Jahon tarixi
|
vazirlari Qo‘mitasi va Parlament Assambleyasidir. Yevropa Kengashining
vazifasi demokratiya va qonuniylikni, shuningdek, inson huquqlarini rivoj- lantirishga va himoya qilishga ko‘maklashishdan iboratdir. YEK oliy organlari a’zo davlatlarning o‘z zimmalariga olgan majburiyatlarni amalda bajarish- larini nazorat qiladi. Bu boradagi xulosalarini tegishli hukumatlarga ma’lum qiladi. Demokratiya, qonuniylik, inson huquqlari va erkinliklari sohasida qo‘pol buzilishlarga yo‘l qo‘ygan davlatlarni YEK a’zoligidan chiqarishgacha Yevropa Kengashi www.ziyouz.com kutubxonasi 165 choralar ko‘radi. YEKning qarorgohi Fransiyaning Strasburg shahrida joylashgan. Bu kengashga hozir 50 ga yaqin davlat a’zo. Bu kengash iqtisodiy va harbiy-siyosiy masalalar bilan shug‘ullanmaydi. XX asr ikkinchi yarmidan keyingi G‘arb taraq- qiyoti o‘z boshidan kechirgan yana bir xususiyat — bu konservativlik to‘lqini va uni yengib o‘tish jarayoni edi. Xo‘sh, konservativlik to‘lqini nima va u qanday vujudga kelgan? Konservativlik to‘lqini — bu farog‘at davlatini tugatish tarafdorlarining hokimiyat tepasiga kelishi edi. 1974—1975-yillarda, shuningdek, 1980— 1982-yillarda industrial davlatlarda iqtisodiy inqirozlar ro‘y berdi. Natijada ishlab chiqarish va xalqaro savdo hajmi kamaydi. Ishsizlik ommaviy tus oldi. Inflatsiya kuchaydi. An’anaviy, eski tartiblar tarafdorlari (konser- vatorlar) bunda farog‘at davlatini ayblay boshladilar. Inflatsiya — ijtimoiy sohalarga davlat xarajatlarining haddan tashqari ko‘payishi oqibati ekanligini isbotlashga urindilar. Shu tariqa farog‘at davlatini tugatish harakati vujudga keldi. U tarixga «konservativlik to‘lqini» nomi bilan kirgan. 80-yillarda G‘arbning ko‘pgina davlatlarida konservatorlar hokimiyat tepasiga keldilar ham. Ular davlatning iqtisodiyotga aralashuvini kamaytirdilar. Erkin tad- birkorlikning keng rivojlanishi uchun zarur sharoitlar yaratish choralarini ko‘rdilar. Inflatsiyani pasaytirish uchun qat’iy moliyaviy siyosat yurita boshladilar. Xususan, ijtimoiy xarajatlarni kamaytirdilar. Iqtisodiyotdagi davlat sektori xususiylashtirildi. Biroq «konservativlik to‘lqini» farog‘at davlatini tugata olgani yo‘q. U faqat ijtimoiy himoya uchun sarflanadigan davlat xarajatlarini davlatning iqtisodiy imkoniyati darajasiga moslashtirdi, xolos. Ayni paytda hayot farog‘at davlati ham barcha ijtimoiy muammolarni amalda hal eta olmasligini isbotladi. Masalan, ishsizlik muammosi jamiyatning doimiy yo‘ldoshi bo‘lib keldi va hozir ham shundayligicha qolmoqda. XX asrning 70—90-yillarida rivojlangan G‘arb mamlakatlarida ishchi kuchining ishlab chiqarish sohasidan xizmat ko‘rsatish sohasiga o‘tishi jara- yoni davom etdi. Bu — industrial jamiyatning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri edi. Masalan, AQSH, Kanada va Buyuk Britaniyada bu ko‘rsatkich 90-yillar o‘rtalariga kelganda 70—72 foizni tashkil etdi. 2—3 foiz ishchi kuchi qishloq xo‘jaligida band bo‘ldi, xolos. Xizmat ko‘rsatish sohasida ishlovchilar sonining ko‘payishiga ilmiy-texnika inqilobi natijasida yaratilgan o‘ta zamonaviy texnika va texnologiyalarning ishlab chiqarishga joriy etilishi sabab bo‘ldi. 1973-yilda dastlabki shaxsiy kompyuter ham yaratildi. 1977-yildan boshlab u keng ko‘lamda ishlab chiqarila boshlandi. Sanoat ishlab chiqarishi to‘la kompyuterlashtirila boshlandi. Kompyuterlashtirish, o‘z navbatida, ishlab chiqarishga yangi tex- nologiyalarni — robotlarni, ishlab chiqarishning moslashuvchan tizimi va avtomatik loyihalashtirishni qo‘llash imkonini berdi. Axborot jamiyatining vujudga kelishi Konservativlik to‘lqini www.ziyouz.com kutubxonasi 166 Sanoatda, xizmat ko‘rsatish sohasida o‘sha yuqori malakali kadrlar ishlay boshladi. Endi ular moddiy iste’mol buyumlari bilan bir qatorda axborot ham yaratdilar. Shaxsiy kompyuterlar, xalqaro telealoqalar va internet axborot ayirboshlashni, ularni tezda ishlab chiqarishga joriy etish muammosini muvaffaqiyatli hal etdi. Keyingi 50 yil ichida G‘arb davlatlari aholisi ijtimoiy tarkibida tub o‘zgarishlar yuz berdi. Bu hodisa G‘arbda jamiyat taraqqiyotining o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Chunonchi, qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanuvchilarning soni keskin kamaydi. Bugungi kunda bu soha bilan 2—7 foiz aholi shug‘ullanmoqda, xolos. Yollanma mehnat bilan shug‘ullanuvchilar soni ishga yaroqli aholining 90 foizini tashkil etadi. Ularning uchdan ikki qismi xizmat ko‘rsatish sohasida mehnat qiladi. Yollanma ishchi kuchi yuqori malakaga ega. Bu hol ularga yuqori ish haqi olish imkonini berdi. Binobarin, ularning moddiy ta’minoti keskin yaxshilandi. Bugungi kunda G‘arb davlatlari aholisining uchdan ikki qismini o‘rta tabaqa vakillari tashkil etadi. Aholining o‘ndan bir qismigina boy-badavlat qatlamga mansubdir. Aholining 20 foizigacha bo‘lgan qismi kambag‘al hisoblanadi. Ular davlatning hamda xayriya jamg‘armalarining yordamini oladilar. Keyingi 50 yil ichida G‘arbda kommunizm maf- kurasi to‘la mag‘lubiyatga uchradi. Fashizm g‘oya- lari to‘la barham topmagan bo‘lsa-da, u endilikda ijtimoiy tayanchga ega emas. Bugungi kunda G‘arb jamiyatida konservatizm, liberalizm, sotsializm va millatchilik kabi g‘oyaviy yo‘nalishlar mavjud. Siyosiy partiyalar ularning birini o‘z mafkuralariga asos qilib olganlar. Urushdan keyingi yillarda G‘arbiy Yevropaning qator davlatlarida konservativ partiyalarning tiklanishi dinning kuchli ta’siri natijasi bo‘ldi. Urush, uning dahshatli oqibatlari aholi o‘rtasida dinning ta’sirini kuchaytirdi. Masalan, Italiyada Xristian-demokratik partiyasining, GFR da Xristian-demokratik ittifoqi va Xristian-sotsialistik ittifoq partiyalarining vujudga kelishi ana shu omil bilan izohlanadi. Ayni paytda Fransiya, Belgiya, Avstriya va Gollandiyada ham diniy partiyalar jamiyat siyosiy hayotida sezilarli kuchga aylangan edi. AQSH va Buyuk Britaniyada kuchli ikki partiyaviy tizim saqlanib qolaverdi. Sotsialistik va sotsial-demokratik partiyalarning ham ta’siri o‘sib bordi. XX asr 90- yillari oxiriga kelib Yevropa Hamjamiyatiga a’zo 15 davlatning 13 tasida hukumatni shu partiyalar vakillari boshqarishdi. Urushdan keyingi yillarda G‘arbning deyarli barcha yetakchi davlatla- rida (AQSHdan tashqari) yangi konstitutsiyalar qabul qilindi. Ular zamon talabiga mos demokratik ruhdagi konstitutsiyalar edi. Chunonchi, Fransiya, GFR, Italiya va boshqa davlatlar konstitutsiyalarida urushning xalqaro mo- jarolarini hal etish vositasi ekanligini qoralovchi moddalar o‘z ifodasini Partiyaviy-siyosiy tizimdagi va davlat qurilishidagi o‘zgarishlar G‘arb davlatlari aholisi ijtimoiy tarkibidagi o‘zgarishlar www.ziyouz.com kutubxonasi 167 topdi. Yaponiya Konstitutsiyasiga esa Yaponiya urushga milliy siyosat vositasi sifatida qarashdan voz kechadi, degan modda kiritildi. Bugungi kunda ijtimoiy taraqqiyotning quyidagi ikki asosiy modeli mavjud: 1. Liberal-demokratik taraqqiyot modeli. 2. Totalitar taraqqiyot modeli. Bu ikki model o‘rtasidagi qarama-qarshilik hozirgi kunda ham davom etmoqda. Agar XX asrning 20—40-yillarida totalitar taraqqiyot modelining mavqei kuchli bo‘lgan bo‘lsa, 1950—2001-yillar oralig‘ida liberal-demokratik taraqqiyot modeli keng quloch yozdi. Bugungi kunda dunyo davlatlarining 75 tasida liberal-demokratik tartiblar to‘la qaror topgan. Bu kam, albatta. Biroq shuni unutmaslik lozimki, demokratik jamiyat osonlik bilan qaror topmaydi. Hozirgi G‘arbda taraq- qiyotning liberal-demokratik modeli to‘la qaror topdi. Dunyo tobora liberal- demokratik model izidan bormoqda. Xulosa qilib shuni aytish lozimki, bu davrda bozor iqtisodi qonunlariga rioya qilgan davlatlarda farovon hayot vujudga keldi. Bu mamlakatlar iqtisodi gullab-yashnadi. Kam rivojlangan davlatlar xomashyo bazasi sifatida saqlab qolindi. Rivojlangan davlatlar siyosatida bozor uchun kurash kuchaydi. Nayrangbozlik, ustomonlik, aldov, qalloblik, ba’zan esa zo‘rlik va kuch ishlatildi. Yevropa iqtisodiy aloqalarda yangi bosqichga ko‘tarildi. Axborot jamiyati vujudga keldi. Aholining ijtimoiy tarkibida o‘zgarishlar yuz berdi. Dunyo siyosiy taraqqiyotida liberal-demokratik model g‘alaba qildi. SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 1 . Sharq va G‘arb tushunchalariga izoh bering. 2 . Farog‘at davlati nima va u qanday qurildi? O‘ylab ko‘ring: Nega SSSR va boshqa sotsialistik davlatlar farog‘at davlatlariga aylanmagan? 3 . Urushdan keyingi yillarda G‘arb davlatlari iqtisodiyotining gurkirab rivojlanishiga qanday omillar ta’sir ko‘rsatdi? 4 . Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyati qay tariqa vujudga keldi? 5 . Maastrixt shartnomasining Yevropa uchun tarixiy ahamiyati nimadan iborat? 6 . Yevropa Komissiyasining vazifalarini qayd eting. 7 . Yevropa Kengashi haqida nimalarni bilib oldingiz? 8 . «Konservativlik to‘lqini» nima edi? 9 . Axborot jamiyatining qanday jamiyat ekanligini izohlab bering. 10.Urushdan keyingi 50 yil davomida G‘arb davlatlari aholisi tarkibida qanday o‘zgarishlar yuz berdi? 11.Ijtimoiy taraqqiyotning ikki modelini taqqoslang. Nega taraqqiyotning liberal-demokratik modeli istiqbolli ekanligini asoslab bering. JADVALNI TO‘LDIRING. DUNYO TARAQQIYOTI UCHUN XIZMAT QILGAN XALQARO TASHKILOTLARGA TAVSIF BERING i m o n r a l t o l i k h s a T i s a f i z a v g n i n r a l U ? Dunyo siyosiy taraqqiyotining o‘ziga xos xususiyati www.ziyouz.com kutubxonasi 168 2-bob. G‘ARB MAMLAKATLARI 18-§. Amerika Qo‘shma Shtatlari Urush AQSHni iqtisodiy va harbiy jihatdan dunyoning eng qudratli davlatiga aylantirdi. Bunga, birinchidan, urushning AQSH hudu- diga daxl qilmaganligi uchun erishildi. Urush harakatlarida to‘rt yilda 300 ming kishi halok bo‘ldi. Natijada AQSH urushdan eng kam zarar bilan chiqdi. Uning to‘g‘ridan to‘g‘ri zarari 1,2 mlrd dollarni tashkil etdi. Bu ikkinchi jahon urushida ko‘rilgan barcha zararning atigi 0,4 foizini tashkil etdi. Ikkinchidan, fashistik davlatlar blokiga qarshi urushayotgan davlatlarga ko‘plab miqdorda qurol-yarog‘ va boshqa sanoat hamda qishloq xo‘jalik mahsulotlari sotish hisobiga erishildi. Chunonchi, 1941—1945-yillarda AQSH o‘z ittifoqchilariga 46 mlrd (shu jumladan, Buyuk Britaniyaga 30 mlrd, SSSRga esa 9 mlrd) dollarlik harbiy mahsulotlar yetkazib berdi. Uchinchidan, chet davlatlar AQSHdan 41 mlrd dollar miqdorida qarz bo‘lib qoldi. Dunyo oltin zaxirasining 65 foizi AQSH xazinalarida to‘plandi. Dollar xalqaro savdo va iqtisodiy aloqalarda hukmron valutaga aylandi. Harbiy buyurtmalar AQSH sanoatining gurkirab rivojlanishini ta’minladi. Sanoat- ning yillik o‘rtacha o‘sish sur’ati 15 foizni tashkil etdi. 1947-yilda dunyo sanoat ishlab chiqarishining 54 foizi AQSH hissasiga to‘g‘ri keldi. Xalqaro savdoda yetakchi o‘rinni egalladi. Flotining quvvati ham 5 baravar ortdi. AQSH dunyoning birinchi dengiz davlatiga aylandi. AQSH ichki siyosatini belgilashda liberalizm va konservatizm mafkuralarining roli katta ahamiyatga ega. Demokratlar partiyasi ichki siyosatda libera- lizm mafkurasiga, Respublikachilar partiyasi esa konservatizm mafkurasiga amal qiladilar. Liberalizm mafkurasining mohiyatini mavjud jamiyatni isloh etish tashkil etadi. Bu islohotlar quyidagi mazmunga ega bo‘lishi ko‘zda tutilgan: — mamlakat miqyosida yagona umumdavlat ijtimoiy ta’minot tizimini yaratish; monopoliyalar iqtisodiy faoliyati va narx-navoning shakllanishi ustidan jamoatchilik nazoratini o‘rnatish; bevosita demokratiyani yanada kengaytirish; davlat boshqaruvi va siyosiy partiyalar boshqaruvi tizimida turli millat, irq va jins vakillarining ishtiroki ular soniga nisbatan propor- sional bo‘lishiga erishish; — soliq siyosati yordamida milliy daromadni qayta taqsimlash. Bunda milliy daromaddan tekin tibbiy xizmat, aholining kam ta’minlangan qatlamiga moddiy yordam ko‘rsatishga, kam ta’minlangan oilalarga, bolalarga nafaqa Ikkinchi jahon urushining AQSH uchun oqibatlari AQSH ichki siyosatida liberalizm va konservatizmning o‘rni www.ziyouz.com kutubxonasi 169 to‘lash, maktablarda tekin nonushta va tushlik hamda tekin umumiy o‘rta ta’lim berilishiga erishish. AQSHda bu maqsadlar ro‘yobga chiqarildi ham. Biroq shuni ham ta’kidlash zarurki, liberalizm mafkurasi ijtimoiy ta’minot hajmi aholi tadbirkorlik faoliyati pasayishiga olib kelishini nazarda tutmaydi. Keyingi yillarda yangi liberalizm (neoliberalizm) oqimi ham paydo bo‘ldi. Bu oqim tarafdorlari ijtimoiy xarajatlar kambag‘allarni ovqatlantirish yoki ishsizlarga nafaqa to‘lashga emas, ularni kasbiy qayta tayyorlashga sarflanishi kerak, deb hisoblaydi. Shu orqali ular kichik tadbirkorlikni rag‘batlantiradilar. AQSH ichki siyosatini belgilashda konservatizm mafkurasi ham katta ta’sirga ega. Konservatizm xususiy tadbirkorlikka maksimal darajada erkinlik berilishini yoqlaydi. Kambag‘allar uchun soliq yo‘li bilan xususiy tadbirkorlardan qo‘shimcha mablag‘ olinishini qoralaydi. Konservatizm mafkurachilari va yo‘lboshchilari: «davlat kambag‘allar uchun miskinlar uyi emas, har bir kishi mehnat qilishi, o‘zini o‘zi ta’minlashi zarur», «Hech kim jamiyatdan xayr-ehson kutmasligi lozim», — deb hisoblaydilar. Ayni paytda konservatorlar ijtimoiy ta’minot unga chindan ham muhtojlargagina berilishining tarafdorlaridir. Urushdan keyingi dastlabki yillarda ichki siyosatda rekonversiya, ya’ni mamlakat hayotini harbiy izdan tinch izga solish muammosi birinchi o‘ringa chiqdi. Nega shunday bo‘ldi? Urush yillarida AQSH qurolli kuchlarida 12 mln kishi xizmat qildi. 1947-yilga kelib ularning sonini 1—1,5 mln kishiga tushirish haqida qaror qabul qilindi. Binobarin, 10,5—11 mln harbiyni ish bilan, uy-joy bilan ta’minlash zarur edi. Davlat bu muammoni hal etishga qaratilgan qator muhim qonunlar qabul qildi. Rekonversiyaning yana bir muammosi — bu urush yillarida davlat qurgan zavodlar taqdiri masalasi edi. Davlat ularni qurishga 17 mlrd dollar sarflagan. Urushdan keyin davlat o‘z mulkini yarim bahosiga bo‘lsa ham korporatsiyalarga sotdi. Ichki siyosatda mayda va o‘rta korxonalar ko‘payishiga alohida e’tibor berildi. Urushdan keyingi dastlabki yillarda mamlakatda 9 mln ta shaxsiy firmalar faoliyat ko‘rsatdi. Prezident G. Trumen (1945—1952) 1948-yilda ijtimoiy himoya sohasida quyidagi tadbirlarni ilgari surdi: — ish o‘rinlarining to‘la bandligini ta’minlash; — adolatli mehnat munosabatlarini joriy etish; — davlat uy-joylari qurish va xaroba kulbalarni yo‘q qilish. Bu yo‘l «adolatli yo‘l» deb nom oldi. G. Trumen davrida qonun asosida minimal ish haqi, sug‘urta nafaqalari to‘lovlari miqdori oshirildi. Pensiya bilan ta’minlanmagan 10 mln fuqaroga pensiya tayinlandi. Kam ta’minlangan oilalar uchun 800 ming turarjoy qurildi. Kreditga tovar sotish joriy etildi. Bu tadbirlar aholining xarid quvvatini oshirdi. Bular, o‘z AQSHning ichki siyosati www.ziyouz.com kutubxonasi 170 navbatida, sanoatning iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi tarmog‘ining yanada gurkirab rivojlanishini ta’minladi. Mamlakatda dunyoda yo‘q yangi tovar — televizor ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Har bir oilaga telefonga ega bo‘lish imkoni yaratildi. Adolatli mehnat munosabatlarining joriy etilishi juda katta to‘siqlarga uchradi. Kasaba uyushmalarining qudrati AQSH Kongressida ko‘pchilik o‘ringa ega bo‘lgan Respublikachilarning g‘ashini keltirardi. Bu holatga barham berish uchun ular «Taft — Xartli qonuni» deb atalgan qonun loyi- hasini tayyorladilar. Qonun tashkiliy va birdamlik stachkalarining o‘tkazilishini taqiqladi. Alohida murakkab mehnat mojarolarini majburiy ravishda arbitrajda hal etish belgilab qo‘yildi. Davlat xizmatchilarining ish tashlash o‘tkazishlari taqiqlandi. To‘g‘ri, prezident Trumen bu qonunni tasdiqlamagan. Biroq AQSH Kongressi prezident vetosini bekor qila olgan va Taft — Xartli qonuni kuchga kirgan. 1952-yilgi prezident saylovlarida mashhur harbiy qo‘mondon, general D. Eyzenxauer (Respublikachilar partiyasining nomzodi) g‘alaba qozondi. Uning ichki siyosatida o‘zgacha fikrlovchilarni ta’qib etish kompaniyasi boshlandi. Bu kompaniyani senator J. Makkarti boshqardi. Uning rahbarligida AQSH Senati «Amerikaga qarshi faoliyatni tekshirish komissiyasi»ni tuzdi. Komissiya AQSHning ichki va tashqi siyosati haqida rasmiy nuqtayi nazardan o‘zgacha fikr bildirganlarni qo‘poruvchilikda aybladi. Komissiya AQSH Konstitutsiyasi ruhiga zid ravishda aybdor deb topilgan kishilarni qamoq jazosiga hukm etardi, jarima solar yoki ishdan haydash haqida qaror chiqarar edi. To‘g‘ri, AQSH Senati 1954-yilda Makkarti xatti- harakatini qoralagan. 50-yillarda negr xalqining o‘z haq-huquqi uchun kurashi kuchaydi. Bu kurashning rahbari ruhoniy Martin Lyuter King edi. U kurashning kuch ishlatmaslik yo‘lini tanlagan. 1956-yilda AQSH Oliy sudi avtobuslarda oq tanli va qora tanlilar uchun alohida joy ajratishni, maktablarda esa oq tanli va qora tanlilarni ajratib o‘qitishni qonunga zid deb topdi. 1960-yilgi prezidentlik saylovida demokrat J. Kennedi (1961—1963) g‘alaba qozondi. U qisqa muddatli prezidentligi davrida katta ishlarni amalga oshirishga ulgurdi. Chunonchi, J. Kennedi kosmosda AQSHning yetakchi davlat bo‘lishini ta’minlash maqsadida «Apollon» deb ataluvchi dasturni ilgari surdi. Dasturning maqsadi Amerika raketasini Oyga qo‘ndirishga erishish (bu maqsadga 1969-yilda erishilgan). Iqtisodiy taraqqiyotni rag‘- batlantirish uchun ichki bozorni kengaytirishga sarflanadigan xarajatlarni ko‘paytirish, minimal ish haqini oshirish, ishsizlik bo‘yicha to‘lanadigan nafaqani to‘lash muddatini uzaytirish, uy-joy qurilishi ko‘lamini kengaytirish kabi tadbirlar rejalashtirildi. Bu tadbirlarni amalga oshirish katta mablag‘ sarflashni talab etardi. Hukumat bu xarajatlarni soliqlarni oshirish hisobiga www.ziyouz.com kutubxonasi 171 qoplamoqchi edi. Bu hol hukumat- ning yirik korporatsiyalar bilan mu- nosabati buzilishiga olib keldi. Bu esa, o‘z navbatida, demok- ratlar partiyasida bo‘linishni keltirib chiqardi. J. Kennedi islohoti atrofida kuchli siyosiy kurash boshlandi. Oxir-oqibatda J. Kennedi 1963- yilning 22-noyabrida Dallas shah- rida otib o‘ldirildi. Prezident kimlarning buyurtmasi bilan o‘ldi- rilganligi haligacha noma’lumligicha qolmoqda. Undan so‘ng prezident- lik lavozimini vitse-prezident L. Jonson egalladi. U «buyuk jamiyat» qurish das- turini ilgari surdi va o‘z oldiga kambag‘allikni hamda irqiy adolat- sizlikni tugatish vazifasini qo‘ydi. «Kambag‘allikka qarshi kurash» das- turini amalga oshirish maqsadida kam daromadli oilalarga yordam berish to‘g‘risida qonun qabul qilindi. Arzon turarjoylar qurish dasturi amalga oshirildi. Qariyalar uchun tibbiy sug‘urta joriy etildi. Kam daromadli oilalarga esa tibbiy xizmat uchun imtiyozlar belgilandi. 1964—1968-yillar davomida ijtimoiy sohalar uchun 10 mln dollar sarflandi. To‘g‘ri, mamlakatda kambag‘allikni tugatib bo‘lmadi. Biroq kambag‘allar sonini 36,4 mln kishidan 25,4 mln kishiga kamaytirishga erishildi. Irqiy kamsitishni tugatishga qaratilgan qator muhim qonunlar qabul qilindi. Negr xalqining kurashi oqibatida irqiy kamsitishning barcha shakllari qonun bilan taqiqlandi. Vetnam urushi AQSH ichki siyosatiga ham katta talafot yetkazdi. 1968- yilga kelib 30 ming AQSH harbiylari halok bo‘ldi. 180 ming harbiy esa yarador bo‘ldi. Ijtimoiy sohaga xarajatlar ajratish keskin kamaydi. Fuqarolar huquqlariga qarshi hujum boshlandi. Urushga qarshi xarajat kuchaydi. Irqiy kamsitishga qarshi kurash ommaviy tus oldi. Shunday sharoitda reaksiya terror yo‘liga o‘tdi. 1968-yilning aprel oyida Martin Lyuter King o‘ldirildi. Iyun oyida esa J. Kennedining ukasi, AQSH prezidentligiga nomzod R. Kennedi o‘ldirildi. Shu tariqa mamlakatda keskin siyosiy vaziyat vujudga keldi. Shunday sharoitda, 1968-yilgi prezidentlik saylovida respublikachilar partiyasi nomzodi R. Nikson (1969—1974) g‘alaba qozondi. R. Nikson hokimiyat tepasiga kelgan davrda AQSHni og‘ir iqtisodiy va siyosiy inqiroz qamrab olgan edi. 1971-yilga kelib ishsizlar soni 5 mln dan ortdi. Bu ishga yaroqli aholining 6 foizini tashkil etardi. Og‘ir iqtisodiy Jîn Êennedi. www.ziyouz.com kutubxonasi 172 inqirozdan chiqish uchun qator keskin choralar ko‘rildi. Chunonchi, ish haqi va narxlar muzlatildi. Davlat xarajatlari kamaytirildi. Dollarni oltinga almashtirish vaqtincha to‘xtatildi. Mamlakatga olib kelinadigan tovarlar uchun 10 foizlik boj to‘lovlari joriy etildi. R. Nikson prezidentligi davrida aholini ijtimoiy himoya qilish masalasiga ham ko‘proq e’tibor berildi. Ijtimoiy to‘lovlar 45 foizga oshirildi. Uni oluvchilar soni esa 30 mln kishini tashkil etdi. Kambag‘allarga ayrim oziq-ovqat mahsulotlarini talon orqali tekin berish joriy etildi. Agar 1969-yilda bunday imkoniyatdan 3 mln fuqaro foydalangan bo‘lsa, 1974-yilda ularning soni 13 mln kishiga yetdi. 1974- yilda 1 soatga to‘lanadigan minimal ish haqi 1,6 dollardan 2,2 dollarga oshirildi. 1972-yilgi prezidentlik saylovida yana R. Nikson g‘alaba qozondi. Biroq uning prezidentligi uzoqqa cho‘zilmadi. Bunga «Uotergeyt ishi» deb nom olgan janjal sabab bo‘ldi. «Uotergeyt» mehmonxonasida demokratlar partiyasining qarorgohi joylashgan edi. 1972-yilning 17-iyunida shu qarorgohga eshituvchi apparat o‘rnatgan shaxslar ushlangan. Tergov natijasida uni Respublikachilar partiyasi uyushtirganligi ma’lum bo‘ladi. Hatto unda R. Niksonning shaxsan ishtiroki borligi ham aniqlanadi. Bu hodisa AQSH Konstitutsiyasining qo‘pol sur’atda buzilishi edi. 1974-yilning 9-avgustida R. Nikson iste’foga chiqdi va shu yo‘l bilan impichmentdan qutulib qoldi. 1976-yilgi saylovda g‘alaba qilgan Prezident Karter davrida ichki siyosatda harbiy xarajatni keskin oshirish izidan borildi. Chunonchi, 1980-yilda harbiy xarajat 130 mlrd dollarni tashkil etdi. Bundan tashqari, inflatsiyani kamaytirish maqsadida ish haqi muzlatildi, ijtimoiy to‘lovlar kamaytirildi. Mamlakatda fermerlar harakati qayta tiklandi. Ular qishloq xo‘jalik mahsulotlari narxi davlat tomonidan ushlab turilishini talab eta boshladilar. Dunyo siyosatida AQSH birin-ketin muvaffaqiyatsizlikka uchray boshladi. Download Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling