bul tipke kiriwshi haywanlardin denesinde qatti qabiq bolmaydi, kletka citoplazmasi tek citoplazma membranasi menen sirtqi ortaliqtan ajiralip turadi. Hareketi jalg'an ayaqlari yamasa qamshilari jareminde iske asiriladi. Bul jalg'an ayaqlar citoplazmadan payda bolg'an turaqsiz ósimshelerden ibarat. Olar teñiz, dushshi suw hawizleri ham izg'ar topiraqli jerlerde tirishilik etedi. Sonday-aq olar arasinda har qiyli haywanlar ham adam organizminde parazitlik qilip, awir kesellik keltirip shig'aratug'in túrleri de bar. Bul tipke 18000 ğa jaqin túr kiredi. Sarkomastigoforalar tipi 2 klasqa bolinedi.
1-klass. Sarkodalilar yamasa jalg'an ayaqlilar - Sarcodina.
11 miñnan aslam tùr kiredi. 3 kishi klasqa bòlinedi: tamirayaqlilar, nurlilar hàm quyash siyaqlilar
2-klass. Qamshililar - Mastigophora.
Qamshililar klasina kiriwshi haywanlarda qozg'aliw ag'zasi xizmetin atqariwshi qamshiniñ boliwi menen sipatlanadi. Olar deneniñ aldi betinde bir, eki yamasa kop sanda boliwi múmkin. Mastigophoralarda tirishilik cikliniñ kopshilik boleginde qamshi turaqli boladi.Qamshililar klasiniñ wakilleri tabiyatta ken taralg'an bolip, 7-8 miñnan artiq turi pange belgili. Solardan 5000 nan artiq turi parazitlik etip tirishilik qiladi. Olardin bir qatari dushshi suwlarda, teñizlerde, topiraqta erkin turinde jasasa, kopshiligi adam ham turli haywanlarda parazitlik etip, kop ziyan beredi. Awqatlaniw ham zat almasiw qasiyetlerine qaray qamshililar klasi eki kishi klasqa bolinedi:
1-kishi klass. Ósimlik siyaqli qamshililar - Phytomastigina.
Kishi klass tomendegi toparlarg'a bolinedi:
1. Evglena siyaqlilar (Euglenoidea) topari
Jasil evglena - Euglena viridis. Jasil evglenaniñ dene formasi urshiq siyaqli bolip, sirttan pellikula qabig'i menen oralg'an. Deneniñ aldi betinde jutqinshaq ornalasip, ol rezervuar - qalta siyaqli bosliq penea tutasadi. Rezervuardiñ artqi diywalinan deneniñ aldina qaray uzayg'an qamshi shig'adi. Qamshiniñ tiykarinda bazal deneshesi jaylasip, onnan jaña qamshi payda boladi. Qamshiniñ vint siyaqli shiyirshiqlanip tawlanip qozg'aliwi menen dene bareket etedi. Evglena sekundina 155-235 mikron jer juredi. Jutqinshaqtiñ qasinda jaqtini sezetug'in qizil tañba boladi, ol stigma dep ataladi. Stigmada qizil tusli gematoxrom pigmenti bar. Eger stigma zaharlense, evglena jaqtini sezbey qaladi. Rezervuardiñ qasinda qisqariwshi vakuolda ornalasadi. Evglenadag'i qisqariwshi vakuol minutina 3 martebe qisqaradi. Deneniñ artqi betine jaqin ulken yadro ornalasadi. Autotrof organizm. Jinissiz ekige bòliniw arqali kòbeyedi. Qolaysiz jaģdayda qamshisin taslap cistaģa aylanadi.
2. Xrizomonadinalar (Chrysomonodina) topari.
Dinobrion, sinura misal boladi.
3. Qalqanli qamshililar (Dinoflagellata) topari.
Peridinium, keratum misal boladi.
4. Fitomonadlar (Phytomonadina) topari.
Evdorina, Volvoks misal boladi bul topardaģi organizmlerge.
2-kishi klass. Haywan siyaqli qamshililar - Zoomastigina.
1. Jag'ali qamshililar (Choanoflagellata) topari;
2. Tamir qamshililar (Rhizomastigina) topari;
3. Kinetoplastidlar (Kinetoplastida) topari;
Tripanozoma rodezenze (Tryponosoma rhodesiense) tropikahq Afrikada «uyqi keselin» payda etedi. Bul awiriwdi payda etetug'm tripanozoma tabiyatta antiloplardiñ denesinde (qaninda) bolip, antiloplarg'a hesh ziyan bermeydi. Ce-ce shibini tarqatiwshi esaplanadi.
4. Kop qamshililar (Polymastigina) topari;
Lyambliya misal boladi. Òt jolinda parazitlik etedi.
5. Gipermastiginalar (Hypermastigina) topari;
6. Opalinalar (Opallinina) topari.
Qurbaqa opalinasi misal boladi.
Bul eki klasqa 20 dan aslam toparlar kiredi.
2- tip. Apikompleksa (Sporalilar-sporozoa).
4000 nan aslam tùri belgili. Eki klasqa bòlinedi: gregarina hàm kokcidiyalar. Kokcidiyalarģa bezgek plazmodiysi misal boladi. Oni anofeles shibini tarqatadi.
3- tip. Knidosporidiyalar (Cnidosporida).
Barliq tùrleri parazit. Eki klasqa bòlinedi: 1. Miksosporidiyalar (Myxosporidia) klasi. 2. Aktinomiksidalar (Actinomyxidia) klasi
4- tip. Mikrosporidiyalar (Microsporida).
900 ģa jaqin tùr kiredi. Parazit organizmler esaplanadi. Kòpshilik tùri shayan tàrizlilerde parazitlik qiladi.
5- tip. Infuzoriyalar (Infusoria) yamasa kirpikliler (Ciliophora).
Àpiwayi haywanlardiñ eñ rawajlanģan tipi esaplanadi. 8000 nan aslam tùri bar. Eki klasqa bòlinedi: kirpikli hàm soriwshi infuzoriyalar. Kirpikli infuzoriyalarģa tufelka misal boladi. Citoplazmasi eki qatlamnan quraladi: 1. Ektoplazma - sirtqi qatlam yamasa og'an «korteks» delinedi; 2. Endoplazma. Ektoplazma deneni jawip turatug'in pellikula qatlamin payda etedi. Tufelka bakteriya hàm suwdaģi mayda organizmler mn aziqlanadi. Eki yadrosi boladi. Seziw organlari rawajlanbaģan.

10. Sobıqlı ósimliklerdiń túbirinde jasawshı túynek bakteriyaları.

Tuganak bakteriyalar. M.S.Voronin (1886-y.) dukkakdosh ósimliklar ildizida mikroorganizmlar borligini aniqlagan. Nemis olimlari G.Gelmgel va G.Vilfart (1886-y.), qizdirilgan (ya’ni barcha bakteriyalari nobud qilingan) qumga dukkakdosh o ‘simlik ekib, uning ildizida tugunaklar hosil bo‘lmaganligini kuzatganlar. O‘z tajribalaridan ular shunday xulosa chiqaradilar:
1. Azot bilan oziqlanish jihatidan dukkakdosh o ‘simliklar boshqa o'simliklardan keskin farq qiladilar.
2. Dukkakdosh o ‘simliklaming o ‘zlari atmosfera azotini o ‘zlashtira olmasdan, shu maqsadda ularning ildizida simbioz holda yashaydigan bakteriyalarning faoliyatidan foydalanadilar.
Keyinchalik bu bakteriyalarni gollandiyalik olim M.Beyerink sof holda ajratib oladi va Bad. radicicola deb nomlaydi. Hozir bu bakteriyalar Rhizobium avlodiga kiritilgan. Bu bakteriyalar sun’iy muhitda yaxshi o ‘sadi. Lekin erkin azotni o ‘zlashtirmaydi, faqat dukkakdosh o‘simliklar bilan simbioz holda yashaganda, azotni o'zlashtiradi. Tuganak bakteriyalarning rivojlanish sikli o'ziga xosdir. Yosh davrida harakatchan, xivchinlangan bo‘ladi, keyinchalik harakatdan to ‘xtaydi va hujayralarida vakuola hosil bo'ladi.Vakuolalar go’yo belbog‘ hosil qilganday boiadi, shuning uchun bakteriyalar bu davrda «belboģlii» bóladi. Tayoqchalar shu vaqtda tarmoqlanadi va bakteroid deb nomlanadi. Bakteroidlar sharsimon kokklarga ajraladi, bulardan yana harakatchan tayoqchalar ósib chiqadi.Tuproqda uchraydigan tugunak bakteriyalar dukkakdosh o‘simlik ildiz tukchalari atrofida tóplanadi va ulaming po‘stini eritib, ildiz hujayrasiga o‘tadi va ko‘paya boshlaydi, hujayralarni tóldirib yuboradi. Ósimlik, o ‘z navbatida, ildiz hujayralarining bo‘linish jarayonini tezlashtiradi va bakteriyalarni tugunak ichiga o‘rab oladi. Bakteriyalar ishlab chiqaradigan fiziologik faol moddalar ildiz hujayralarining bólinishini yanada tezlashtiradi va ildizga ko'p miqdorda shakar oqib kelishini ta ’minlaydi. Bakteriyalar shakarlar bilan oziqlanadi va o‘simlikni azot bilan ta ’minlaydi. Agar dukkakdosh o ‘simlikka bor (B) mikroelementi berilsa, simbioz ikkala organizm uchun foydali bo‘ladi, agar bor yetishmasa, N.Torniton kóratganidek, floema naylari yaxshi rivojlanmaydi, natijada shakarlar ildizga kam keladi va tuganak bakteriya parazit holda oziqlanishga o‘tadi. Shunday qilib, tuganak bakteriya o‘simlikka, ósimlik bakteriyaga moslashib boradi.Tuganak bakteriyalar o ‘ziga xos xususiyatga ega. Hozir bularning 20 dan ortiq turi mavjud. Har bir turi malum ósimlikda yashaydi. Masalan, sebarga ildizida rizobium trifolia, soya ildizida rizobium yaponikum, loviya ildizida rizobium fassoli, beda va qashqarbeda ildizida rizobium meliloti, no‘xat, xushbo‘y no‘xat, burchoq va nutda rizobium legim inozarum , lyupin ildizida rizobium lupini bakteriyalari tugunaklar hosil qiladilar. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, tugunak bakteriyalarda har xil dukkakdosh ósimliklarga nisbatan moslanish xususiyati bor, lekin har bir o‘simlikni o'ziga mos bo‘lgan bakteriya turlari mavjud.Keyingi yillarda, nishonlangan azot bilan olib borilgan tajribalar shuni kolsatdiki, tugunak bakteriyalar ózi azotni òzlashtira olmasdan, faqat dukkakdosh ósimlik bilan birga bo'lgandagina o‘zlashtirar ekan.

11. Toqımalar haqqında ulıwma túsinik beriń?