Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Tijorat banki kredit portfelining sifat darajasi bo„yicha tasnifi 
 
 
1/I 
2010-y. 
1/I 
2013-y. 
1/I 
2014-y. 
1/1 
2015-y. 
Tijorat 
banklarining 
kredit 
qo‗yil-malari, jami: 
- % da 
shu jumladan:
standart kreditlar 
substandart kreditlar
qoniqarsiz kreditlar 
shubhali kreditlar 
umidsiz kreditlar 
100 
93.2 
4,6 
1,2 
0,7 
0,3 
100 
94,1 
4,1 
1,4 
0,2 
0,2 
100 
94,7 
3,6 
1,3 
0,2 
0,2 
100 
95,6 
3,6 
0,5 
0,2 
0,1 
Jadvaldan ko‗rinib turibdiki, 
tijorat 
bankining iqtisodiyot 
tarmoqlariga bergan kreditlarining asosiy qismini sifat darajasi bo‗yicha 
standart kreditlar guruhiga kiritish mumkin. Agar 2010-yilda ularning 
salmog‗i o‗rtacha 93,2 foizni tashkil qilgan bo‗lsa, 2015-yilga kelib 
kredit portfelida ularning salmog‗i 95,6 foizni tashkil qilgan. Bankda 
kreditlarning sifati ijobiy tomonga o‗zgargan. Ikkinchi o‗rinda turuvchi 
kreditlar - substandart kreditlar bo‗lib, ular salmog‗i 2010-yilning 
boshida 4,6 foizni tashkil qilgan. Bankning substandart kreditlari pa-
sayish tendensiyasiga ega. 2015-yilning boshiga kelib bu kreditlarning 
salmog‗i 3,6 foizgacha kamayganini ko‗rishimiz mumkin. Tijorat 
bankining kredit portfelida qoniqaril kreditlar, shuhbali va umidsiz kre-
ditlar salmog‗i ham kamayib borgan. Bu hol bankda bank aktivlari bilan 
samarali ishlash evaziga standart kreditlar salmog‗ining oshishiga zamin 
yaratgan. Bankning bu boradagi faoliyatini ijobiy baholash mumkin.
Tijorat banklari faoliyatida xavfli bo‗lgan kredit qo‗yilmalar - bu 
muammoli kreditlar shakliga kirgan qo‗yilmalardir. Tijorat bankining 

---

398
Ta‘minlanmagan ssudalar guruhiga ta‘minotga ega bo‗lmagan yoki 
o‗rnatilgan tartibda rasmiylashtirilmagan kreditlar kiradi. 
Tijorat banklarining kredit portfelini bo‗lib-bo‗lib tasniflash ham 
mumkin. Bu holda aktivlar bir va undan ortiq turkum bo‗yicha tasniflan-
ishi mumkin. 
Muammoli kredit ta‘minotga ega bo‗lsa va ushbu ta‘minotning 
qiymati qaytarilmagan qarz miqdoridan kam bo‗lsa, bu holda ushbu 
kredit (agar ta‘minot uchun bozor mavjud bo‗lsa) ta‘minotning bozor 
narxiga teng bo‗lgan miqdordagi qaytarilmagan qarz, substandart qarz-
ning qolgan qismi esa shuhbali yoki ishonchsiz deb tasniflanadi. 
Shuhbali yoki ishonchsiz deb tasniflangan muammoli kredit 
ta‘minotga ega bo‗lmasa, lekin ba‘zi bir aniq omillar asosida yaqin ke-
lajakda qisman qoplanish ehtimoli bo‗lsa, u holda bunday ssuda yuqori-
da aytib o‗tilgan qoplanish ehtimoli bo‗lgan qiymatga teng bo‗lgan 
to‗lanmagan qarz miqdorida shuhbali deb, qarzning qolgan qismi esa 
ishonchsiz deb tasniflanadi. 
Kredit portfelining sifat darajasini tahlil qilish quyidagi bosqichlar 
bo‗yicha, ya‘ni: 
1-bosqich – ta‘minlanganlik darajasi bo‗yicha; 
2-bosqich – kreditni haqiqiy to‗lash holati bo‗yicha; 
3-bosqich – risk darajasi bo‗yicha; 
4-bosqich – kredit portfelining turkumlangan kreditlar tarkibi 
bo‗yicha amalga oshirish mumkin. 
Bunda kreditlar yuqoridagi belgilariga qarab guruhlarga birlashtiri-
ladi va bir guruh bo‗yicha barcha kreditlar yig‗ib chiqilib, har bir 
guruhning hajmi to‗g‗risida axborot yig‗iladi, ular tahlil qilinadi va ya-
kunida butun kredit portfeli bo‗yicha ma‘lumotlarga ega bo‗linadi. 
5-bosqichda kredit portfeli bo‗yicha umumiy risk aniqlanadi. Bunda 
har bir kredit summasi bo‗yicha risk darajasiga asoslaniladi. 
Oldingi davr bilan hozirgi kundagi bankning kredit portfeli holati 
taqqoslanadi va salbiy natijaga ega bo‗lingan bo‗lsa, uning sabablari 
aniqlanadi.
6-bosqich – kredit portfeli sifatiga qarab yetarli rezerv fondi tashkil 
qilinadi. 
7-bosqich – kredit portfelining holati, tarkibi, unga ta‘sir qiluvchi 
omillarni hisobga olib bankning kelajakdagi kredit siyosati ishlab chiqi-
ladi. Bu siyosatga: 
kredit resurslarini tashkil qilish va ularning qaysi maqsadga 
yo‗naltirilganligi, qo‗shimcha kafolotlar olish, kredit shartnomasining 
387
kredit hujjatlarini yuritish tartibi to‗g‗risida»gi nizomga asosan kredit 
monitoringi faoliyatida qo‗llaniladigan hujjatlar keltirilgan. Unga ko‗ra, 
tijorat banklari har bir berilayotgan yoki olinayotgan kreditlar bo‗yicha 
kredit paketiga quyidagi hujjatlarni ilova qilish lozim: 
- qarzdorning moliyaviy ahvoli va to‗lovlarni o‗z vaqtida amalga 
oshirishi imkoniyatlarini tekshirish maqsadida tegishli shartnomalar 
tuzilganidan so‗ng bank va qarzdor o‗rtasida yuz bergan muammolarni 
aks ettiruvchi yozishmalar va hujjatlar; 
- kredit ta‘minoti sifatida berilgan mulkni tekshirish hujjatlari; 
- qarzdor kafilining moliyaviy ahvolini aks ettirgan barcha hujjatlar; 
- kreditning o‗z vaqtida va to‗liq qaytarilishini ta‘minlovchi hu-
jjatlar; 
- qarzdor to‗lovlarni amalga oshirmagan holda bank tomonidan 
ko‗rilgan chora-tadbirlarni tasdiqlovchi hujjatlar. 
Kreditga doir xizmat ko‗rsatuvchi bank o‗tkazish to‗g‗risidagi 
shartnoma shartlariga muvofiq kreditning o‗z vaqtida va to‗liq 
to‗lanishini aks ettiruvchi hujjatlarni kredit paketida yuritishi shart. 
Kredit monitoringiga qo‗yiladigan talablar quyidagilarni tashkil 
etadi: 
- kredit siyosatida kreditlarni tasniflash tizimi aniq ifodalanishi lo-
zim; 
- kredit xodimlari kredit portfelidagi barcha ma‘lum bo‗lgan salbiy 
o‗zgarishlar to‗g‗risida rahbariyatga xabar berishlari kerak; 
- qarzdor yoki garov ahvoli yomonlashishini oldindan aniqlash 
ehtimoliy yo‗qotishlarni kamaytirish uchun juda muhimdir.
Kredit siyosati kreditlarning barcha toifalari bo‗yicha «to‗lovsizlik» 
tushunchasining aniq ifodalanishi, foizlarni o‗stirmaslik mezonlari, 
shuningdek, bank boshqaruvi va kengashining tegishli hisobotlariga nis-
batan talablarni o‗z ichiga olishi lozim. Hisobotlarda ahvolning 
yomonlashishi, yashirin sabablari va sog‗lomlashtirish rejalari batafsil 
bayon etiladi. Siyosat qarzlarini qaytarishga doir izchil, bosqichma-
bosqich chora-tadbirlar ko‗rilishini talab qilishi kerak. Rahbariyat 
Markaziy bank tomonidan belgilangan talablarga muvofiq kreditlarni 
hisobdan chiqarish tadbirlarini ishlab chiqishi lozim.
Kredit monitoringi faoliyatining asosiy tamoyili quyidagilarga 
asoslanishi kerak: 
- Turli xil ko‗rinishdagi kreditlarning davriy nazorati. Bu nazorat 
asosan kichik hajmdagi kreditlar yuzasidan bo‗lib, 30 kunlik, 60 kunlik, 
90 kunlik nazoratlar shaklida bo‗ladi.

---

388
Kredit nazorati bosqichlarining diqqat bilan qayta ko‗rishni, ya‘ni:
1. Mavjud kredit bo‗yicha to‗lovlar hisobi ma‘lumotlarining 
ishonchliligi. 
2. Kredit ta‘minotining holati va sifati. 
3. Huquqiy jihatdan kredit qaytarilishining ishonchli ma‘lumot huj-
jatlarining to‗liq bo‗lishi lozim. 
4. Mijozning 
bank 
krediti 
bo‗yicha 
moliyaviy 
holatidagi 
o‗zgarishlar va natijada kredit miqdorining ortishi yoki qisqartirilish da-
rajasi. 
5. Berilgan kreditning bank kredit siyosatiga va standartlariga mos 
bo‗lishi. 
6. Muammoli ssudalarning tez-tez tekshirilishi. 
7. Iqtisodiy nobarqarorlik davrida kreditlarni tez-tez nazorat qilish 
v.b. 
Hozirgi kunda kreditlash sohasida eng asosiy muammolardan biri 
kreditning to‗liq qaytarilishidir. Bu o‗rinda kredit monitoringi juda katta 
ahamiyatga ega. Kreditlarning to‗liq qaytib kelmasligiga asosiy sabab, 
«kredit tanlovi»ning iqtisodiy tamoyilga mos tushmay qolishidir. Bu 
yo‗qotishlar, 
xatolar bevosita kredit oluvchi subyekt haqida 
ma‘lumotlarning yetarli emasligi yoki obyektiv emasligidan yuzaga 
keladi. Buning uchun xorij amaliyotida keng qo‗llaniladigan va hozirda 
O‗zbekistonda ham amaliyotga tatbiq qilinib borilayotgan kredit byurosi 
faoliyatini takomillashtirish, unda markazlashgan holda, mijozlar haqida 
to‗liq ma‘lumotlar bera oladigan axborotlar bazasini yaratish va uning 
ishonchli va obyektiv ishlashini shakllantirish banklar uchun, iqtisodiyot 
uchun, bir bank infrastrukturasi uchun katta foyda keltiradi. Tezkor 
ma‘lumotlar asosida banklar hamda mijozlar vaqtdan yutadilar. Bu 
tezkor ma‘lumotlar kredit xarajatlarini uchinchidan, bank faoliyati 
operativligini, barqarorligini, salohiyatini oshiradi va, albatta, kredit 
monitoringi ishlari ham qisman yengillashadi, xususan, muammoli 
kreditlarning kamayishi hisobiga. 
Kredit monitoringi ishlarini yengillashtiradigan yana biror xususiy 
yechim kreditlarni berishda mijozning biznes loyihasidan kelib chiqqan 
holda, loyihaning marketing tadqiqotining haqqoniyligi, hayotga 
yaqinligi bo‗lishi kerak, chunki yangi ishlab chiqariladigan tovarga talab 
qanchalik yuqori bo‗lsa, loyihaning moliyaviy natijasi ham samarali 
bo‗ladi. Bu esa kreditlarning to‗liq qaytarilishini ta‘minlaydi. Zotan, 
kredit monitoringining asosiy vazifasi mijozga kreditni qaytarishiga 
ko‗maklashishdir. 
397
ikki yil mobaynida foydalanilmagan hamda bank faoliyati uchun ortiq 
foydalanilmay qo‗yilgan paytdan boshlab bir yil mobaynida sotilmagan 
bo‗lsa; 
aktivlarning to‗lash muddati uzaytirilgan bo‗lsa; 
asosiy qarz va foizlar bo‗yicha 180 kundan ortiq kunga muddati 
o‗tgan qarzdorlik mavjud bo‗lsa. Tijorat banki sifati «umidsiz» deb