Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

 
2-§. Tijorat banklari kredit portfelining sifat tahlili 
 
Kredit portfelini boshqarishda alohida olingan ssudalarning sifatini 
baholash mezonlarini ishlab chiqish va ularni baholash asosiy o‗rinni 
egallaydi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kredit munosabatlarining rivojlanishi 
berilgan kreditlar sifatini baholash mezonlarining kengayishiga olib 
keldi. Jahon amaliyotida banklar tomonidan berilgan kreditlarning 
sifatini baholashning 10 xildan ortiq yo‗nalishlari mavjud. Kreditning 
sifatini baholash kreditning maqsadi, uni to‗lash usuli, mijozning 
kreditga layoqatlilik darajasi, uning qaysi tarmoqqa taalluqli ekanligi va 
mulk shakli, mijozning bank bilan munosabatining xarakteri, bankning 
mijoz to‗g‗risida to‗liq axborotga ega ekanligi va uning yetarliligi 
darajasi, ssudalarning ta‘minlanganligi, hajmi va boshqa mezonlaga 
asoslanadi. 
Bank aktivlarining sifatini aniqlashga ularning kredit portfelini 
o‗rnatilgan me‘yorlar asosida tavsiflab chiqish orqali erishilishi mumkin. 
O‗zbekistonda 1996-yil iyulidan boshlab Markaziy bank tasdiqlagan 
me‘yorlarga asosan tijorat banklari aktivlarini tavsiflash va ssudalar 
bo‗yicha yo‗qotishlarni qoplash uchun rezervlarni tashkil qilish amalga 
oshirilmoqda. Me‘yoriy hujjatlarga asoslanib banklar tomonidan 
berilgan kreditlar bo‗yicha qarzlarning sifati, mijozning kreditga 
layoqatlilik ko‗rsatkichlari, uning moliyaviy holati, kredit riskining 
darajasi, kelajakda kreditni qaytib berish imkoniyati, kreditning 
ta‘minlanganlik darajasi, kreditni to‗lash muddatidan necha kun 
o‗tganligi kabilarni inobatga olgan holda kreditlar guruhlarga 
tasniflanadi. Kreditlarni tasniflashdan asosiy maqsad qarz oluvchining 
to‗lay olish qobiliyatini hamda qarzning o‗z vaqtida qaytarilishi uchun 
pul oqimining holatini baholashdan iborat. 
Tijorat bankining kredit portfeli sifatiga baho berganda, qarz 
oluvchining quyidagi jihatlariga alohida e‘tibor berish lozim. Bular:
- tarmoq (iqtisodiyot sektori) tendensiyasi va istiqboli; 
- muayyan loyihaning texnik amalga oshiriluvi va iqtisodiy 
raqobatbardoshligi; 
- moliyaviy holati va kredit olishga qodirligi; 

---

416
G‗arb mamlakatlarining pul-kredit sohasida foiz stavkalari turli xil 
ko‗rinishda ma‘lum qilingan. Bularga rasmiy foiz stavkalari, banklararo 
bozorda taklif etish stavkasi, ―Praym-reyt‖ stavkalari, korxona va 
xususiy shaxslarga beriladigan, risk darajasi yuqoriroq bo‗lgan ssudalar 
bo‗yicha stavkalar kiradi. Ba‘zi davlatlarning Markaziy banklari 
tomonidan tijorat banklariga beriladigan kreditlar bo‗yicha rasmiy foiz 
stavkalari o‗rnatiladi. Rasmiy yoki bazaviy foiz stavkaning ikki turi 
mavjud. Bu qimmatli qog‗ozlarni qayta hisobga olish rediskontlash yoki 
hisob stavkasi va qayta moliyalash stavkasidir. Odatda, qayta moliyalash 
stavkasi hisob stavkasidan yuqori bo‗ladi. 
Chet el banklari amaliyotida tijorat banklarini qayta moliyalash 
Markaziy bank tomonidan vakillarni (trattalar) qayta hisobga olish yo‗li 
bilan amalga oshiriladi, shuning uchun bu stavkalar hisob stavkalari 
nomini olgan. 
Yetakchi banklar birinchi darajali banklarni yevrovalyutada 
kreditlashda, ularda o‗z depozitlarini joylashtirib, kredit resurslarini 
taklif etishning (banklararo bozorda) stavkalaridan foydalanadilar. Bular 
bazaviy foiz stavkalar deb yuritiladi. 
Bunday stavkalarga LIBOR (LIBOR) – ―Banklararo kreditlar va 
depozitlar bozorida London taklif etish stavkasi‖ misol bo‗la oladi. 
LIBOR stavkalari bir necha eng rivojlangan mamlakatlar valyutalari 
bo‗yicha va davrlar (1 hafta, 1, 2, 3, 6, 9 va 12 oy) bo‗yicha aniqlanadi. 
Ko‗pdan-ko‗p hollarda ―Libor stavkasi‖ terminida funt sterlingdagi 
depozitlar bo‗yicha stavka tushuniladi. Har bir yirik tijorat banki har ish 
kunining ertalab soat 11:00 da mavjud holat bo‗yicha pul bozori 
konyunkturasiga bog‗liq ravishda stavkani qayd etadi. Shuningdek, yana 
bazaviy (rasmiy) foiz stavkalarning PIBOR - Parij foiz stavkasi, NIBOR 
– Nyu-York foiz stavkasi, MIBOR – Moskva foiz stavkasi kabi turlari 
ham xalqaro amaliyotda keng qo‗llaniladi. Eng ko‗p qo‗llaniladigan foiz 
stavka – bu LIBOR (LIBOR) bo‗lib u nafaqat xalqaro bozorlarda, balki
ba‘zi mamlakatlarning ichki bozorlarida ham qo‗llaniladi. Bazaviy foiz 
stavkalar jalb qilingan mablag‗larning real bahosi, bu sohadagi bank 
xarajatlari, ssudalar bo‗yicha foyda normasi va risk mukofotidan kelib 
chiqib o‗rnatiladi. 
Tijorat banklari moliyaviy holati ijobiy bo‗lgan, birinchi darajali 
qarz oluvchilarga kreditlarni berishda “PRAYM–REYT” stavkalaridan 
foydalanadilar.
401
- mijozning umumiy tashkiliy asosi, yuqori tashkiloti to‗g‗risida 
ma‘lumot yig‗ishi; 
- kredit hujjatlarini, kafolat, garov, veksel, shartnoma va 
boshqalarni ko‗rib chiqish; 
- muammoli holatdan chiqish rejasini ishlab chiqishi lozim. 
Bank faoliyati doimo riskli operatsiyalar bilan bog‗liq bo‗lgani 
uchun, ular faoliyatida doimo muammoli kreditlar yuzaga keladi. 
Respublika tijorat banklari kredit portfelining tahlili shuni ko‗rsatadiki, 
ba‘zi bir banklarda bunday kreditlar salmog‗i ancha yuqori. Bu 
kreditlarni boshqarish, ularni o‗z vaqtida undirib olish ancha vaqt va 
mehnatni talab qiladi. Hozirgi vaqtda tijorat banklarida muammoli 
kreditlar bo‗yicha ishlarni kredit bo‗limi xodimlari olib boradi. Bu 
jarayonning ijobiy tomoni shundaki, kredit bo‗limi xodimi shu kreditni 
berganligi uchun mijozni, uning moliyaviy ahvolini yaxshi bilishi 
mumkin. Ikkinchi tomondan shu bank xodimi yetarli nazorat olib 
bormaganligi sababli shunday muammoli kredit yuzaga kelgan bo‗lishi 
mumkin. Shu sabab muammoli kredit yuzaga kelganligi yoki mavjudligi 
to‗g‗risida axborot aniqlangandan keyin muammoli kreditlar bilan 
ishlash bo‗limi kreditni sog‗lomlashtirish bo‗yicha choralar ko‗rishi, 
muammoli holatdan chiqish strategiyasini ishlab chiqishi lozim. 
Muammoli kreditlar yuzaga kelish sabablari bo‗yicha bir-biridan 
farq qilsada, ularning oldini olishda quyidagi yondashishlar qo‗l kelishi 
mumkin: 
- qarzni restrukturizatsiyalash dasturini ishlab chiqish; 
- qo‗shimcha hujjatlar va kafolatlar olish; 
- qo‗shimcha fondlarni to‗xtatish yoki qo‗shimcha inyeksiya qilish; 
- garovni sotish; 
- boshqa aktivlarni sotish; 
- kafolat bo‗yicha to‗lovni talab qilish; 
- boshqaruvni almashtirish; 
- menejment ishlarini olib borish; 
- huquqiy masalalarni ko‗rib chiqish v.b. 
Amaliyotdan ma‘lumki, banklarning bankrot bo‗lishida asosan 
uchta sabab bo‗lishi mumkin. Bular kreditlarning qaytarilmasligi yoki 
boshqa aktivlarning yo‗qotilishi, banklarning nolikvidliligi va banklar-
ning asosiy faoliyatidan keladigan zararlardir. Bu omillarning har biri 
bank kapitalining kamayishiga olib keladi. Bank kapitalining me‘yordan 
pastga tushishi bankning to‗lovga layoqatsizligidan, uning aktivlariga 
nisbatan majburiyatlari oshib ketganligidan, boshqacha qilib aytganda, 
uning bankrotligidan dalolat beradi va bank litsenziyasidan mahrum 
bo‗lishi mumkin.
Banklar muammoli kreditlar bo‗yicha ehtimoliy yo‗qotishlarga 
zaxiralar ajratishlari, zaxira fondining yetarliligi eng kamida bir oyda bir 

---

402
marta ko‗rib chiqilishi kerak. 
Quyidagi jadvalda kredtlarning sifat tasnifi bo‗yicha zaxiralar nor-
masi keltirilgan. 
52-jadval