Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

AQShda
mijozning kreditga layoqatliligini baholash va kredit 
riskini minimallashtirish maqsadida 
5 “S” nomini olgan usuldan 
foydalaniladi. Bu usul asosida mijoz faoliyatini baholashning quyidagi 
mezonlari yotadi: 
- customer character – mijozning obro‗si; 
- capacity to pay – to‗lovga layoqatliligi; 
- capital – kapital; 
- collateral – ssudaning ta‘minlanishi; 
- current business conditions and goodwill - iqtisodiy holati va 
uning kelajagi.
Bu usul b
o‗yicha mijozning obro‗si, mas‘uliyat darajasi, qarzni 
t
o‗lashga bo‗lgan istagi va tayyorgarligi tekshiriladi. Dastavval bank 
mijozning: 
o‗tmishda o‗z majburiyatlariga qanday munosabatda 
b
o‗lganligi, qarzlarni to‗lashdagi muammo va kamchiliklar bo‗lganligi, 
kreditlanuvchi subyektning iqtisodiyotda, bozorda qanday mavqega ega 
ekanligini tekshiradi. Bunda bank qarzdor bilan suhbat olib boradi, 
arxivdan mijoz t
o‗g‗risida materiallarni olib tahlil qiladi, mijoz bilan 
munosabatda b
o‗lgan boshqa firma va banklar bilan maslahatlashadi va 
h.k. 
Qarzdorning t
o‗lov qobiliyatida uning moliyaviy imkoniyatlari, 
uning kreditni t
o‗lash qobilyati, qarzdorning foyda va zararlari hamda 
kelajakda b
o‗lishi mumkin bo‗lgan o‗zgarishlar puxta tahlil qilish orqali 
aniqlanadi. Unda bank qarzni t
o‗lash bo‗yicha mijoz mablag‗larining 3 
manbasini chuqur 
o‗rganib chiqadi. Bular: 
- joriy kassa tushumlari (cash flow); 
- aktivlarni sotish; 
- moliyalashtirishning boshqa manbalari (jumladan, pul bozoridagi 
qarzlar). 
―Besh ―si‖lar‖ga qaytar ekanmiz, shuni ta‘kidlab o‗tish kerakki, 
bank boshqa omillarga ham, jumladan, firmalarning aksiyadorlik 

---

306
kapitaliga, uning tuzilishiga, aktiv va passivlarning boshqa moddalariga 
b
o‗lgan nisbatiga, hamda kreditning ta‘minlanganligiga, uning yetarlilik 
darajasiga, sifatiga va qarzni t
o‗lay olmaganda garovni sotish imkoniyati 
va uning likvidlilik darajasiga asosiy 
e‘tiborini qaratadi. 
S
o‗ngra kreditga bo‗lgan talabnomani qarab chiqqanda umumiy 
shart-sharoitlar, jumladan: mamlakatdagi ishbilarmonlik muhitini 
aniqlovchi va bank bilan birgalikda qarzdorning holatiga 
ta‘sir etuvchi 
omillar: iqtisodiy ahvol, monand tovar b
o‗yicha boshqa ishlab 
chiqaruvchilar tomonidan raqobatning mavjudligi, soliqlar, xomashyoga 
narx-navolar va boshqalar ham tahlil etiladi. 
Tijorat banklarining kreditlash amaliyotida tasnifiy baholash modeli 
ham q
o‗llanilib, odatda, u kreditni baholashning balli modeli (reyting 
uslubi) va bankrotlikni bashorat qilish (MDA 
– Multiple Discriminate 
Analysis ga asoslangan statistik baholash) modellar asosida shakllangan. 
Kompleks tahlil modeli 
(―Olti Si‖ qoidasi, CAMPARI, PARTs, 
PARSER kabi yarim emperik usullarga asoslanadi).