J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Lala tuwisi wàkili qızıl lala bolip tabıladı. Ol apreldiñ aqiri maydıñ baslarında adırlarda hám tawdiñ tómengi bóliminiñ janbawırlarında ashilatuģin iri gùlli ósimlik. Biyikligi 20-45 sm. Japıraqları 3-4 dana, ústinde toyģin fiolet reñli daqları bar. Gúli birew, úlken sargısh qızıl, astı qara daqlı. Atalıq jipleri qara, shańlıqları sarı. Miywesi 3 shanaqqa bólinip ashilatugin qutisha. Qızıl lala piyazınan hám tuqiminan kobeyedi. Keyingi waqıtlarda lalalardı adamlardın rehimsiz túrde juliwi ham piyazbasların qazıp aliwi nátiyjesinde onın sanı júdá kemeyip ketken. Házirgi waqitta ol qorgaliwda hám Ózbekistanniñ Qızıl kitabına kirgizilgen. Ózbekistanda lalalardıñ 23 túri ushirasadı. Bulardıñ hámmesi Özbekistan Respublikasınıñ Qızıl kitabi na kirgizilgen.
Baysheshek tuwisi. Báhárdiñ birinshi xabarshıları sipatında mart aylarınıñ baslarında baysheshekler kògerip shiģadi. Baysheshek boyi 10-15 sm keletugin, jinishke paqallı hám jiñishke japiraqlı,tubinde piyazshasi bar kóp jilliq shóp ósimligi. Gúlleri sarı yamasa ashiq sarı. Gúli hám miywesiniñ dúzilisi lalanikine uqsaydı. Ózbekistanda baysheshek tuwısınıñ 30 ģa shamalas túri ósedi. Sonday-aq, lalagúllilerge jabayı halda ósetuģin olgi hám xalmanlar da kiredi.
Orxideya tuqimlasi jer shariniñ barliq kontinentinde tarqalģan. Antarktida dan tisqari. Bul tuqimlas 5 kishi tuqimlas, 22 qatar, 70 kishi qatarģa bòlinedi. 899 tuwisti, 27801 tùrdi òz ishine aladi. Japiraqlari pùtin, gùlleri zigomorf. Kòpshilik wàkilleri òz-òzinen shañlanadi. Qozaqsha miyweli, tuqimi oģada mayda, belok az.
Palma tuqimlasi — bir pallali daraxtsimon oʻsimliklar oilasi. Tropik va qisman subtropiklarda oʻsadigan 240 tacha turkumi, 3400 tacha turi maʼlum. Palmalarning koʻp turlari Osiyoda (Indoneziya), Afrika va janubiy Amerikada, palmalarning past boʻyli turi esa Yevropada tarqalgan. Koʻpincha shoxlamay tik oʻsadi. Tanasining boʻyi 60 m cha, diametri 1 m ga yetadi. Baʼzi turlari butasimon, lianasimon (300 metr gacha). Barglari patsimon, daraxtsimonlarida tana uchida tòda boʻlib, butasimonlarida esa yer baģirlab osilib yotadi. Barglarining uzinligi hatto 15 m cha. Palmalar bir va ikki uyli oʻsimlik. Ayrim turlari har yili, baʼzilari faqat bir marta gullab mevalaydi. Toʻpguli yirik, oq, sargʻish yoki koʻkish, ayrim jinsli, baʼzan qoʻsh jinsli mayda gullardan iborat. Mevalari — quruq yoki etli danak: kamroq rezavor-mevasimon, baʼzilari mayda, boshqalari esa kichik xandalakdek keladi. Palmalar 5—12 yoshida gullaydi, 30—50 yil yashaydi. Palmalar tuqimlasi 2 oilachaga boʻlinadi. Koʻpgina palmalarning mevasi yeyiladi. Xom mevasidan kokos suti olinadi. Pòsti archilgan mevalaridan yogʻ va margarin olishda foydalaniladi (moyli palma). Poya tolalaridan juda pishiq arqon, barg tolalaridan savat, shlyapalar toʻqiladi. Poyasining kraxmalli oʻzagidan sago (sago palmasi, mavrikiya palmasi) olinadi. Finikiya palmasi mevasi isteʼmol qilinadi.

❗87. Úlken hám kishi qan aylanıw sheńberiniń tamırları

88. Mitoz fazaları hám áhmiyeti.
Mitoz bóliniw somatik kletkalarǵa tán bolıp, eki tiykarǵı basqısh: yadroniń bóliniwi (kariokinez) hám citoplazmaniñ bóliniwi (citokinez) den ibarat. Mitoz úzliksiz process bolıp payda bolǵan eki qız kletka ortasında násillik informaciyanıń teñ bólistiriliwi ámelge asadı. Bunnan aldın bolsa xromosomalardıñ ekige ajıralıwı júz beredi. Mitotik cikl tómendegi basqıshlardan quralģan. Bular: interfaza, profaza, metafaza, anafaza hám telofaza. Eki bóliniw ortasında kletka yadrosı interfaza basqıshında boladı. Interfaza tınısh jaǵdaydaǵı yadro basqıshı dep atalıwına qaramastan, tiykarınan yadroda bul dáwirde metabolik processler aktiv ámelge asadı, kletka bóliniwge tayarlıq kóredi. Interfazada hárbir xromosoma bólinip ekewden xromatidani payda etedi. Interfaza 3 dáwirge bólinedi: mitozdan keyingi interfaza dáwir G dep belgilenedi. Bul dáwir dawam etiw waqti 10 saattan bir neshe sutkaǵa shekem sozıladı. Sol dáwirde jas kletka úlkenlesedi, kólem tárepten artadı. Ol jaǵdayda kóplegen organikalıq, mineral elementlar rezervi toplanadı. Interfazada DNKniñ sintezleniwi S dáwir dep ataladı. Bul dáwir dawamında DNK molekulası eki ese artadı, ol 6 -10 saat dawam etedi. Nátiyjede hár bir xromosoma ekewden xromatidani payda etedi. Interfazaniñ DNK sintezinen keyingi dáwiri G2. G2 hárıbi menen belgilengen bul dáwirde RNK hám beloklar sintezi dawam etedi. Sonday etip, interfaza dáwirinde xromosomalar mikroskopda pútkilley kórinbeydi, sebebi onıń quramındaǵı xromatida hám DNK molekulası jip tárizli jaǵdayda kúshli jayilip karioplazmaniñ kóp bólegin iyelegen boladı. Tek sonday jaǵdayda ģana DNK molekulası jáne onıń bir bólegi bolǵan genler aktiv iskerlik kórsete aladı. Bul dáwirdiń aqırına kelip hár qaysı xromosoma ayırım DNK molekulalarına iye bolǵaninan xromatidaģa iye bolıp, ol DNK molekulasınıń beloklar járdeminde kóp ret spirallasip taqlaniw nátiyjesinde xromosomalar taǵı tayaqsha jaǵdayına keledi. Sol sebepli de olardı mikroskopda kóriw múmkinshiligi tuwıladı. Bunday jaǵdaydaǵı xromosomalarģa iye bolǵan yadro, sonday-aq, kletka náwbettegi bóliniwge tayın boladı. Kletkanıń tirishilik ciklı izbe-iz keletuǵın 4 fazanı hám eki òz aldina faza - interfaza, profaza, prometafaza, metafaza, anafaza hám telofazani basıp ótedi. Bul barlıq basqıshlar interfaza hám mitozģa bóliniwshi bir mitotik cikldı quraydı. Interfaza menen joqarıda tanısıp óttik. Endi mitoz bóliniwdiń basqıshları ústinde toqtalamiz. Mitoz bóliniwiniń birinshi fazası profazada xromosomalar spiral tárizli oralip, úlkeyip qalın tartiladi. Interfazaniñ sintez (S) dáwirinde xromosomalardiñ quramındaǵı DNK eki ese artqanligi sebepli profazadaģi xromosomalardiñ hár biri eki xromatidadan ibarat boladı. Xromatidalar bir-biri menen baslanǵısh belbew centromera (kinetoxor) menen birikken boladı. Profaza procesiniń barısında xromosomalardiñ spirallasiwiniñ dawam etiwi nátiyjesinde barǵan sayın qalınlasip baradi hám keleside olar jaqtılıq mikroskopında kórinetuǵın bolıp qaladı. Xarakterli tárepi sonda, profazada xromosomalar pútkil yadro boyınsha tarqalǵan boladı. Yadroshalar joǵalıp kete baslaydı. Citoplazmada jaylasqan centriolalar jubi bir birinen uzaqlasip polyus tárep jònele baslaydı. Olar ortasında mikronayshalar málim tártipte jaylasıp polyustı bir-birine birlestiriwshi bóliniw urshug'ini yamasa axromatin apparatın payda etedi. Sonı atap kórsetiw zárúr, joqarı dárejeli ósimliklerdiń kletka oraylarında centriolalar anıqlanbaǵan. Olardıń kletka orayları basqasha dúzilgen. Haywanlarda bolsa dáslepki interfazaniñ ózinde-aq, centriolalar eki asa artqan bolıp bolajaq jańa kletkalardıń centriolalari profazada polyus tárep tarqala baslaydı. Profazaniñ aqırında yadro membranaları bóleklenip, yadro qabıǵı joǵala baslaydı.
Profaza hám metafaza ortasında aralıq basqısh prometafaza ajratıladı. Bul basqıshda yadro qabıǵı pútkilley joǵaladı. Xromosomalar kletka ekvator tegisligi tárep háreketlenedi. Bul waqıtqa kelip mikronayshalar yamasa axromatin apparatınıń qáliplesiwi dawam etedi. Kletka bóliniwiniń metafaza fazasında toliq qáliplesken, qalınlasqan xromosomalar ekvator tegisliginde sonday jaylasadı, olardıń centromeralari áyne áne sol tegislikte jaylasadı, xromosomaniñ denesi odan sırtda orın alıwı múmkin. Bóliniw urshug'i tolıq qáliplesken boladı hám axromatin jipsheleri xromosoma centromeralarini polyus menen baylanıstıradı.
Metafazada centromera menen birlesken eki xromatidadan ibarat xromosomalar anıq kórinedi.
Anafaza basqıshında xromosomanıñ centromeraları ajraladız sol waqıttan baslap hár bir xromatida jańa kletkanıń ǵárezsiz xromosomasına aylanadı. Axromatin sabaqları centromeralarģa kelip birigip xromosomalardı kletka polyusı tárep tarta baslaydılar. Sonday etip, anafazada interfaza dáwirinen baslap-aq, xromosomanıñ eki ese artqan xromatidaları bolajaq jańa kletkanıń ǵárezsiz xromosomaları retinde kletka polyusına tarqaladı. Sol waqıttan baslap kletkada xromosomalardıñ eki diploidli kompleksi bar boladı.
Mitozdıñ telofazasında xromosomalar polyusqa toplanıp, spiralları jayıla baslawı nátiyjesinde jińishkelesip, mikroskopda jaqsı kórinbeytuǵın bolıp qaladı. Yadro qabıǵı payda boladı. Yadrosha yamasa yadroshalar qáliplesip baslanǵısh ata ana yadroshalar sanına iye boladı. Yadroshalar yadronıń ǵárezsiz strukturaları bolmastan xromosoma átirapındaǵı bólimlerde payda bolıp, olarda r-RNK strukturası kodlanǵan boladı. Xromosomanıñ bul bólegi - gen bólegi yadroshalı struktura dep atalıl, ol jaǵdayda r-RNK nıñ sintezi ámelge asadı. Yadroshada r-RNK nıń toplanıwınan tısqarı ribosoma subbirlikleri de qáliplesip, olar keyinirek citoplazmaģa ótip, Ca kationlari qatnasıwında birlesip belok biosintezinde qatnasıwshı bir pútin ribosomalardı qáliplestiredi. Telofazanıñ aqırında citoplazmanıñ da ekige ajıralıwı júz beredi. Ósimlik hám haywanlarda citokinezdiñ keshiwi hár túrlı boladı. Ósimlik kletkalarında bolsa kletkanıń ortasında citoplazmatik membrana payda bolıp, átirap tárepke óse baslaydı hám kletkanı teń eki bólekke ajratadı. Keyin bolsa tsellyuloza qabıǵı payda boladı. Haywan kletkalarında bolsa plazmatik membrananıń ortasında oyıqlıq payda bolıp, az-azdan tarayıwı nátiyjesinde kletka teń eki bólekke bólinedi. Kletkanıń mitotik ciklında mitoz salıstırmalı qısqa basqısh bolıp ádetde yarım saattan úsh saatǵa shekem dawam etedi. Mitoz kletkanıń sonday bóliniw usılı esaplanadı, onıń járdeminde xromosomalar sanı hár eki jańa kletkaǵa ózgermegen halda ótedi. Mitoz procesi ádetde 1-2 saat dawam etedi. Dawam etiw waqtı kletka túri, jası, sırtqı ortalıq shárayatlarına baylanıslı. Kletka bóliniwi joqarı temperatura, radiaciyanıń úlken dozası, narkotik zatlar hám ósimlik záhárleri tásirinde toqtap qalıwı múmkin.
Mitozdıń úlken biologiyalıq áhmiyeti qız (dashıqernie) xromosomalardıń hám olerdeǵı genetikalıq maǵlıwmattıń qızlı kletkalardıń arasında anıq bólistiriliwinde, Bul bolsa kariotiptiń turaqlılıǵın hám kóp sanlı kletkalı áwladlerdeǵı genetikalıq preemstvennostti támiyinleydi. Mitoz ómirdiń áhmiyetli qublısların támiyinleydi: organizmniń toqımalarınıń hám organlarınıń ósiwin, rawajlanıwın hám tikleniwin. Mitozning biologik ahamiyati irsiyatning moddiy tashuvchilari - xromosomalarni tashkil etuvchi DNK molekulalarining qiz hujayralari o'rtasida qat'iy bir xil taqsimotdan iborat. Replikatsiya qilingan xromosomalarning qiz hujayralar o'rtasida bir xil bo'linishi tufayli genetik jihatdan ekvivalent hujayralarning shakllanishi ta'minlanadi va bir qator hujayra avlodlarida davomiylik saqlanadi. Bu organizmlarning embrion rivojlanishi va o'sishi, zararlangandan keyin organlar va to'qimalarning tiklanishi kabi hayotning muhim daqiqalarini ta'minlaydi. Mitoz hujayra boʻlinishi organizmlarning jinssiz koʻpayishi uchun ham sitologik asos hisoblanadi.

89. CH. Darvin teoriyası
1859 yilda Darvinning eng mashhur asari nashr etildi, Turlarning kelib chiqishi. Ushbu kitobda u ikkita nazariyani himoya qildi;
1) Evolyutsiya foydasiga umumiy kelib chiqish.
2) Tabiiy tanlanish nazariyasi.
Avvalo, evolyutsiya va uning sabablari va mexanizmlarini tushuntirish uchun taklif qilingan nazariyalar o'rtasida muhim farq bor. Oddiy tarzda tushuntirilganidek, evolyutsiya nazariyasi odamlarning maymundan kelib chiqishini tushuntiradi. Tabiiy selektsiya nima uchun Homo sapiens omon qolgani va Homo neandertalensis yo'q bo'lib ketganligini tushuntiradi. Evolyutsiya barcha tirik organizmlar o'rtasida mavjud bo'lgan, ularning umumiy ajdoddan kelib chiqishiga asoslangan genealogik bog'liqlik sifatida tavsiflanadi. Ushbu da'vo dalillarga asoslangan.Birinchidan, yuzlab yillar davomida uy hayvonlari va o'simlik turlarini manipulyatsiya qilishning to'g'ridan-to'g'ri dalil mahsuli bor, bu ba'zi bir yovvoyi turlarni uy sharoitiga solish va undan yaxshi ekinlarni etishtirishni maqsad qilib, vaqt o'tishi bilan asta-sekin o'zgarib turishini ko'rsatmoqda. Bunga sun'iy tanlov deyiladi. Boshqa tomondan, tabiiy selektsiya Darvin tomonidan Galapagos orollarining chivinlarida kuzatilgan bo'lib, ular umumiy atrof-muhit sharoitlari, oziq-ovqat mahsulotlarining mavjudligi va boshqa hayvon turlari va bakteriyalar mavjudligi sababli gaga shaklidagi o'zgarishlarni taqdim etgan.
Evolyutsiyalıq teoriya ústinde islewi. 1831-jili universitetti tamamlasa da, ol diniy xizmetker bolip islemedi. Jas Darvinniń tábiyiy ilimlerdi úyreniwge bolǵan lqlasinan hám tábiyat qushaǵinda baqlaw jumislarin alip banwǵa qiziǵiwshiliǵinan xabardar bolǵan professor Genslo oni pútkil dúnyaliq sayaxatqa atlanıp atirǵan «Bigl» kemesine tábiyat izertlewshi sipatinda qabil etiwge usinis berdi. Bul kemede Darvin bes jil dawaminda Atlantika, Tinish hám Hind okeanlarında , kóplegen atawlarda, Túslik Amerikanıń batis - shiǵis jaǵalawlarında , Avstraliya, Afrikaniń túslik elatların da boldi hám ol jerlerde ótken dáwirlerde házirgi waqitta taralǵan ósimlik hám haywanlar menen tamsti. 0l burınǵi waqitlarda ólip ketken hám házir jasap atirǵan haywanlar ortasinda júdá kóp uqsasliq hám ayirmashiliq bar ekenligin kórsetti. 0l Arqa hám Túslik Amerika haywanların óz-ara sahstirip, Túslik Amerikada lama, tapir , jalqaw, qumirisqa jewshi, qalqanli haywanlar barhǵin, olar Arqa Amerikada ushiramaytuǵınin anıqladi. Darvinniń túsindiriwinshe ayyemgi dáwirlerde bul eki materik bir tutas bolǵan. Keyin Meksika tawlari payda boliwina baylanısli ekige bólingen. Nátiyjede olardiń haywanat hám ósimlik dúnyasinda ayirmashıliqlar payda bolǵan. Darvindi ásirese Túslik Amerikanin ’ batis jaǵalawlarınan 900 km uzaqlıqtaǵi Galapagoss arxipelaginıń haywanat hám ósimlikler dúnyasi hayran qaldiradi. O1 jerde quslar, jer bawirlawshilar kóp gezlesedi. Shimshiq tárizliler toparina kiriwshi vyuroklar, jer bawirlawshilardan tasbaqalardiń hár bir atawdaǵi túrleri ózine tán dúziliske iye. Uliwma alǵanda, Galapagoss arxipelaginıń haywanat hám ósimlikler dúnyasi Túslik Amerika haywanat hám ósimliklerine uqsas, biraqta olar ayrim belgileri, qásiyetleri boyinsha ayirılip turadi. Darvin bes jilliq sapardan júdá bay kollektsiya, gerbariy hám keptirilgen, fiksatsiyalanǵan haywan hám ósimlikler menen qaytti. Bul sayaxat etiw oǵan organikaliq dúnya evolyutsiyasi haqqinda táliymat dóretiw ushin tiykar bolǵan dálillerdi toplawǵa múmkinshilik jaratti hám onin ’ keleshegin belgilep berdi.
Darvin tomonidan ishlab chiqilgan evolyutsiya nazariyasi tabiiy tanlanish barcha tirik mavjudotlar rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchi, degan taxminga asoslanadi. Evolyutsiya jarayonida ikki xil yo'naltirilgan jarayon - ko'payish va yo'q qilish sodir bo'ladi. Tirik organizmlar tabiiy tanlanish qonunlariga bo'ysungan holda paydo bo'ladi, rivojlanadi va keyin muqarrar ravishda o'ladi. Shu bilan birga, evolyutsiya jarayonining birligi sifatida alohida individlar emas, balki butun populyatsiya harakat qiladi. Darvin muntazam evolyutsion rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchlari nafaqat tabiiy tanlanish, balki irsiyat va o'zgaruvchanlikdir, deb hisoblagan. Atrof muhitning ta'siri ostida bir xil populyatsiya tarkibidagi individlar xuddi shunday o'zgaradi. Lekin oʻzgaruvchanlik ham individual xarakterga ega boʻlib, turli yoʻnalishlarda oqishi mumkin. Darvin bunday noaniq o'zgarishlarga alohida ahamiyat berdi. Aholining butun yashash davri davomida uning ichida yashash uchun kurash olib boriladi. Shu bilan birga, shaxslarning katta qismi o'lib, hech qanday avlod qoldirmaydi. Omon qolish imkoniyati o'z hamkasblariga nisbatan ba'zi afzalliklarga ega bo'lgan organizmlardir. Yashash uchun muhim bo'lgan bu xususiyatlar meros bo'lib, populyatsiyada mustahkamlanadi. Darvin eng kuchli shaxslarning omon qolishini tabiiy tanlanish deb atagan. Darvin nazariyasi evolyutsiya nazariyasi deb ham ataladi, barcha hayot shakllari o'zgaruvchan atrof-muhit sharoitlariga javoban vaqt o'tishi bilan rivojlanadi va o'zgaradi, degan taxminga asoslanadi. Darvin yerdagi hayotning xilma-xilligi tabiiy tanlanish mexanizmi tufayli vujudga kelgan, degan fikrni ilgari surdi. Bu mexanizm sof materialistik va hech qanday yuqori kuchlar, xudolar yoki ruhlarning ishtirokini talab qilmaydi. Darvin shuningdek, barcha tirik mavjudotlar umumiy ajdoddan kelib chiqqanligini va genetik koddagi nozik o'zgarishlar avlodlarga o'tishi mumkinligini ta'kidladi. Darvin nazariyasi juda ko'p ilmiy dalillarga ega va u zamonaviy biologiyaning fundamental muhim nazariyalaridan biridir. Biroq, u hali ham ilohiy kuchlar aralashuvisiz hayotning tabiiy rivojlanishi imkoniyatini inkor etuvchi diniy va konservativ doiralar o'rtasida tortishuvlarga sabab bo'ladi.

❗90. Joqarı ósimliklerdiń tabiyattaǵi roli hám áhmiyeti.

Yashil o'simliklarning juda muhim funktsiyasi fotosintezni amalga oshirishdir. Bu jarayon sayyoramizdagi barcha hayot mavjudligi uchun juda muhimdir. Fotosintez tufayli o'simliklar karbonat angidrid va suvdan o'simlik ovqatlari - sabzavot, meva, don, dukkaklilar va boshqalar uchun zarur bo'lgan organik moddalarni yaratish qobiliyatiga ega. O'simliklar sanoat, qurilish va tibbiyot uchun xom ashyo sifatida ham ishlatiladi.
Shuningdek, atmosferaning gaz tarkibining shakllanishi o'simlik hayotiga bevosita bog'liq. Fotosintez tufayli o'simliklar yiliga taxminan 510 tonna zarur kislorodni atmosferaga chiqaradi. Ular gumus tufayli tuproq unumdorligini oshiradi. Ular ildizlari bilan tuproqdagi minerallarning bir qismini so'rib oladilar, so'ngra ularni hayvonlarga oziq-ovqat sifatida o'tkazadilar. O'simliklar tabiat hayotida ulkan rol o'ynaydi, iqlim, suv manbalari, hayvonlar hayoti, shuningdek biosferaning boshqa tarkibiy qismlarining shakllanishiga ta'sir qiladi.
Inson hayotining boshqa sohalarida ham o'simliklarning roli juda katta. Ularning estetik xususiyatlaridan tashqari, ular sanitariya, gigiyenik funktsiyaga ega. Ma'lumki, yashil maydonlar atmosferadagi zararli moddalar va changni o'zlashtiradi, ular binolarni karbonat angidriddan tozalaydi, havoni namlaydi va ionlashtiradi. Ular ko'p sonli patogenlarni bostiradi, yo'q qiladi, chunki ular havoning bakteritsid energiyasini oshiradigan maxsus moddalar - fitonsidlarni chiqaradi.
O'simliklarsiz tibbiyot fanining rivojlanishi mumkin emas. Ular mato ishlab chiqarish uchun, terini tarash uchun kerak. Kiyim ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan qismlardan tolalar olinadi. Ulardan jun paxta tayyorlanadi, kauchuk qazib olinadi. Va yog'ochning eng muhim roli haqida cheksiz gapirish mumkin. U uy-ro'zg'or buyumlari, mebel va boshqalarni ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan uylarni qurish uchun ishlatiladi.
O'simliklarning tabiat va inson hayotidagi muhim rolini juda uzoq vaqt davomida sanab o'tish mumkin. Ammo xulosa qilib, faqat bitta narsani aytish kifoya - boshpana, oziq-ovqat, kislorod bilan ta'minlaydigan o'simliklarsiz tabiatning o'zi, shuningdek, insoniyat hayoti mumkin bo'lmaydi.
O'simliklarning biologik tur sifatidagi asosiy afzalligi shundaki, ular sayyoradagi hayotni ta'minlash uchun zarur bo'lgan kislorodni chiqarishi mumkin. Agar barglarda sodir bo'ladigan fotosintez jarayoni bo'lmaganida, biron bir tirik mavjudot shunchaki nafas ololmasdi va Yer bo'sh va odamsiz qolar edi. Bundan tashqari, o'simliklar juda ko'p o'txo'rlar uchun ozuqa bo'lib, global oziq-ovqat zanjirida ajralmas bo'g'in bo'lib xizmat qiladi. Axir, agar ular bo'lmaganida, o'txo'rlar ochlikdan o'lishadi va ulardan keyin yirtqichlar o'ladi, ya'ni. Yerda tirik organizmlar deyarli bo'lmaydi.
O'simliklar iqlimning shakllanishida ham katta ahamiyatga ega. Shunday qilib, ular o'z ildizlari bilan katta er massasini ushlab turishga qodir, shuning uchun ular tuproqning emirilishi va qurg'oqchilik paydo bo'lishining oldini oladi. O'simliklar iqlimni yumshatishga ham hissa qo'shadi, chunki ular shamol va namlikni ushlab turadi, ko'plab tabiiy ofatlarning oldini oladi.
Odamlar estetik maqsadda gullar va boshqa turlarni ekishadi: ular shaharlarda ko'kalamzorlashtirishadi, maydonlar va bog'lar qurishadi, uyning qo'shni hududlarini jihozlashadi. U chiroyli ko'rinadi va katta foyda keltiradi: ko'plab o'simliklar juda ko'p kislorod beradi va havoni zararli aralashmalardan tozalashga imkon beradi.
Shunday qilib, rivojlanayotgan mamlakatlardagi odamlarning qariyb 80 foizi o'z sog'lig'iga g'amxo'rlik qilib, asosan yovvoyi tabiatga tayanadi dorivor o'tlar va boshqa o'simliklar. Dunyoda iste'mol qilinadigan retsept bo'yicha va retseptsiz dori vositalarining qariyb yarmi yovvoyi organizmlardan olingan tabiiy ingredientlarni o'z ichiga oladi. Ushbu ingredientlarning to'rtdan bir qismi faqat tropik o'rmonlarda joylashgan o'simliklardan olinadi. O'simliklar inson uchun eng muhim oziq-ovqat manbai bo'lib, ularning ko'pchiligi turli usullarda qo'llaniladi. texnologik jarayonlar(pivo tayyorlash, pishirish, oqava suvlarni tozalash va boshqalar). O'simliklar uy va ko'plab yovvoyi hayvonlar uchun asosiy oziq-ovqat bazasi bo'lib xizmat qiladi. Ular minerallarning paydo bo'lishida ishtirok etadilar, Yer yuzasini suv oqimlari va shamol ta'siridan vayronagarchilikdan va unumdor er qumlari bilan uxlab qolishdan himoya qiladilar.
O'simliklarning indikator roli e'tiborga loyiqdir. Ba'zi o'simliklar kunning vaqtini odamga juda aniq ko'rsatdi. Boshqa o'simliklar barometr va gigrometr vazifasini bajargan, chuchuk va sho'r suvning ko'rsatkichlari aniqlashda qòllanilgan. O'simliklar tuproq unumdorligining ko'rsatkichi bo'lib xizmat qilishi mumkin. .
Avtomobil chiqindi gazlarining salbiy ta'siri ba'zi o'simliklarga shunchalik aniqki, ular odamlar uchun xavfli bo'lgan ushbu gazlarning kontsentratsiyasini aniqlash uchun muvaffaqiyatli ishlatilishi mumkin. Bu, ayniqsa, chiqindi gazlar to'plangan joylarda, masalan, tunnellarda, transportning og'irligi bo'lgan avtomobil yo'llarida juda muhimdir. Barglarning uchlarini quritish, rangi o'zgarishi, o'simliklarda oq dog'lar paydo bo'lishi atrof-muhitdagi eng xavfli ifloslantiruvchi moddalar mavjudligini ko'rsatadi.
Zararli mikroorganizmlarga qarshi kurashish uchun o'simliklar ularning faoliyatini bostiradigan bir qator moddalarni ishlab chiqdi. Bularga antibiotiklar (penitsillin, streptomitsin, tetratsiklin va boshqalar) va fitonsidlar kiradi. Piyoz va sarimsoq kuchli bakteritsid xususiyatlariga ega.
O'simliklardagi fotosintez Yerning hamma joyida sodir bo'ladi, shuning uchun uning umumiy ta'siri juda katta. Har yili Yerdagi o'simliklar taxminan 177 milliard tonna organik moddalarni hosil qiladi. Ularning 122 milliard tonnasi quruqlik oʻsimliklari, 55 milliard tonnasi esa dunyo okeani oʻsimliklaridir. Fotosintez mahsulotlarining yillik kimyoviy energiyasi dunyodagi barcha elektr stansiyalari ishlab chiqaradigan energiyadan 100 barobar ko'pdir. Atmosfera tarkibidagi karbonat angidrid gazi hayvonlar va o'simliklarning nafas olishi paytida ajralib chiqmasa, faqat 300 yil davom etadi.
Fotosintez jarayonida biosfera uchun yana bir muhim jarayon - suvning fotolizi sodir bo'ladi. Natijada barcha tirik organizmlar nafas oladigan kislorod ajralib chiqadi.
Milliardlab yillar davomida o'simliklar sintezlangan katta soni organik moddalar, ularning bir qismi hozirgi kungacha neft, tabiiy gaz, ko'mir, neft slanetslari, torf konlari shaklida saqlanib qolgan. Faqat ko'mir va neft shaklida saqlanadigan uglerod miqdori barcha tirik organizmlardagi miqdordan taxminan 50 baravar ko'pdir.
Organik moddalarning molekulalariga azot, oltingugurt, fosfor va boshqa elementlarning atomlari kiradi: magniy, temir, mis, kobalt va boshqalar. Ular o'simliklar tomonidan tuproq eritmalaridan olinadi va eng muhim kimyoviy jarayonlarning tsikllarida ishtirok etadi.
Mineral tuzlar muqarrar ravishda tuproqning sirt qatlamlaridan yuvilishi kerak edi, lekin o'simliklar doimiy ravishda undan mineral moddalarning bir qismini oladi, keyinchalik ular qisman hayvonlar organizmiga kiradi. O'simliklar va hayvonlarning o'limidan so'ng, minerallar tuproqqa qaytadi, u erdan ular yana o'simliklar tomonidan iste'mol qilinadi. Shunday qilib, moddalarning bu kichik yoki biologik aylanishi natijasida o'simliklar tuproqda mineral tuzlarning mavjudligini doimo saqlab turadi, bu uning unumdorligi uchun juda muhimdir. Bu tabiatdagi moddalar va energiya oqimlari aylanishida o'simliklarning ulkan rolini ko'rsatadi. O'simliklar o'zaro chambarchas bog'liq bo'lgan iqlim, tuproq, hayvonot dunyosi va biosferaning boshqa qismlariga ta'sir qiladi.
O'simliklar tuproqning eng muhim qismi bo'lgan chirindi hosil bo'lishida ishtirok etadi, uning yuqori unumdorligini ta'minlaydi. Ko'pgina organik moddalar molekulalarida uglerod, vodorod va kisloroddan tashqari, azot, fosfor, oltingugurt va ko'pincha boshqa elementlar (temir, kobalt, magniy, mis) atomlari mavjud. Ularning barchasi o'simliklar tomonidan tuproqdan yoki suv muhitidan tuz ionlari shaklida, asosan oksidlangan holda olinadi. Mineral tuzlar tuproqning sirt qatlamlaridan yuvilmaydi, chunki o'simliklar tuproqdan mineral moddalarning bir qismini doimiy ravishda o'zlashtiradi va ularni oziq-ovqat uchun hayvonlarga o'tkazadi. Hayvonlar, xuddi o'simliklar kabi, o'lgandan keyin, uzatadilar minerallar tuproqqa qaytib, u erdan o'simliklar tomonidan qayta so'riladi. Shunday qilib, o'simliklar mineral tuzlarni tortib oladi va ularning unumdorligi uchun muhim bo'lgan tuproq tarkibini doimiy ravishda saqlab turadi.

❗91. Átirguller tuqimlasi, tuwis hám túrleri

92. Qan sisteması, qandıń muǵdarı hám quramı.
Qan organizmdegi eń áhmiyetli suyıqlıqlardıń biri bolıp, ol limfa hám tkan aralıq suyıqlıqları menen birge organizmniń ishki ortalığı bolıp esaplanadı. Organizmniń ishki ortalığı degenimiz joqarıda aytılğan suyıqlıqlar bolıp olar óz háreketinde organizmniń barlıq kletkaların, tkanların juwıp oyıp, olardı baylanıstıradı hám organizmdi (zat) tirishiliktiń tiykarğı belgisi bolğan zat almasıw qubılısına qatnasadı. Organizmniń bunday ishki ortalığı, onı qorshağan sırtqı ortalıq penen tikkeley baylanıspaydı.
Qan sonday-aq kletkalar menen de tikkeley baylanıspaydı, biraq olarğa kerekli bolğan O2 tı hám azıqlıq zatlardı jetkerip beredi hám olardan bólinip shığıwı tiyis bolğan CO2 hám basqada metobolit birikpelerin bólip shığarıw organlarına jetkerip beredi. Qannıń kletkalar menen tikkeley baylanısı tek ğana qızıl su’yek miyshesinde hám talaqta boladı.
Qan kletkalar menen tikkeley baylanıspaytuğın bolsa joqarıda aytılğan xızmetler qalay iske asadı? Bul sorawğa bılay juwap beremiz.
Qan plazmasınan toqima aralıq suyıqlığı payda boladı. Bul suyıqlıq kletkağa ótiwshi azıqlıq zatlardı kletka ishine ótkeriwshi ortalıq bolıp tabıladı, yağnıy kletkanıń azıqlıq zatlardı alıwı usı suyıqlıq járdeminde iske asadı, sebebi bul suyıqlıq hám kletkalardı hám tkanlardıń arasındağı boslıqlarda háreket etedi hám jaylasadı. Tkan aralıq suyıqlıqtıń qan plazmasınan payda bolğanı ushın qandı universal organizmniń ishki ortalığı dep esaplaymız.
Organ kletkaları hám tkanlar qan suyıqlığınan gistogematikalıq barer arqalı ajıralıp turadı. Gistogematikalıq barerdiń tiykarğı xızmeti qan quramın salıstırmalı turaqlı jağdayda saqlap turıw bolıp tabıladı. Yağnıy organizmniń gomeostaz jağdayın salıstırmalı turaqlı jağdayda saqlaydı. Bul organizm tirishiliginde u’lken áhmiyetke iye qubılıs bolıp tabıladı. Qanda organizmniń ishki ortalığı dep qarawımızğa jáne bir mısal, organizmdegi qálegen fiziologiyalıq hám potologiyalıq ózgeristi anıqlaw ushın eń dáslep qan suyıqlığınıń quramın onıń fiziko-ximiyalıq qásiyetin analiz jasaymız. Bul meditsinada keńnen qollanılatuğın tájiriybe bolıp tabıladı. Eresek adamlardıń organizminde qan, onıń dene massasınıń (salmağınıń) 6-8% in yamasa 1/13 bólimin quraydı. Bul shama menen 5-6 litr qan muğdarın bildiredi.
Kishi jastağı balalarda qan dene salmağınıń (jańa tuwılğan bala) 15% in quraydı. Fiziologiyalıq tınısh jağdayda organizmde bar qannıń barlıq muğdarı aynalısta bolmaydı, onıń belgili bir bólimi depoda saqlanadı. Depo xızmetin bawır, talaq, ókpeler hám qan tamırları (venalar) atqaradı. Qannıń ulıwma muğdarı organizmde salıstırmalı turaqlı jağdayda saqlanadı. Hár qıylı fiziologiyalıq jağdayda baylanıslı. Mısalı: fizikalıq jumıs, emotsiyalıq strese h. t. b. jağdaylarda depoda jaylasqan qan ulıwma qan aylanısına qosıladı. Ulıwma qannıń 1/2-1/3 muğdarı joğalğanda organizm tirishiligin toqtatadı.
Qan fiziko-ximiyalıq ózgesheliklerge iye. Ol qásiyeti boyınsha suspenziya, kolloid hám elektrolitlerdiń eritpeleri xalında qásiyetlerge iye. Qannıń suspenziyalıq - qásiyeti qan plazmasınıń beloklıq quramına hám beloklıq fraktsiyasına yağnıy beloklardıń tu’rlerine baylanıslı boladı.
Qannıń kolloidlıq - qásiyeti bulda plazma beloklarına baylanıslı. Qannıń elektrolitlik - qásiyeti qan plazması quramında xlor, yod hám fosfordıń teris (-) zaryadın alıp ju’riwshi anionlardıń hám natriy, kaliy, kaltsiy, magniy hám temirdiń oń (+) zaryadqa iye bolğan bolıwına baylanıslı qásiyet bolıp tabıladı. Sonlıqtan qannıń elektrolitlik qásiyeti onıń osmoslıq basımın anıqlaydı. Qan - qan plazmasınıń hám formalıq elementlerden turadı. Qannıń formalıq elementlerine yamasa qan kletkalarına eritrotsitler, leykotsitler hám trombotsitler kiredi.Eger qandı aldın ala uyıtpaytuğın suyıqlıq geparin penen aralastırıp tsentrifugalan yamasa qozğalmaytuğın bir orınğa qoysaq belgili waqıttan soń probirkadağı qan bir-birinen ajıralatuğın eki bólekke bólinedi. Bunda u’stingi, móldir, reńsiz bólim qan plazması, ol astınğı qızğısh bólim qannıń formalıq elementleri jaylasqan bólim bolıp esaplanadı. Bul eki bólimniń ortasında aq reńdegi ju’dá juqa plenka qabatı bolıp ol leykotsitler bolıp tabıladı. Leykotsitlerdiń salıstırmalı tığızlığı hám massası qannıń basqa kletkalarınan jeńil bolğanlıqtan eki aralıqta jaylasadı.Qannıń plazması hám kletkalarınıń kólemlik qatnası arnawlı ásbap gematokrit járdeminde anıqlanadı.Qan plazması - ju’dá quramalı biologiyalıq ortalıq bolıp esaplanadı. Ol tkan aralıq suyıqlığı menen ju’dá jaqın baylanıslı. Plazma quramında 90-92% suw hám 8-10% qurğaq zatlarına organikalıq hám neorganikalıq birikpeler kiredi.

93. Amyobaniñ dúzilisi hám azıqlanıwı.
Amyobalar dushshı hám shor suwlarda, topıraqta keń tarqalg`an. Bir bólgei parazit bolıp, gewdesi jalańash halda, sebebi kletkasınıń sırtın qaplap turatug`ın baqanshaq yamasa basqa da bir qabıq bolmaydı. Sonlıqtan bul toparg`a kiriwshi haywanlardı jalańash amyobalar dep te ataydı. Amyobalardıń úlkenligi 10-15mkm den 2-3mm aralıqta boladı.Dushshı suw háwizlerinde biraz irirek (0,5 mm) túri ápiwayı amyoba (Amoeba proteus) ushıraydı. Dúzilisi hám fiziologiyası. Protolplazması eki bólimge bólinedi: 1.Ektoplazma, 2. Endoplazma. Denesi ápiwayı dúzilgen, skelet yamasa baqanshag`ı rawajlanbag`an tamır ayaqlılardan ibarat. Denesi tınıq, psevpodiyları uzın hám topır ushlı (lobopodiylar) boladı hám olardıń pishini, sanı turaqlı bolmaydı.
Tazadan payda bolıp atırg`an psevdopodiylarg`a qaray citoplazmanıń ag`ıwı sebepli amyoba jılıslaydı. Amyobalar minutına 0,5-3 mikron jer júredi. Sırtqı túrli faktorlar amyobada teris yamasa tuwrı taksis payda etedi, nátiyjede amyoba ol yaki bul tárepke háreket etedi.Awqatlanıwı. Psevdopodiylar azıqtı orap citoplazmag`a ótkeriw xızmetin de atqaradı. Bul xızmet hár qıylı usılda ótedi. Bir túr amyobalar (A.proteus) azıq bólekshelerin eki tárepinen ag`ıp ótip orap alsa, ekinshi túrleri sabaq tárizlileri suw otların qozg`almastan citoplazmag`a tartıp aladı. Azıq dógereginde citoplazmadan azıraq pisiriw shireleri ajıralıp, awqat sińiriw vakuolleri qáliplesedi. Pisirilgen azıq citoplazmag`a sorıladı, sińirilmegen awqatlıq zatlar vakuolanıń ózinde qaladı hám vakuola deneniń shetki bólimine kelip ashıladı. Nátiyjede kereksiz shıg`ındı zatlar shıg`arıp jiberiledi. Bir waqıttıń ózinde vakuolanıń ózi de joq boladı, qısqaradı. Bul process defekaciya dep ataladı. Defekaciya gewdeniń tuwrı kelgen jerinde ámelge asırıladı. (Amyoba proteus ózinen kishi organizmler menen awqatlang`anda awqat 12-24 saat aralıg`ında sińiriledi, suw otları menen awqatlang`anda bolsa 3-5 kún ishinde sińiriledi).Azıq zatların kletka ishine tartıp alıp, sińdiriliwi fagocitoz dep ataladı. Kópshilik bir kletkalılar hám tómen dúzilgen kóp kletkalılar fagocitoz jolı menen awqatlanadı.
Dushshı suwlarda jasawshı amyobalarda qısqarıwshı vakuolaları da bar. Bul vakuola amyoba ishine kirgen suwlardı hám dissimilyaciya nátiyjesinde payda bolg`an suyıqlıqlardı sırtqa shıg`arıp turıw wazıypasın atqaradı, yag`nıy kóp kletkalılardag`ı búyrek wazıypasın – bólip shıg`arıw organı sıpatında atqaradı.
Qısqarıwshı vakuola tek dushshı suwlardag`ı amyobalarda bolıwı olardıń jasaw sharayatı menen baylanıslı. Dushshı suw koncentraciyası amyoba ishindegi suyıqlıqlarg`a salıstırg`anda tómen, sonıń ushın suw ishine qaray sorılıp turadı hám hár 1-5 minutta qısqarıwshı vakuolanı toltırıp turadı. Vakuola waqtı-waqtı menen bosap turadı, yag`nıy citoplazmadag`ı suyıqlıqtı hár 5-8 minutta arnawlı tesikshe arqalı sırtqa shıg`arıp turadı. Qısqarıwshı vakuol dene basımın retlestirip turıwshı osmoregulyaciya organoidı bolıp esaplanadı.
Eger qısqarıwshı vakuola islemey qalsa, sırttan kelgen suw esabına (sonday-aq dissimiliyaciya ónimi) amyobanıń gewdesi isedi hám jarılıp nabıt boladı. Teńizdiń shor suwlarında jasawshılarda qısqarıwshı vakuola pútkilley bolmaydı yamasa bolsa da ayrıqsha ról oynamaydı. Sebebi shor suwlardıń koncentraciyası gewdedegi suyıqlıq koncentraciyasına teń.
Kópshilik alımlar qısqarıwshı vakuolalardı dem alıw procesine qatnasadı dep tán aladı. Haqıyqattan da ishke qaray kirgen suw quramında kislorod bolıp, ol plazma tárepinen ózlestiriledi. Demek, qısqarıwshı vakuola amyoba ushın bólip shıg`arıw organı sıpatında xızmet qıladı.