James d. Gwartney

Muallif: Frederik Bastia

---

345
tirikchilik qilishi kerak. Agar hech kim deraza sindirmasa, oyna soluvchilarning ahvoli nima
kechadi?»
Bunday hamdardlik butun bir nazariyani o'z ichiga oladi. Mazkur nazariyani ushbu
oddiy misol orqali tushuntirish qulay, chunki u iqtisodiy institutlarning, afsuski, asosiy qismini
tartibga solib turuvchi nazariya bilan aynan bir xil.
Faraz qilaylik, derazani tuzatish olti frankka tushadi. Agar shu tasodif tufayli ushbu
sanoat olti frank miqdorida moliyaviy taqdirlanadi desangiz, gapingizga qo'shilaman. Bunga
hech qanday e'tirozim yo'q; mulohazangiz to'g'ri. Oynachi kelib, vazifasini bajaradi va olti
frankini oladi. O'zini qutlab, ko'nglida beparvo bola haqqiga duo qiladi. Bu vaziyatning yaqqol
tomoni.
Biroq, agar siz ham deraza oynasini sindirish bu yaxshi, chunki u pulning aylanishiga
va sanoatning rivojlanishiga ko'maklashadi degan tez-tez uchrab turadigan fikrga qo'shilsangiz,
unda men: «Bu hech bo'lmagan gap! Sizning nazariyangiz vaziyatning faqat yaqqol tomoni
bilan cheklangan», deb qichqirishga majbur bo'lar edim.
U vaziyatning yashirin, ko'zga ko'rinmagan tomonini hisobga olmaydi. Fuqaromiz olti
frankni bir narsaga sarflagandan keyin u bu mablag'ni boshqa maqsadlarga sarflay olmasligi
ko'zga tashlanmaydi. Agar u deraza oynasini almashtirmaganda, balki yangi poyabzal olishi
yoki kutubxonasiga yana bitta kitob qo'shishi mumkinligi bizga ko'rinmaydi. Qisqasi, u olti
frankni boshqa maqsadga ishlatishi mumkin edi, lekin endi buning iloji yo'q.
Keling, endi butun sanoat miqyosida ko'rib chiqaylik. Deraza sinishi natijasida oyna
ishlab chiqarish sanoati olti frank miqdorida moliyaviy qo'llab-quvvatlanadi; bu vaziyatning
yaqqol tomoni.
Agar deraza sinmaganda edi, poyabzal (yoki boshqa) sanoati olti frank miqdorida
moliyaviy qo'llab-quvvatlangan bo'lar edi; bu esa yashirin tomoni.
Agar biz yashirin tomonini salbiy omil sifatida, yaqqol tomonini esa ijobiy omil
sifatida e'tiborga olsak, unda derazalarning sinishi yoki sinmasligining sanoatga yoki
mamlakatdagi bandlik darajasiga foydasi yo'qligini tushunushimiz mumkin.
Jeyms Gudfellouga qaytaylik.
Birinchi holatda, ya'ni deraza singanda u uni ta'mirlashga olti frank sarflaydi, lekin
natijada baribir bir dona derazadan zavq oladi.

---

346
Ikkinchi holatda, ya'ni tasodif sodir bo'lmaganda, u olti frankni yangi poyabzal sotib
olishga sarflashi, shunda u ham yangi poyabzaldan, ham butun derazadan zavq olishi mumkin
edi.
Agar Jeyms Gudfellou jamiyatning bir qismi bo'lsa, unda jamiyat, mehnat va
zavqlanishlarni hisobga olganda, singan deraza qiymatini yo'qotadi degan xulosaga kelishimiz
mumkin.
Buni umumlashtirsak, quyidagi kutilmagan xulosaga kelamiz: «Jamiyat behuda vayron
qilingan buyumlarning qiymatini yo'qotadi», «sindirish, vayron qilish, behuda sarflash
mamlakatda bandlikka ko'maklashadi degani emas» yoki, agar qisqacha aytsak, «vayron qilish
foyda keltirmaydi».
O'quvchi men taqdim etgan hikoyada ikki emas, balki uch kish ishtirok etganligiga
e'tibor berishi lozim. Birinchisi bu Jeyms Gudfellou bo'lib, u tasodif oqibatida ikkita buyum
o'rniga bitta buyumdan zavqlanish bilan cheklanib qolgan iste'molchini ifodalaydi. Ikkinchisi
bu oynachi bo'lib, u tasodif tufayli moliyaviy qo'llab-quvvatlangan sanoat ishlab
chiqaruvchisini ifodalaydi. Uchunchisi bu poyabzal yasovchi (yoki boshqa biror mahsulot
ishlab chiqaruvchi) bo'lib, u hodisa natijasida zarar ko'rgan sanoatni ifodalaydi. Aynan mana
shu uchunchi odam doimo soyada qoladi va aynan u yashirin tomonni ifoda etib, muammoning
asosiy negizini tashkil etadi. Aynan u foydani vayron qilishni ko'rish qanchalik bema'ni
ekanligini tushunishimizga yordam beradi.